नेपाःया उत्तर पश्चिमय् लाःगु नुवाकोट नेवाःतय् छगू नांजाःगु बस्ती खः । नुवाकोट थीथी नेवाः सम्पदा व संस्कृतिं यानाः नं बयबय् जुइत ताःलाःगु खः । थनया भैरवीया देगः, सिन्दुर जात्रा, तलेजु देगः, विष्णुया देगः, नारायण जात्रा, रोपाइँ जात्रा, टाकटुके जात्रा, विवाह जात्रा, लाखे जात्रा, कुमारीलिसें मल्लकालीन धार्मिक, सांस्कृतिक सम्पदा व संस्कृति नं खः । थ्व बाहेक नं आपालं ऐतिहासिक महत्वया देगः, फल्चा, सतः, दबू थन दु । स्वनिगलं थन वःपिं मल्लतय्सं येँय् थें हे नां ज्वलाःगु थाय् गथेकि इन्द्रचोक, ब्रम्हत्वाः आदिया नां छुनाः थन नं बस्ती हे दयेकातःगु दु, गुगु आः तक नं दनि ।
अथे हे भैरवी द्यःया देगः, तलेजु देगः, राउतबेशीया दुप्चेश्वर महाद्यः, देवीघाटस्थित जालपादेवीया देगः, कविलासया नाट्येश्वर महाद्यः आदि थुगु जिल्लाया मू धार्मिक तीर्थस्थल खः ।
कुमारी
नेपालमण्डल दुने लाःगु हरेक नेवाः बस्ती व राज्य दुने कुमारीया पलिस्था यायेगु परम्परा ल्यनाच्वंगु दु । कुमारी प्रथा गुबलय् निसें न्ह्यात धयागु खँय् मतभिन्नता दःसां कुमारी माजुया येँया रथजात्रायात नालेगु यायेगु खःसा जुजु जयप्रकाश मल्लया नां न्ह्यःने लाः वः । नुवाकोट जिल्लाय् नं लाय्कू, तलेजु देगः व म्वाःद्यः कुमारी थापना जुयाच्वंगु दु । नुवाकोटया कुमारीयात जुजु पृथ्वीनारायण शाहं ने.सं. ८८२ इ दयेकूगु न्हय्तँजाः दरबारया च्वतय् मोहनिया महानवमीकुन्हु पुजा याइ ।
थीथी जात्राय् कुमारीया विशेष भूमिका दयाच्वनी । कुमारी अनया तलेजुइ हे वनेमाः । तलेजुया पुजारी येँ झ्वाःबहाःयाम्ह बज्राचार्य जुइ । नुवाकोटया डंगोलत किपुलिं वंपिं खः । उपिं हे भैरवीया पुजारी जुइ । कुमारी, नुवाकोट भैरवी व भैरवया पुजारी (धामी भेलु) भिंmस्वगू खलःपाखेंया सन्तानपाखें मदुसा नुवाकोटया मेपिं डंगोल परिवारपाखें ल्ययेगु याइ । कुमारी ल्ययेगु ज्या अष्टमी (चैतदशैं) वा कौलाथ्व कूछिभ्वय् (महाअष्टमी) कुन्हु जुइ । थीमत्यः जुलकि कुमारी पदं कुहांबिज्याइ । कुमारी ल्ययेगु ज्या धामीं स्थानीय परम्परागत संस्कृति प्रमुख द्वारेया स्वीकृति कयाः याइ । वय्कः मोहनि ज्वःछिं नुवाकोट भैरवी देगः क्वस्सं धामीया छेँय् हे च्वनी । पुजा फइ । वय्कलं भैरवी जात्रा (चौलाथ्व चतुर्दशी) कुन्हु धामीयात म्वःल्हुइत लः बी । न्वागी (न्हापांगु अन्न देछाइगु, कौलाथ्व द्वादशी) कुन्हु वय्कःयात न्हूगु अन्न देछाइ । वय्कः कुमारी जुयाच्वंतले खुसि हाचां गायाः पिने वनेमदुसा मोहनि ज्वःछिं भैरवी त्वालं पिने बिज्याइमखु ।
भैरवी जात्रा
नेपाःया इतिहासय् नुवाकोटया साततले दरबारया दक्षिणपाखे च्वंगु भैरवी द्यःयात देशया रक्षक कथं कायेगु यानातःगु दु । दँय्दसं जुइगु थुगु जात्राया निंतिं धामी, धमिनी, द्वारे (सरकारी प्रतिनिधि) कुमार, गणेश व गुथियारतय्गु व्यवस्था यानातःगु दु । फागु पुन्हिनिसें जात्राया तयारी जुइ । थुगु जात्रायात ‘भैरवी वर्ष बन्धन वा सिन्दुरे जात्रा’ धाइ । चिल्लागा चतुर्दशीया बहनिइ बुढी भैरवी (देवी भैरवीया मां) व भैरवी देगःया न्ह्यःने यःसिं थनी ।
चिल्लागा पुन्हिकुन्हु बहनी धामीया म्वःल्हुइगुु ज्यां निसें जात्रा विधिवत् रुपं न्ह्याइ । तोप तयाः साइत बीवं धामी जात्राया निंतिं वसतं पुनाः तयार जुइ । थथे यःसिं थनीगु बखतय् धामी भैरवीया रुपधारण यानाः अन हे आसन दयेकाः फ्यतुनाच्वनी । पारुकुन्हु बाजागाजालिसें धामीधमिनी व गणपिं तलेजु द्यःयाथाय् वनी । अन बज्राचार्यपाखें पुजा जुइ । अनं लिपा भैरवी द्यःया दक्षिण पश्चिमपाखेया लँपु जुयाः देवीघाट (जालपा द्यः)य् वनी । भैरव, भैरवीया लिसें गणपिं गणेश, कुमारयालिसें अष्टमातृकाया मूर्तित तयातःगु खः सहित देवीघाटय् थ्यंकी । देवीघाटय् पंचबलिया प्वःसः कयाः पुजा सम्पन्न याइ । थन हे द्यः दुबिनाच्वंम्ह धामीं वइगु दँया भविष्यवाणी याइ । व भविष्यवाणी न्हापासा द्वारेपाखें राजदरबारय् थ्यंकेगुु यानाच्वंगु खःसा लिपा राष्ट्र प्रमुखयाथाय् थ्यंकेगु यानाच्वंगु दु । देवीघाटं लिहां वयाः बट्टारया चोकय् च्वंगु दबुलिइ झासु लनी । अन नं प्वःसः कयाः नुवाकोटया धरमपानी धाःगु थासय् बासं च्वनी । द्वितियाकुन्हु जिल्लाया सरकारी प्रमुखया उपस्थितिइ निशान झण्डा व भैरवी सलामी कयाः नुवाकोटया लाय्कुलिइ भैरवी देगःया नापसं महिषमर्दिनी द्यःयाथाय् थ्यनेवं सिन्दुर तयेकी । थ्व दिंयात सिन्दुर जात्रा धकाः धाइ । सकलें सरकारी प्रमुख व स्थानीयतय्सं बाजागाजालिसें तःजिक सिन्दुर जात्राय् ब्वति काइ । चौलागा अष्टमीकुन्हु पिने तयातःगु खतय् च्वंपिं अष्टमातृका मूर्तियात देगलय् विराजमान याकी । चौलागा नवमी व दशमीकुन्हु यःसिं क्वःथली ।
लाखे
नुवाकोटय् दुगु थीथी जात्रामध्ये लाखेप्याखं नं छगू खः । लाखेप्याखं गुबलय्निसें पिहां वल धइगु बारे छुं लिखित प्रमाण मदु । अथे खयां नं गुणकामदेवं लाखेप्याखं न्ह्याकूगु भाःपिया वयाच्वंगु दु । स्थानीय न्ह्यलुवातय्गु धापू कथं बजारय् गबलय्निसें मानवबस्ती दयावल, लाखेप्याखं हुइकेगु चलन नं अबलय्निसें हे वल । नुवाकोटया धामी हरिमान डंगोलया धापूकथं गथांमुगः निसें लाखेप्याखं पिहांवइगु खः । थुगु लाखेप्याखं दँय्दसं गथांमुगःबलय्निसें कृष्ण जन्माष्टमी तक हुइकेगु याइ । गुंपुन्हिकुन्हु नुवाकोटया साततले दरबारनिसें भैरवी द्यःयाथाय् तक हुइकेगु याइ । कन्हय्कुन्हु सापारुकुन्हु इन्द्रचोकय् हुइकी । नुवाकोटय् छुं दँ न्ह्यवंनिसें निम्ह लाखे पिहांवयाच्वंगु दु । छम्ह तःधिम्ह लाखे कथं धामीया छें पिहां वइम्ह व मेम्ह चिधिकःम्ह लाखे द्वारे (सरकारी प्रतिनिधि) या छें पिहां वइम्ह खः । थौंया अवस्थाय् लाखे छथासं हे जक पिहां वयाच्वंगु दु । नुवाकोटया इतिहास कथं चिधीम्ह लाखे ऐतिहासिक रुपं कयातःगु दु । गुम्हेसिके नाट्येश्वरी (सरस्वतीया रुप) दुबीगु याइ । नुवाकोटया लाखे शक्ति सम्पन्न व शक्तिशाली जूगुलिं येँया लाखेनाप प्रतिस्पर्धा याकूगु इलय् त्याःगु हुनिं तःधिकःम्ह लाखे बकस कथं बिउगु धकाः नं किंवदन्ती दु धाइ । लाखेप्याखं कृष्णाअष्टमी तक हुइके धुंकाः कृष्णया जन्म जुइ । अले लाखे सीगु कथं काइ ।
स्थानीयतय्सं कृष्ण जन्माष्टमीया छुं दिं न्ह्यः नाट्येश्वरी द्यःयाथाय् हाकुम्ह दुगुया बलि बियाः पुजा याइ । अले नेवाः व खस समुदाय छथासं च्वनाः सी कायेगु याइ । सी नयेधुंकाः इमिके नाट्येश्वरी दुबीगु याइ । म्ह छम्हं दिगिदिगि खानाहइ । न्याम्हखुम्ह मनुखं अथे खानाच्वंपिं मनूतय्त लाखेया जामा, लं, घंघला, मुकुट पुंकेवं बुलुहुं खायेगु दी । लाखे प्याखंयात थनया मनूतय्सं साझा पर्वया रुपय् हनावयाच्वंगु दु । लाखे जुइपिं थ्व हे जातियापिं जुइमाः धइगु मदु ।
विवाह जात्रा
विवाह जात्रा नं सापारुया झालय् जुइगु छगू न्ह्यइपुगु जात्रा खः । थुकी छगू खलकं मिसाम्ह भम्चा ज्वनाः वइसा मेगु खलकं मिजंम्ह ब्याहा यायेगु धकाः वइगु खः ।
सिपाही जात्रा
सापारुयां कन्हय्कुन्हु नुवाकोटय् सिपाही जात्रा जुइ । सिपाही जात्रा धायेवं देवी जात्रा कथं कयातःगु दु । मनूत निम्हसिनं जँधुलिइ चिनातःगु जनीयात देवीं ज्वनातइ । टक्क ढुम झ्याँइक ढुमू बाजंया तालय् सिपाहीरुपी स्थानीय गुथियारतय्सं छपा ल्हातिइ तरबार छपा ल्हातिइ ढाल ज्वनाः बजार चाःहुली ।