Category: भाषा, लिपि व साहित्य

मां शिवकेशरी व बौ रामबहादुर भोमिया काय् जुयाः याछेँत्वाः ख्वपय् ने.सं.१०७४ पोहेलाय् हरिगोविन्द भोमिया जन्म जूगु खः । थ्वय्‌कः कापःया बनेज्या व योग प्रशिक्षककथं सक्रियम्ह खया नं साहित्य पाखे नं उलि हे मन क्वसाःम्ह व्यक्ति खः । थ्वय्‌कः नेपालभाषा व खस नेपालीभाषाय् च्वसा न्ह्याकादीम्ह च्वमि खःसा थ्वय्‌कःया च्वसा मूलतया चिबाखं व चिनाखँ च्वज्याय् न्ह्याःगु खनेदु । भोमिजुया ईया किचलय् (चिबाखं मुना ११४१) नांगु सफू पिदंगु दु ।

भाजु हरिशंकर रंजितकार लगं दलाछि त्वालय् ने.सं.१०६३ यंलाथ्व ११ कुन्हु मां रत्नमाया रंजितकार व बाः हरिकृष्ण रंजितकारया क्वखं जन्म जूगु खः । वय्‌कः छम्ह ग्यसुलाःम्ह बाखंच्वमि खः । ने.सं.१०८५ इ सितु पत्रिकाय् वय्‌कःया न्हापांगु बाखं सुवाः प्रकाशित जूगु खः । वय्‌कःया पिदंगु बाखं सफूया धलः थुकथं दु – कँगाः (ने.सं.१०८९), कँचा (ने.सं.१०९१), कँमा (ने.सं.१११७), हरिशंकर रंजितकारया बाखं (ने.सं.१०३१) । अथेहे वय्‌कलं ध्याचु मुना नं च्वयादीगु दु । व खः — हँय् ख्येँ ध्वंमा (ने.सं.१११८) । मनूया न्ह्याथेंजाःगु यथार्थ व्यवहारयात नं अयथार्थं बः बिया हे च्वनी । थ्व हे क्यनेगु हरिशंकर रंजितया बाखंया बिशेषता खः, सीप खः, दक्षता खः । मनूया नुगलय् ब्वलनीगु प्रेम, घृणा, क्रोध, मोह आदि थेंज्याःगु शास्वत भावना व उमंगयात मू बिषय यानाः वय्‌कलं बाखं च्वयादी । प्लटय् स्वयां पात्र चित्रणय् उप्वः बः बियातःगु वय्‌कःया बाखनं नेपालभाषाय् मनोवैज्ञानिक बाखंया विकासय् तिबः बिउगु दु ।

हर्षरत्न वज्राचार्य हेटौंडाया छम्ह भाषासेवी खः । वय्‌कलं हेटौंडाय् नेवाःतय्‌गु भाषिक संस्था नेपालभाषा खलःया छेँ दनेगु लागिं जग्गा दान यानादीगु खः । वय्‌कलं हे दान यानादीगु जग्गाय् आः नेपालभाषा खलःया छेँ धस्वानाच्वंगु दु ।

अबु हर्षमुनि वज्राचार्य व मां पुनथकु वज्राचार्यया कोखं ने.सं १०१० य् यलया नःत्वालय् भाजु हर्षराज बज्राचार्यया जन्म जूगु खः । वय्‌कःया मेगु नां हर्षराज आजु खः । बुद्धधर्मय् आस्था दुम्ह वय्‌कलं दकलय् न्हापां ने.सं. १०७९ य् नित्याचार पुस्तकम च्वयादीगु खः । आपाः यानाः बुद्धधर्मनाप स्वापू दुगु सफू च्वयादीम्ह भाजु हर्षराजया कुलचार गृहस्थी ने.सं. १०८०य्, संक्षिप्त महायान दर्पण ने.सं. १०८६ य् व बाल शिक्षा वर्णमाला ने.सं. १०८६ नं च्वयाः पिथनादीगु दु । वैद्य व ज्योतिषि ज्या यानाः थःगु जीवन हनादीम्ह भाजु हर्षमान वज्राचार्य ने.सं. १०९० य् दिवंगत जूगु खः ।

स्वनिगः पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु हर्षराज शाक्य नं छम्ह खः । वय्‌कःया जन्म वि.सं.१९३३ बैशाख कृष्णपक्षय् भोजपुर जिल्ला खिकामाछा बजारय् जूगु खः । वय्‌कः पेशां ज्योतिष खःसां भोजपुर टक्सारया न्हापांम्ह साहित्यकार खः । वय्‌कलं बि.सं.१९७८ पौष ९ गते खिकामाछा बजार आगलागीको सवाइ च्वयादिल । वय्‌कः चित्रकार नं खः । भोजपुरया नेवाःतय् विकाशया निंतिं वय्‌कः सदां न्ह्यचिलादीम्ह व्यक्ति खः । वय्‌कः बि.सं.२००० कृष्णपक्ष द्वादशी कुन्हु दिवंगत जुयादिल ।

स्वनिगः पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया च्वमि नापं भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु हंशराज शाक्य नं छम्ह खः । वय्‌कःया जन्म बि.सं. १९३७ कार्तिक कृष्ण पक्षय् भोजपुर जिल्लाया खिकामाछा बजारय् जूगु खः । वय्‌कः ज्योतिष खः । वय्‌कलं फुकंसित हे न्हिइका च्वनादीगुलिं सकसिनं वय्‌कःयात हास्या धकाः धाइ । वय्‌कलं घडियागु हिसावं उबले कविता च्वयादिल । अथेहे खिकामाछा बजारया वर्णन यानाः कविता च्वयादिल । वय्‌कः वि.सं.१९९३ श्रावण अष्टमि कुन्हु दिवंगत जुयादिल ।

नेपालभाषा काव्य विधाया थीथी प्रकार मध्ये छगू नविनतम प्रकार हाइकु नं खः। स्वंगू पंक्तिइ झिंन्हय्गः आखःया (५ + ७ + ५) काव्यिक रुप जुयाच्वंगु हाइकुया उत्पति झिंन्हयगूगु शदिइ जापानया महान च्वमि मात्सुओ बासो पाखें जूगु व अनहे विकास जूगु खः । नेपालभाषा साहित्यय् नं हाइकुयात दुथ्याकेगु कतः ईश्वरानन्द पाखें जूगु खःसा थुकियात समीक्षकपिंसं हाइकुया वास्तविक प्रयोगु कथं काःगु मदु । बरु तवः मरुया ने.सं १११३ य् पिदंगु नेवाः हाइकुयात नेपालभाषाया न्हापांगु हाइकुया सफू कथं कायेगु याःगु दु । तर तवः मरु नेपालभाषाया न्हापांम्ह हाइजिन कथं स्थापित जूसां वय्‌कलं थ्व क्षेत्रयात निरन्तरता बीगु प्रतिवद्धता क्यनेगु ज्या धाःसा यानामदिल । तवः मरु धुंकाः पिदंम्ह मेम्ह हाइजिन बिमल ताम्राकार खः । वय्‌कलं तिलकता स्वां (ने.सं ११११), जीस्वां (ने.सं १११३), साकुरा (ने.सं १११५) आदि छगूयां लिउ मेगु हाइकु सफू पिकयाः हाइकु च्वज्याय् प्रतिवद्धता क्यनादीगु जक मखु हाइकु गथे जुइमाः हाइकु गथे च्वयेगु (ने.सं ११२६) आदि थेंज्याःगु हाइकु सम्बन्धी सैद्धान्तिक जः ह्वलीगु सफू नं पिकयादिल । बिमलयां ल्यू हाइकु च्वइपिं मेमेपिं च्वमिपिं गथे— सौरभ शाक्य, कृष्ण्भक्त बोडे, दया खड्गी, भूषणप्रसाद श्रेष्ठ, आनन्द जोशी, सुरेश प्रधान, अगिव बनेपाली, राधाकृष्ण श्रेष्ठ, रीता महर्जन, अन्जना ताम्राकार, रजनी श्रेष्ठ, रामशरण महर्जन, रेणु श्रेष्ठ, सबिन महर्जन, रत्नकाजी ‘मन’, उर्मिला डंगोल, बिजयरत्न असंबरे, कृष्णमोहन जोशी, बद्री वेदना, दुर्गालाल श्रेष्ठ, तुयु पुं, शाक्य सुरेन, बुद्ध नेवाः, मिलन शाक्य, राधाकृष्ण श्रेष्ठ, रीता महर्जन, अन्जना ताम्राकार, धर्मराज राजकर्णिकार, ज्ञानबहादुर महर्जन मोक्षबहादुर अमात्य, पूर्णिमा शाक्य, मोतिशान्ति शाक्य, रीता प्रधान आदिपिं नं खनेदतसा हाइकुसम्बन्धी सैद्धान्तिक ज्ञानया नापं नेपालभाषाया हाइकुया समिक्षा दुथ्याःगु इन्द्र मालीयागु हाइकु : छगू अध्ययन, हाइकुया लागा, झी हाजिन–झीगु हाइकु, कवि आनन्द जोशीया हाइकुया न्हूगु आयाम, न्हूगु दिशा, कृष्णभक्त बोडेया हाइकुया जातः, जिगु मिखाय्, थौंया हाइकु आदि सफू नं पिदन । हाइकुया सफू जक मखु नेवाः हाइकु निलापौ, स्वलापौ पत्रिका नं पिदन । अथेहे नःलि पत्रिकां तःकः हे हाइकु विशेषांक पिकयाः हाइकुया विकासय् तिबः बीगु यात । फलतः थौं थ्व ख्यलय् न्हून्हूपिं च्वमिपिं जक मखु मेमेगु विधाय् ल्हाः न्ह्याकाच्वपिं आपालं च्वमिपिंसं नं हाइकु च्वयेगु यानाहःगु दु । अझ कोविडया कारणं जूगु लकडाउनया सदुपयोग यायेकथं सुरेस प्रधानजुया संयोजकत्वय् हाइकु ख्यःया ग्वसालय् दिलबहादुर चित्रकारजुं कियादीगु किपायात कयाः फेसबुकय् वाःवाःपतिकं भर्चुअल हाइकु गोष्ठी यायेगु ज्या जुल गुकिं यानाः नेपालभाषाय् आपालं न्हून्हूपिं हाइकु च्वमिपिं नापं ब्वमिपिंत थ्व ख्यलय् सालेगु यात । भर्चुल जुइगु कारणं केवल थःगु देशय् जक मखु विश्वया कुंकुलामय् च्वंपिं नेवाःतय्‌त नं नेवाः भाषं हाइकु च्वकेगुली उत्प्रेरणा बिल । केशरमान ताम्राकार थेंज्याःम्ह बाखंमि, आनन्द जोशी थेंज्याःम्ह कवियात नं हाइकु च्वकेबिलसा, तिलकप्रकाश कायष्ठ थें ज्याथम्ह च्वमियात तकं हाइकुइ ल्हाः न्ह्याकेबिल । थथे भर्चुअल हाइकु गोष्ठीइ दुहांवःगु गुलि नं हाइकु दु उपिं फुक्कंयात हाइकु धायेज्यू वा मज्यू व थःगु थासय् दु तर थ्व भर्चुअल हाइकु गोष्ठीं केवल हाइकुया प्रचार प्रसारय् जक मखु नेपालभाषाया प्रचार प्रसारय् तःधंगु योगदान ब्यूगु दु । उकिं थ्व भुर्चुअल हाइकु गोष्ठीया नायः सुरेश प्रधान व तुयु पुंपिनिगु तःजिगु कुतःयात च्वमछासे मगाः । थौं नेपालभाषाय् दकलय् अप्वः न्हू च्वमिपिं दुगु विधा हाइकु जूगु दु । नापं थौंया नेपालभाषाया हाइकु प्रकृतिया विषयय् जक लुकुंबिना मच्वँसे थौंया समसामयिक जीवनया घाटप्रतिघाटयात नं आत्मसाथ यानाः न्ह्याःवनेगु याःगु दु ।

मां चन्द्रलक्ष्मी व अबु दयावीर सिंह कंसाकार (नां जाःम्ह समाजसेवी लिसें परोपकार संस्थाया संस्थापक) या काय्‌मचा भाजु हितकरवीर सिंह कंसाकारया जन्म येँया जनबहाः–केलत्वालय् ने.सं. १०५९ कौलागा १ कुन्हु जूगु खः । स्कूल–जीवननिसें नेपालभाषा साहित्यख्यलय् सक्रियम्ह थ्वय्‌कलं त्रिचन्द्र कलेजय् नेपालभाषा साहित्य पाःलाः स्वनाः विद्यार्थीपिनिपाखें नेपालभाषाया जः साहित्यिक दँपौ पिथनेगुलिइ अग्रणी भूमिका म्हितादिल । थ्वया नापनापं ने.सं. १०८० दँनिसें गुथि पाः फये थें अन्तरकलेज नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन न्यायेकेगु परम्पराया नी यानादिल ।

नेवाःतय् दथुइ अतिकं लोकंह्वाःगु रेडियो नेपालया जीवन–दबू ज्याझ्वः दकलय् न्हापां न्ह्याकादीम्ह थ्वय्‌कः हे खः । वि.सं. २०१९ सालं त्वाःत्वालय् नेपालभाषा–आन्दोलनया ज्याझ्वः न्ह्याकेगु सिलसिलाय् तत्कालीन निरंकुश शासनया कुदृष्टिं बचय् जुइत लांलां भूमिगत जीवन व्यतीत यायेत बाध्य जुलसा लिपा २०२२ सालया आन्दोलनय् ला वयकः जेलय् हे लात । थ्वय्‌कः नेवाः न्ह्यलुवाः लूजःया संस्थापक दुजःपिं मध्ये नं छम्ह खः । तःदँतक शिक्षण पेशाय् समर्पितम्ह थ्वय्‌कः परोपकार आदर्श मा.वि.या प्रधानाध्यापक पदं निवृत्त जुयादिल ।

नेपालभाषा साहित्य–ख्यलय् स्याच्चुगु भासं अप्वः धया थें यौन–विकृतिया बाखं च्वयादीम्ह थ्वय्‌कःयात मूलत बाखं च्वमिकथं म्हसीकेगु याः । थः च्वंच्वनागु समाजय् जूगु सत्य घटनायात कयाः उकी थःगु कल्पनाया नं लसां बियाः बाखं ज्यायेगु थ्वय्‌कःया बाखंया मेगु विशेषता जूगु दु । अगिंमथः (ने.सं. १०८४), मिजला (ने.सं. १०९०) यानाः थ्वय्‌कःया निगू बाखंमुना पिदंगु दुसा सन् २०१९ य् नेवाः अमेरिकन दबू शिकागोपाखें मिजलाया अंग्रेजी अनुवाद ‘MIJALA’ पिदंगु दु । थ्वय्‌कःया अगिंमथः बाखंमुनां ने.सं. १०८७ दँया श्रेष्ठ सिरपाः त्याकूगु दु ।

थ्वय्‌कलं विद्यार्थीपिनि लागि पौभाः (ने.सं.१०८८) नांगु व्याकरणया सफू अले तुतां (ने.सं.१०८३) नांगु समालोचना सफू सम्पादन यानाः पिथनादीगु दु । अथहे जनकवि दुर्गालालया सफू सर्गः सिबे नं धर्ती नमिं ग्वाः (ने.सं.१०८८)या नं सम्पादन यानादीगु दु ।

झिंछक्वःगु अन्तर कलेज नेपालभाषा साहित्य सम्मेलनय् सिरपाः त्याकेत ताःलाःगु थीथी विधाया च्वसु लिस्सें उबलय् जूगु अन्तर कलेज नेपालभाषा न्ह्यसःलिसः कासाया फुक्कंज्वलं छथासं मुंकाः खेँय्‌सगं (ने.सं.१०९२) नामं नं सफू सम्पादन यानाः पिथनादीगु दु । थ्वय्‌कःया योगदानयात कदार यानाः थीथी संघ–संस्थापाखें हनापौ लःल्हाःगु दु । अथेहे थ्वय्‌कः शुभ राज्याभिषेक पदक (वि.सं. २०३१), राष्ट्रिय शिक्षा पदक (वि.सं. २०५२) पाखें नं विभूषित जुयादीगु दु । नापं थ्वय्‌कःयात तत्कालीन सरकारं राजपरिषद्या दुजलय् नं नियुक्त याःगु दु ।

हितोपदेश नेपालभाषाया साहित्यिक ख्यलय् महवपूर्ण थाय् कयाच्वंगु बाखं सफू खः. । हितोपदेशया मूल सफू पश्चिम जर्मनीया वर्लिनया नृतत्वशास्त्रीय संग्रहालय लानाच्वंगु दु । थुकिया माइक्रोफिल्म डा. कमलप्रकाश मल्लजुं ईस्वी १९७३ य् हयादीगु खः. । थ्व हितोपदेश च्वःम्ह बंगालया पण्डित नारायण खः । थुकिया आधार द्वःछिति देँ न्ह्यः विष्णु शर्मां च्वःगु पञ्चतन्त्र बाखं सफू खः। थ्व हितोपदेशया यक्व भाषां अनुवाद जुल । उकथं हे थ्व हितोपदेशयात नेपालभाषां इलय्ब्यलय् अनुवाद याःगु जुयाच्वन । बर्लिनय् लानाच्वंगु हितोपदेश संस्कृत मूलपाठ नापं तयाः नेपालभाषां टीका च्वयातःगु खः । थ्व सफूयात न्हापा ने.सं ४८१ य् रचना जूगु माने यानाः नेपालभाषाया न्हापांगु सिर्जनात्मक ग्रन्थ नालातःगु खः ।

लिपा मय्जु ज्वाला स्थापितं थुकिया विशेष अध्ययन यानाः थ्व ग्रन्थया रचना ने.सं ६९१ य् जूगु खः धयादीगु दु । नेपालभाषां अनुवाद यानातःगु थ्व हितोपदेश संस्कृतया गथे खः अथे पूवंक मदु। तसकं संक्षेपं जक अनुवाद यानातःगुलिं यानाः बाखं उलि स्पष्ट मजू । पण्डित नारायणं च्वःगु हितोपदेशय्प्यब्व— मित्रलाभ, मित्रभेद, विग्रह व सन्धि दुगुलिइ थ्व नेपालभाषाया हितोपदेशय् मित्रलाभ खण्ड जक दु । थुकथं थ्व मित्रलाभया ब्ब जक दुगु हितोपदेशया दुने मू बाखं हे गुपु दु । शिक्षा व उपदेशयात स्पष्ट यायेगु निंतिं बाखंयात आरम्भ यानाः बाखं क्वचाइथें च्वनकि मेगु बाखं नाप स्वानाः लिपाया बाखं न्ह्याकेगु बाखं प्रस्तुति शिल्प तसकं बांलाः जू ।