Category: भाषा, लिपि व साहित्य

जुजु प्रतापसिंह शाह जुजु जुजु पृथ्वीनारायण शाह व महारानी नरेन्द्रलक्ष्मी शाहया तःधिकःम्ह काय् खः । नेपालभाषां म्ये चिनावंपिं शाह जुजुपिं मध्ये थ्वय्‌कः नं छम्ह खः । थ्वय्‌कःया प्रतापसिंह जुजु ल्हाक छि पालिया पल्यया धकाः नृत्यनाथ भगवान शिबयात आत्म सर्मपण यानातःगु निर्गुण भक्तिया म्ये बाहेक मेमेगु नं म्ये लुयावःगु दु । अथे हे थ्वय्‌कःया इलय्या नां न्ह्यमथँसे जुजुया जक नां न्ह्यथनातःगु तःपुमछि म्ये नं लुयावःगु दु ।

ख्वपया नांदंगु न्यातपौ देगः, ख्वप लाय्‌कूया न्यय्‌न्यापाः झ्याः, तलेजुद्यःया लुँपौ आदि स्थापना याःम्ह जुजु भूपतीन्द्र मल्ल छम्ह कलाप्रेमी जुजुजक मखु, साहित्य संगीतह्यःमि जुजु नं खः । थ्वय्‌कलं नेपालभाषा नापं मैथिली, संस्कृत आदि भाषं गीति काव्यया नापं नाटकया रचना यानावंगु दु । वय्‌कःया गुलिं म्ये अनया नाटकय् दुथ्यानाच्वंगु दुसा गुलिं थीथी भजन सफुलिइ चिचादनाच्वंगु दु । वय्‌कलं च्वयादीगु नाटक मध्ये ‘विक्रम चरित’ नांगु नाटक ख्वपया तलेजु देगःया गजू छाःगु लसताय् क्यंगु नाटक खः ।

प्राचीन नाटककारपिं मध्ये दकलय् अप्वः नाटक च्वयावंम्ह जुजु भूपतीन्द्र मल्ल हे खः । थ्वय्‌कलं स्वंगू भासं यानाः २९ गुलिं मल्याक नाटक च्वयावंगु दु । वय्‌कःया नाटकय् श्रृंगारिक, देश वर्णन, राजवर्णन, नान्दी स्तुति म्ये दुथ्यानाच्वंगु दुसा बुंगद्यःया भजन सफुलिइ स्तुति व जीवन दर्शन म्ये दुथ्यानाच्वंगु दु । वय्‌कःया म्येय् भावयात ल्वयेक संगीत ध्वनी प्रयोग जुयाच्वंगु खनेदु ।

जुजु महिेन्द्र मल्लयात नेपालभाषाया न्हापांम्ह कविया रुपय् कयातःगु दु । आःतकया अनुसन्धान कथं ल्हाकम्ह महिन्द्र मल्ल उल्लेख जूगु थ्वयकःया कपतिया माया केङा हे रामा व मेगु मदु जितः छि शरण वया नांगु निपु म्ये लुयावःगु दु । खय्तला मल्लकालीन नेपाःया इतिहासय् महिन्द्र मल्ल नां दुपिं निम्ह जुजु खनेदु । छम्ह झिंखुगूगु शदीयाम्ह महेन्द्र मल्ल जुलसा मेम्ह झिंन्हय्गूगु शदीयाम्ह अर्थात् यलया जुजु योगनरेन्द्र मल्लया काय् खः । तर इतिहास कथं योगनरेन्द्र मल्लया काय् महेन्द्र मल्ल यलय् ८२९—८३५ तक शासन यानाः झिंस्वदँया उमेरय् सीगु खः । म्येय् अभिव्यक्त भाव, गाम्भिर्य शैलीया उत्कृष्टताया आधारं ‘कपति माया केङा’ व ‘मेव मदु जितः छि शरण’ म्येया रचयिता ने.सं ६८०—६९४ या महेन्द्र मल्ल हे धयागु सीदु । झिंस्वदँ जक दुम्ह मचां थुलि दार्शनिक म्ये च्वयेमफैगु खनेदुसा जुजु योगनरेन्द्र मल्लया काय्या कवि व्यक्तित्वया बारेय् गनं नं चर्चा यानातःगु लुयावःगु मदुनि । जुजु महिन्द्र मल्लं थःगु न्हापांगु म्ये ‘कपतिया माया केङा हे रामा’ य् श्रीकृष्ण भगवानयात उपास्यदेव कथं नालाः थःत भगवानया दास्य कथं न्ह्यब्वयाः आत्मनिवेदन यानातःगु दु । अथेहे ‘मेगु मदु जितः छि शरण’ म्येय् नं थःत दासी व उपास्यदेव श्रीकृष्णयात स्वामिकथं सम्वोधन यानाः आत्मआलोचनाया नापं थःगु अन्तर बेदना प्वंकातःगु दु । कविया नुगःव्यथा पिब्वइ कथंयागु संगीत ध्वनीया प्रयोग जुयाच्वंगु दु । थुकथं थुपिं निपुं म्यें झिंखुगूगु शदीइ हे नेपालभाषाया काव्यय भाव अभिव्यक्तिइ प्रौढता दयेधुंकूगु क्यं ।

रणजीत मल्ल ख्वप देय्या दकलय् लिपायाम्ह मल्लवंशीय जुजु खः । वय्‌कःया शासन कालय् नेपालभाषाया नाटक, म्ये व पौराणिक बाखं बिधाया गाक्कं उन्नत जूगु खनेदु । रणजीत मल्ल बहुभाषिक बहूआयामिक च्वमि खः । मैथिली, संस्कृत नापं नेपालभाषां च्वसा न्ह्याकावंम्ह रणजीत मल्लं गीति काव्यया नापं आपालं नाटकया रचना यानावंगु दु । जुजु रणजीत मल्लं च्वयावंगु फुक्क धया थें म्ये वय्‌कलं च्वयादीगु थीथी नाटकय् दुथ्यानाच्वंगु दु । वय्‌कःया म्येया विषयवस्तु— भक्ति, मायामतिना, समसामयिक घटना, उपदेश तथा ध्याचू जूगु दु ।

वय्‌कःया भक्ति विषयया म्येय् थःपिनि इष्ट देवता तलेजु भवानीया स्तुति म्ये अप्वः खनेदु । थुपिं म्येय् थः विपक्षीतय्त क्वत्यलेफयेका बिउ धकाः भक्ति भाव प्वंकातःगु दु । अथेहे मायामतिनाया म्ये अप्वः थें वय्‌कःया नाटकय् दुथ्यानाच्वंगु दु । माया मतिनाया म्यें वय्‌कःया विषयसुख, रस भोगह्यःमि व्यक्तित्व न्ह्यलू । रणजीत मल्लया कवित्व दकलय् अप्वः जहाँ थीगु थौं तकं येँ, यल, ख्वपया थीथी भजनय् हालेगु यानाच्वंगु म्ये हाय हाय राम गथे मलुमने नेपाल खः । थ्व म्ये त्वाय्काय् पृथ्वीनारायण शाहं ख्वप देय् त्याकाकाये धुंकूसेंलि काशीवास वनेत्यंम्ह जुजु रणजीत मल्लं चन्द्रागिरीया डाँडाय् च्वनाः थःगु ख्वप देय् पाखे स्वयाः हाःगु खः धैगु धापू दु । थ्व म्येय् रणजित मल्लं थःगु राजनैतिक द्वं प्रतिया पश्चातापया भावना, तत्कालिन घटनाया संक्षिप्त चित्रण नापं देशभक्तिया भावनायात कवितात्मक रुपं प्वंका तःगु दु ।

जुजु रणजीत मल्ल नेपालभाषाया प्राचीन नाटककारपिं मध्ये दकलय् अप्वः नाटक च्वयावंम्ह नाटककार जक मखु दकलय् ताःहाकःगु नाटक च्वयावंम्ह नाटककार नं खः । थ्वय्‌कलं नेपालभाषां जक १४गू नाटक च्वयावंगु दुसा थ्वय्‌कःया शनैश्चररोहिण्युपाख्यान (ने.सं८६२) नेपालभाषाया दकलय् तःहाकःगु नाटक खः । जुजु रणजीत मल्लया अप्व थें म्ये थ्व नाटक सफुलिइ दुथ्यानाच्वंगु दु । ३० गू अंक दुगु थ्व नाटक न्हिं छगू छगू यानाः हुइकेगु ल्याखं च्वयातःगु खनेदु ।

वय्‌कःया नेपालभाषा व मैथिली ल्वाकछ्यानाः च्वयातःगु ‘खट्वासुर वधोपाख्यान नाटक ने.सं ८८७ तक नं ख्वपय् हुइकूगु खनेदु ।

जुजु रणबहादुर शाह जुजु प्रतापसिंह शाहया काय् खः । थः अबु जुजु प्रतापसिंह शाह मदयाः दत्या दुबलय् जुजु जूम्ह रणबहादुर शाह नेपालभाषां म्ये चिनावंपिं शाह जुजुपिं मध्ये छम्ह खः । थ्वय्‌कःया थीथी इलय् पिदंगु व उखेंथुखें लानाच्वंगु म्येयात छथासं तयाः भाजु छत्रबहादुर कायष्ठं ‘श्री ५ रणबहादुर शाहया म्ये मुना’या नामं ने.सं. १०७६ सालय् सफू पिकयादीगु दु । थ्व सफुलिइ भक्ति, श्रृंगार उपदेशात्मक कथंया थीथी म्ये बाहेक थ्वय्‌कलं स्वनिगःया बुंगद्यः जात्रा, जनबाहाद्यः जात्रायात कयाः चिनावंगु म्ये नं दुथ्याःगु दु ।

जुजु राजेन्द्रविक्रम शाह जुजु गिर्वाणयुद्ध विक्रम शाहया काय् खः । थ्वय्‌कलं नेपालभाषां म्ये चिनेगुया नापं ‘महासत्वपाख्यान’ नांगु पूधाःप्याखं नं च्वयावंगु दु । थ्वय्‌कःया थ्व महासत्व नाटक चाबहीया शाक्यभिक्षुक रत्नमुनिपाखें ने.सं ९५१ पिदंगु खः । अथेहे थ्व महासत्व नाटक ‘नेपालेश्वर महाराजाधिराज श्रीश्रीश्री राजेन्द्र विक्रम शाहदेव विरचिन नमोबुद्ध भगवानया प्रादुर्भाव महासत्वपाख्यान नाटक’ नामं ने.सं १०८७ इ देवनागरी लिपिइ छापा आखलं नं पिदने धुंकूगु दु ।

जुजु श्री निवास मल्ल सिद्धिनरसिंह मल्ल धुंकाः यलया लाय्‌कुलिं पिदंम्ह छम्ह उत्कृष्ट कवि तथा नाटककार खः । थ्वय्‌कःया फुक्क धया थें म्येय् लोकनाथया आराधना यानातःगुलिं थ्वय्‌कः लोकनाथया उपासक कवि खः धैगु स्पष्ट जू । अथेहे थःगु म्येय् थःत लोकनाथया बालक धकाः न्ह्यथनेगु यानातःगु दु ।

थुकथं सिद्धिनरसिंह मल्लं नेपालभाषाय् कृष्ण भक्तिया काव्यधाराया सुत्रपात यानावंगु दुसा थ्वय्‌कलं लोकेश्वरया भक्तीधारा न्ह्याकेगु ज्या यानावंगु दु ।

थ्वय्‌कःया अमर कृति पद्यं च्वयातःगु दशअवतार नाटक खः (राष्ट्रिय अभिलेखालय, लगत– ३४८÷१८ ने.सं ७८५) । थ्वय्‌कलं च्वयादीगु फुक्क धयाथें म्ये थ्व हे दशअवतार नाटक दुने लानाच्वंगु दु । थ्वय्‌कःया थ्व दशअवतार गीती नाटकय् च्वंगु म्ये बाहेक मेमेगु न्यापु खुपु म्येँ यलया थीथी भजनय् लुयावःगु दु ।

श्रीनिवास मल्लया थुपिं गुलिं म्ये ‘नेपाली विहार’ सफुलिइ पिदंगु दुसा गुलिं ‘प्राचीन म्ये’ आदि सफुलिइ नं पिदंगु दु । उगु ईया दरवारया कवि कुनु शर्माया कीर्तिपटाका धयागु सफू व यल भिंद्यःया शिलालेखय् श्रीनिवास मल्लयात संगीत तथा काव्यशास्त्रय् निपुर्णम्ह जुजु धकाः न्ह्यब्वयातःगु दु ।

थ्वय्‌कःया म्येया विषयवस्तु— भक्ति, श्रृंगार, नीति, दर्शन व देशभक्ति जूगु दुसा वर्णनात्मकता, संक्षिप्ता, संगीतात्मकता, अलंकारिकता थ्वय्‌कःया म्येया शैलीगत विशेषता जूगु दु । आःतक स्यूगुलिइ करुणामय, लोकनाथ, लोकेश्वर, मत्सेन्द्रनाथ नामं प्रख्यातम्ह बुंगद्यःया रुप गुणया खँ दुथ्याकाः चिनातःगु स्तुति म्ये ‘ओकार सुमरण ओम लोकनाथ’ हे लोकेश्वरया सगुण भक्तिया न्हापांगु स्तुति म्ये जूगु दु ।

राष्ट्रिय अभिलेखालयय् च्वंगु श्रीनिवास मल्लया दशअवतार नाटक धाःसा पूमवं । केवल नेपालभाषां मत्स्य अवतार, बाराह अवतार, पर्शुराम अवतार जकया चित्रण दु, मेगु अवतारया बारे धाःसा मैथिली भाषं च्वयातःगु दु । तर आशा सफूकुथिइ च्वंगु श्रीनिवास मल्लं हे च्वःगु व हे शिर्षकया नाटक धाःसा पूवंक हे नेपालभाषां च्वयातःगु दु । थ्व दशअवतार नाटक पद्यभाषं च्वयातःगु छधाः प्याखं खः । उकिं थ्व सफुलिं श्रीनिवास मल्लया नाटककारया व्यक्तित्व जक मखु कवि व्यक्तित्वयात नं म्हसीके ब्यूगु दु । थ्व दशअवतार नाटक च्वयेगुली निवास मल्लयात भागवत पुराणया नं प्रभाव लाःगु खनेदु ।

सिद्धिनरसिंह मल्लं प्रचलनय् हःगु कातिप्याखंयात न्हापा छवाः जक हुइकेगु यानाच्वंथाय् लिपा जुजु निवास मल्लं थुकी बाथः प्याखं नं तनाः अझ लोकप्रिय जुइके बिल । अप्वः लोकंह्वासेंलि कात्तिप्याखंयात थ्वय्‌कलं निवाः तक हुइकेगु यानादिल ।

जुजु सिद्धिनरसिंह मल्ल यल लाय्कुलिं पिदंम्ह झिंन्हय्गूगु शदीयाम्ह छम्ह शसक्तम्ह कवि तथा नाटकार खः । दँय्दसं ज्याःपुन्ही कुन्हु जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लया लुँया सिंहासन नापं थ्वय्‌कलं च्वयादीगु ३१ पु म्ये दुगु कृष्णलिला सम्बन्धी रंगीन पौभाः यलया कृष्ण देगः न्ह्यःने ब्वय्गु चलन थौंतकं दनि । थुपिं ३१ पु म्ये नापं ग्वारा व सिन्हाज्याम्ये नं उकुन्ह अन हे च्वनाः भजन हालेगु याइ । अथेहे यलया लगंख्यलय् नं बुंगद्यःया रथ दतले बुंगद्यःया न्ह्यःने च्वनाः थुपिं (नसंचा दाफा खलः पाखें) म्ये हालेगु याइ । भाजु सिगफ्रेद लिनहार्डजुं पौभालय् च्वंगु थुपिं ३१ पु म्ये नापं उकिया विस्तृत विवरण तयाः The Devine play of Lord Krishna नामं छगू सफू हे पिकयादीगु दु । सिद्धिनरसिंह मल्लया थुपिं पौभालय् च्वंगु ३१ पु म्ये बाहेक मेगु न्यापु म्ये नं कृष्ण देगःया भजन सफुलिइ व यल भिंद्यःया दाफाय् लुयावःगु दु । जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लयात नेपालभाषाया जक मखु नेपाःया हे निर्गुण कृष्णभक्ति परम्पराया ज्वःमदुम्ह कवि कथं नालातःगु दु । थ्वय्‌कःया म्येय् ‘भागवत् पुराण’, मैथिली कवि ‘विद्यापति’ व गीत गोविन्दया कवि ‘जयदेव’पिनिगु पदावलीया प्रभाव गाकं लाःगु खनेदु । तर थुपिं म्ये तप्यंक अनुसरण मजुसे भाव जक त्यासा कयाः थःगु हे कथं रचना यानातःगु म्ये खः । थ्वय्‌कःया कृष्णलिला सम्बन्धी काव्यय् रस, गुण, अलंकारयात तत्कालिन काव्यशास्त्रया नियम कथं दुथ्याकातःगु दुसा, काव्यया प्रस्तुतिइ वर्णनात्मक तथा इतिकथात्मक स्वयां नाटकीय प्रस्तुतियात थाय् बियातःगु खनेदु । अथेहे काव्यय् विषयभूमि व संगीत छस्वाः – छधी जुयाः न्ह्यानाच्वनीगु थ्वय्‌कःया काव्यया मेगु विशेषता जूगु दु ।

सिद्धिनरसिंह मल्ल छम्ह कवि जक मखु नेपालभाषाया न्हापांम्ह प्याखं च्वमि नं खः । थ्वय्‌कःया एकादशी व्रत (ने.सं ७५३) नांगु छधाः प्याखं आःतक स्यूगुली नेपालभाषाया न्हापांगु छधाः प्याखं खः । अथेहे थ्वय्‌कलं नेपालभाषा व संस्कृत ल्वाकछ्यानाः कातिप्याखं (ने.सं ७६१ ) नं च्वयावंगु दु । थ्व कात्तीप्याखं दँयदसं ल्हुइकेगु परम्परा थांतकं दनि । यल लाय्कूया कात्तीदबुली कार्तिक महिना ज्वःछि हुइकीगु जूगुलिं थ्व प्याखंया नां कात्तीप्याखं जूवंगु खनेदु । जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लया इलय् कार्तिक महिनाय् छवाः जक कात्तीप्याखं हुइकेगु यानावयाच्वंगुली थ्व प्याखं तसकं लोकंह्वासेंलि सिद्धिनरसिंह मल्लया काय् जुजु श्रीनिवास मल्लं थ्व प्याखंयात निवाः तक न्ह्याकेगु यातसा श्रीनिवास मल्लया काय् जुजु योगनरेन्द्र मल्लं कात्तिप्याखनय् बाथः प्याखं आदि लोकप्याखं नं तनाः कात्तिप्याखंयात कार्तिक लच्छितक हुइकेगु यात । २००७ साल तक थ्व कार्तिक प्याखं लच्छितक हुइकेगु यानाच्वंगुली अनंलि निन्हु जक हुइकेगु जुल । लिपा २०३८ सालस कार्तिक नाच प्रवन्ध समिति गठन जुसेंलिं थ्व प्याखं हानं च्यान्हु झिन्हु तक हुइकेगु जुल । थ्व कात्तिप्याखनय् शास्त्रिय विधि कथं कृष्णलिला, महाद्यः कृष्ण युद्ध, उषाहरण, जलशयन, वराह अवतार, नृसिंह अवतार, वस्त्रहरण, दधीलीला आदि क्यनीगु खःसा लोक पक्ष कथं बाथः प्याखं क्यनीगु खः ।

जुद्ध वैद्य इलाम जिल्लाया नेवाः भाषा लिसें समाजसेवी खः । वि.सं. २००० सालय् वय्‌कःया जन्म जूगु खः । वय्‌कः इलामया नेवाःतय्‌गु संस्था ‘नेपालभाषा संस्कृति समाज’ या पुलांम्ह नायः जुयादी । लिसें वय्‌कः नेवाः देय् दबू इलामया नायः नं खः ।

भाजु जुलुम चित्रकार छम्ह भाषिक अभियन्ता खः । वय्‌कःया जन्म ई.सं.१९४५ जुलाइ १२ खः । वय्‌कः यलय् च्वनादी । रेडियो नेपालया जीवन दबू ज्याझ्वलय् किसान नांया कविता ब्वनाः साहित्य ख्यलय् पलाः तयादीम्ह भाजु चित्रकारं बि.सं.२०२२ सालय् जूगु भाषा आन्दोलनय् सक्रिय रुपय् ब्वति कयादिल ।

वय्‌कलं झिंनिदँ तक न्हूदँया लसताय् यलया थीथी थासय् साहित्य सम्मेलन यायेगु ज्या मदिक्क न्ह्याकादिल । भाजु चित्रकार नेपालभाषा मंकाः खलः यलया नायः व ने.सं.११०० स भाषिक अधिकार संघर्ष समिति यलया छ्यान्जे जुयादीधुंकूम्ह खः ।