नेवाः सङ्गीतय् थीथी ऋतुपतिकं हिलाः हिलाः म्ये हालेगु परम्परा दु । थथे ऋतुकथं हालीगु विशेष लय (भाका)या म्येयात ऋतु म्ये धाइ । सङ्गीत व प्रकृतियात ज्वःलाका तःगु ऋतु म्ये नेवाः समाजय् यक्व दु । थुकथं छुं नं ऋतु म्ये व हे ऋतु बाहेक म्येबलय् हाली मखु, हाले मज्यू धयागु मान्यता दु ।
आःयात थ्व छगू लोकमान्यता जक खः । थुकिया वैज्ञानिक व सङ्गीत सिद्धान्तकथं अध्ययन यायेगु ल्यं हे दनि । थाय् अनुसार ऋतु म्ये हालेगु बखत नं छुं भचा पाः । नेवाः पहःया ऋतुम्ये छुं विशेष रागकथं नं दुसा गुलिखे रागया नामं मदुसां व्यवहारकथं छुं ऋतुलिसे स्वानातःगु दु । नेवाः संगीतय् ऋतुबलय् हालीगु म्येया अतिकं महत्व दु । थीथी ऋतुया इलय् थीथी म्येत दु झीके । उगु म्येया बोल वा धूनं हे व ऋतुयात लुमंका बी । अले व हे ऋतुइ न्यनेबलय् हालेबलय् मन्त्रमुग्ध नं यानाबी । ऋतुबलय् हालीगु म्ये अप्वः यानाः देवदेबीलिसें स्वापू दुसां गुगुं धाःसा मतिना व सामाजिक परिवेशया नं दु ।
खुगू ऋतुयात निगू निगू लाकथं ब्वथला तःगु दु ।
कछला व थिंला – हेमन्त ऋतु
प्वहेला व सिल्ला – शिशिर ऋतु
चिल्ला व चौला – वसन्त ऋतु
बछला व तछला – ग्रीष्म ऋतु
दिल्ला व गुंला – वर्षा ऋतु
यंला व कौला – शरद ऋतु
ऋतु म्येया धलः
कतिंपुन्हिनिसें सकिमिला पुन्हितक
धनासिरि/धनाश्री रागया म्ये
बालाचःह्रे जःखः
कोला रागया म्ये
श्रीपञ्चमिनिसें खाइसँल्हूतक
बसन्त रागया म्ये
फागुपुन्हिनिसें स्वांयापुन्हितक
घातु म्ये
होलिज्वःछि
(चीर धस्वाकुसांनिसें चीर वाये मयंकूतले)
होलि म्ये
बुगद्य/रथय् तये ज्वःछि
सोरथ रागया म्ये
सिथिनखःनिसें गथांमुगः चःह्रेतक
सिनाज्या म्ये
गथांमुगः चःह्रेनिसें येँयाः पुन्हितक
तुकाज्या म्ये
वर्षा ऋतुज्वःछि
मल्ला/मल्हार रागया म्ये
नागपञ्चमिनिसें गुन्हुपुन्हितक
सिलु म्ये
कायाः अस्तमिनिसें कतिंपुन्हितक
मारसि/मालसिरि/मालश्री रागया म्ये
सिलु
सिलु म्ये गुंलाथ्वः पन्चमि (नाग पन्चमि)निसें गुंपुन्हितक हालेगु ऋतुम्ये खः । थ्व म्ये ने.सं. १०७६ य् पिदंगु मतेनाया म्ये (संग्रह) सफुलिइ दुथ्याना च्वंगु दु ।.न्हापा मोटर गाडीया सुविधा मदुबलय् च्याचा च्यान्हु बिकाः न्यासि वनाः गुंपुन्हिकुन्हु सिलु तिर्थय् म्वःल्हुइगु परम्परा खः । थ्व म्ये पलेमां तालय् हालातःगु दु । हाय हाय प्रभु स्वामी छि गन झाये त्यना धकाः सुरु जुइगु थ्व म्ये थ्यं मथ्यं निझ्वःया ५० अन्तरा दूगु म्येहना बाखं खः ।
हापा निम्हतिपू नापं सिलु तिर्थ वने मज्यू, वनकि बायेमाली धयागु मान्यता दुगु म्ये खः । लिपा हाकनं निम्हतिपू नापलानाः नापं च्वनीगु जूगुलिं थ्व संयोगान्त म्येहना बाखं खः । राजमति कुमति थें धुवा अन्तराया लय् ज्वःलाःगु म्ये खः । थ्व म्ये झी अग्रजपिन्सं न्ह्याम्हेस्यां न्ह्याक्व हे हालावंसां तबि वि.सं २०२२ साल पाखे रेडियो नेपालय् योगेश वैद्य व तारादेवीया सलय् न्हापांगु रेकर्ड जूगु खः । अनं लिपा हालातःगु/पुयातःगु/थानातःगु आपालं सिलु म्येय् पलेमां तालय् द्वंकातःगु दु ।
मालश्री
मालश्री यंलाथ्वः अस्तमि (कायाः अस्तमि) निसें कौलाथ्वः पुन्हि (कतिंपुन्हि) तक हालेगु ऋतुम्ये खः । मालश्री रागया मूल स्रोत दाफा संगीत खः । यंला पर्वय् दाफा भजन याइगु फुक्क दाफाखलःतय्सं कायाः अस्तमिनिसें मालश्री रागया म्ये हालेगु सुरु याइ । नेपाः देसय् अतिकं प्रचलित ७ मात्राया जति तालय् हालातःगु मालश्री म्ये दाफा संगीतया थीथी चालि मध्यय् छताजि चालि खः । दाफा संगीतय् मालश्री रागय् थीथी कथंया ग्वारा, चालित यक्व दु । च्वय् न्ह्यथना कथं जति तालया छथी चालि बाहेक मेगु आपालं मालश्री रागया म्ये दाफा संगीतदुने हे लिकुना च्वंगु दु । मेगु जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठं च्वयातःगु ‘नेपालभाषा ऋतु म्ये’ नांया म्येचालय् दुथ्याना च्वंगु सानुकाजीं हालातःगु ‘हाइ रे ज्यापुनी तता गुलि हिसि दु रे छ ला’ धाःगु म्ये न्हापांगु रेकर्ड खः । अनं लिपा व हे म्ये पंचक्वाः म्येचालय् दुथ्याना च्वंगु रमेश ताम्राकारं हालातःगु म्ये व्यापक प्रचलनय् दु । नेपाः देय्या आपालं संचार माध्यमं कौलाथ्वः पारु (घटस्थापना) निसें जक मालश्री धुन थ्वयेकेगु यानाच्वंगु दु ।
वसन्त
वसन्त ऋतुम्ये सिल्लाथ्वः पन्चमि (श्रीपन्चमि) निसें चौलाथ्वः पुन्हि (ल्हुति पुन्हि) तक हालेगु म खः । तर नेपालय् प्रचलित खुगू ऋतु मध्यय् चिल्ला व चौला निलायात वसन्त ऋतुकथं कयातःगु दु । निलाया वसन्त ऋतु व संगीतया वसन्त ऋतु भचा ज्वः मलाः । संगीतय् श्रीपन्चमिनिसें वसन्त सुरु जुइगु जुयाः उगु न्हियात वसन्त पन्चमि नं धायेगु याः । वसन्त रागया निस्तेनाथ ग्वारा, श्री गुरु मन्जुश्री ग्वारा, स्वर्ग भुवन ग्वारा, भिमसेन ग्वारा लगायत अथेहे पुरेयाव निस्तेनाथ, हथासनं लुमन काव, श्याम सुन्दर वसन्त बेलसं, स्वव बुबा अमोघपासं क्यन, बिज्याक श्री आदि चालि वसन्त ऋतुइ हालेगु म्ये खः । श्याम सुन्दर वसन्त बेलसं धाःगु चो तालया छपु म्ये रामप्रसाद मानन्धरया सलय् रेकर्ड जुयाच्वंगु दुसा बिज्याक श्री धाःगु प्रताल तालया म्ये भृगुराम श्रेष्ठया सलय् रेकर्ड जुयाच्वंगु दु । दाफा संगीतया ग्वारा चालि बाहेक मेमेगु म्ये नं वसन्त मेकथं हालेगु यानाच्वंगु दु । जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठं च्वयातःगु ‘सिरिसिरि फसं जितः कुचुकुचु नकल’ धाःगु म्ये दकलय् न्हापां सपना परियारया सलय् रेकर्ड जूगु दु । थ्व म्ये लिपा नलिना चित्रकार लगायत यक्वस्यां लिसा कयाः हालातःगु दु । अथेहे ‘वाउँगु सिमाचाय् म्हासुम्ह झंगःचा’ धाःगु कमला श्रेष्ठं हालातःगु म्ये नं रेकर्ड जुयाच्वंगु दु । लिसा कयाः शर्मिला महर्जनया सलय् नं रेकर्ड जुयाच्वंगु दु । म्ये रेकर्ड मदुगु धून यक्व प्रचलनय् दुगु ‘वसन्त चो’ धाःगु धून नं यक्व न्यनेदु । उगु धून सितारकासा म्येचालय् दुथ्याका तःगु दु । थ्व स्वपुं म्ये बाँसुरी खलःतय्सं यक्व पुइगु याः । वसन्त ऋतु दुने होलि व घातु म्ये नं दुथ्याना च्वंगुलिं दाफाखलः बाहेक मेपिन्सं होलि व घातु म्ये नं
हालेगु याइ ।
होलि
होलि चिल्लाथ्वः अस्तमि (चीर स्वाइगु अस्तमि) निसें चिल्लाथ्वः पुन्हि (होलि पुन्हि)तक च्यान्हु जक हालेगु ऋतुम्ये खः । वसन्तपुलिइ चीर धस्वाकलकि होलि सुरु जुइ, वायेयंकलकि क्वचाइ । जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठं च्वयातःगु ‘होलिया मेला मय्जुं मस्यू ला’ ‘अबिरया होलि तंचाया ला छु’ धाःगु होलि म्ये रेकर्ड जुयाच्वंगु दु । अथेहे सिलु संकिपाय् नं होलि म्ये छपु दुथ्याका तःगु दु ।
घातु (पाहांचःह्रे)
घातु (पाहांचःह्रे) ंिचल्लागाः पारुंनिसें चौलाथ्वः पुन्हि (ल्हुति पुन्हि) लछितक हालेगु ऋतुम्ये खः । पाहांचः¥हेबलय् येँदेय्या कंग अजिमा (ह्याउँगु तपुलि), लुँचुभुलु अजिमा (सन्त्रासि रंगया तपुलि), लुमधि अजिमा (म्हासुगु तपुलि), ङत अजिमा, कुलांभुलु अजिमा, तक्ति अजिमा, त्यंघः गनेद्यः (वाउँगु तपुलि) लिसें आपालं द्यःया खःजात्रा जुइ । जात्राया झ्वलय् असनय् तिंप्वाः मत हिलाः द्यः ल्वाकी । द्यः गमय् तयातइबलय् द्यइके वनेगु चलन दु । द्यइके वनेबलय् व जात्राय् सहभागी बाँसुरी खलः अले दाफा खलःया क्वंचाखिं व बय् पुयाः घातु – पाहांचःह्रे) म्ये पुइगु याइ । ‘थ्व थें जाःगु रसबस तोलताव राम हं जि गन वने’ धाःगु घातु म्ये ‘नेपालभाषा ऋतु म्ये’ म्येचालय् सानुकाजीया सलय् रेकर्ड जुयाच्वंगु दु । प्रताल तालय् हालातःगु थ्व म्ये चो तालय् नं लय हीकाः हालेगु चलन दु ।
सिनाज्या
सिनाज्या तछलाथ्वः खस्थि (सिथिनखः)निसें दिल्लागाः चःह्रे (गथांमुगःचःह्रे ) तक हालेगु ऋतुम्ये खः । वा पीगु ज्यायात सिनाज्या धाइ । सिनाज्यायात पंगः मजुइमा धकाः सिथिनखःनिसें गथांमुगः चःह्रेतक छुं नं कथंया नखःचखः, जात्रा, पर्व, मेला महनेगु
चलन दु । दच्छितक नयेमाःगु अन्न सयेकेगु निंतिं सिनाज्यायात विशेष महत्व बियातःगु दु ।
सिनाज्याया इलय् रसरंग यानां मज्यू धकाः बाजं थायेगु ज्या तकं दिकातःगु दु । सिनाज्या लसय् निपु म्ये रेकर्ड जुयाच्वंगु दु । छपु पुलांगु म्ये ‘गोपाल धनि पने मते थनि सिनाज्या वने न्हां’ धाःगु म्येया खँग्वः मतेनाया म्ये नांया सफुलिइ दुथ्याना च्वंगु दु । मेगु जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठं च्वयातःगु ‘असारया सिनाज्या भुलुभुलु ससिवा’ धाःगु म्ये खः । थ्व रेकर्ड जुयाच्वंगु निपु म्ये बाहेक वा पिप्युं अनेक कथंया म्ये हालेगु चलन दु गथेकि ‘वा पिना छपीचा ज्यामि वल भुतूचा व ज्यामिं बजि नल पिचां छपिचा’ ।
धनाश्री
धनाश्री म्ये कौलागाः पारुंनिसें कछलाथ्वः पुन्हि (सकिमिला पुिन्ह) लच्छितक हालेगु ऋतुम्ये खः । थ्व लच्छि चांगुनारायण, इचंगुनारायण, भुइजःसिनारायण, विशंखुनारायण लगायत नारांद्यःया मेला जुइ । दाफा संगीतय् धनाश्री रागय् थीथी तालय् ग्वारा, चालित दु । उकी मध्यय् जति तालया ‘नारायणजु गुँया सिस रसनं बिज्याक’ धाःगु चालि अप्वः प्रचारय् दु । थ्व म्ये ‘नेपालभाषा म्ये’ म्येचालय् योगेश वैद्यजुं हालातःगु म्ये न्हापांगु रेकर्ड खः ।
वरिष्ठ सितारवादक तारावीर सिं तुलाधरया ‘सितार कासा’ म्येचालय् नं धनाश्री धून दुथ्याका तःगु दु । अथेहे प्रोजेक्ट बाजाया न्ह्यब्वया कथं यूट्युबय् नं उगु धून तयातःगु दु । स्वन्ति नखःया न्हूदँकुन्हु मय्ति अजिमाया जात्राय् नं क्वंचाखिं थानाः धनाश्री रागय् बय् पुइगु चलन दु ।
