Category: भाषा, लिपि व साहित्य

बाखंमि केदार सितुं च्वयादीगु झिपु बाखं मुनातःगु सफू खः – धकंधयाव । रामबाबु श्रेष्ठ येँ पाखें ने.सं. ११०३ य् पिदंगु थ्व सफुलिइ दुथ्याःगु बाखं खः – बिस्थापन, आलुबखरा मा व वसन्त पियाच्वंम्ह क्वकाय्चा, द्वन्द्व–प्रतिद्वन्द्व, क्याक्टस, लाय्म्पपोस्ट, चक्रवात्, मय्‌जु निशाया नांगागु ब्वह व गोविन्दमानया ४५ वसन्त, अमीवा, जिजीविषा व लःचाः । मनूया थीथी मनोभावना चित्रण हे थ्व संग्रहय् दुथ्याःगु बाखंया विशेषता खः ।

धकिं दुने नेपालभाषाया नांजाःम्ह च्वमि भूषणप्रसाद श्रेष्ठया च्वसां पिदंगु प्यंगूगु न्हू बाखं/चिबाखं पुचः खः । ल्याय्‌म्ह पुचः पाखें ने.सं १०९७ स पिदंगु थ्व धकिं दुने बाखं संग्रह स झिपु बाखं दुथ्यानाच्वंगु दु । थ्व धकिं दुने बाखं सफूया पाण्डुलिपियात सफू छापेजुयाः पिदने न्हयः हे च्वसापासां थ्व सफुतिं नेपालभाषा व थ्वया साहित्य न्ह्यज्याकेत छपलाः अप्वः न्हयज्याका यंकूगु जिमित विश्वास दु धकाः ने.सं १०९५ श्रेष्ठ सिरपाः देछाःगु खः । धर्मदर्शनया छुं सीकेबहगु खँ धर्मदर्शनया छुं सीकेबहगु खँ सफू रेवती रमणानन्द श्रेष्ठया वृति खः । ने.सं ११२२ स साहित्यया मूलुखापाखेँ पिदंगु थ्व सफू बःचाधंगु खःसां थुक तिःता धर्म दर्शनया खँ दुवालाः सार खँत बयान यानातःगु दु । थुकी आध्यात्मिक ज्ञानगुणया खँ नं दु । थुकी खुपु विषयलय् च्वखँ दु ।

धकिं दुने नेपालभाषाया नांजाःम्ह च्वमि भूषणप्रसाद श्रेष्ठया च्वसां पिदंगु प्यंगूगु न्हू बाखं/चिबाखं पुचः खः । ल्याय्‌म्ह पुचः पाखें ने.सं १०९७ स पिदंगु थ्व धकिं दुने बाखं संग्रह स झिपु बाखं दुथ्यानाच्वंगु दु । थ्व धकिं दुने बाखं सफूया पाण्डुलिपियात सफू छापेजुयाः पिदने न्हयः हे च्वसापासां थ्व सफुतिं नेपालभाषा व थ्वया साहित्य न्ह्यज्याकेत छपलाः अप्वः न्हयज्याका यंकूगु जिमित विश्वास दु धकाः ने.सं १०९५ श्रेष्ठ सिरपाः देछाःगु खः ।

धकिं दुने धकिं पिने भाजु अष्टमुनि गुभाजुं च्वयादीगु झिंछपु बाखंया संग्रह खः । साहित्यया मूलुखा, यलं ने.सं. ११०४ य् पिथंगु थ्व बाखं पुचलय् दुथ्याःगु बाखं खः — निपु लँय्, ख्युँगु सुपाँय् दुने, थौं बालाचःह्रय्, हिउपाःया दुने महाकवि सिद्धिदास, गन दमन जुइ– अन प्रतिरोध जुइ, राजाया संसार, वस्तिं पिने, परिस्थितिया घःचाः दुने– जि, अमर न्ह्यलं चाये धुंकूगु दु, छगू युगया अन्त व संस्कारया धकिं दुने व पिने । थ्व सफुलिइ च्वमि अष्टमुनि गुभाजुं समाजय् थम्हं खंगु, अनुभव व अनुभूति याःगु खँयात हे बाखंया रूपय् न्ह्यब्वयादीगु दु । थुकिइ दुगु बाखं चीमिपि, शोषितपीडित जनताया हे बाखं खः । पुष्पराज राजकर्णिकारया बाखंया समिक्षा व साहित्यया मूलुखापाखें छत्र बहादुर कायस्थया नुगः खँ नं थ्व सफुलिइ दुथ्यानाच्वंगु दु ।

बाः दुर्गाबज्र बज्राचार्य व मां तीर्थकुमारी बज्राचार्यया क्वखं ने.सं. १०५२ य् येँ महाबौद्धया मासंगल्ली त्वालय् इतिहास व संस्कृतिविद् भाजु धनवज्र बज्राचार्यया जन्म जूगु खः । वय्‌कलं मू यानाः नेपालभाषा व खस नेपाली भाषां च्वयेगु यानादिल । वय्‌कलं म्हो हे जक च्वसु च्वःसां आपाः धयाथें इतिहासया महत्वपूर्ण च्वसु जूगु दु । वय्‌कःया न्हापांगु च्वसु यलया मणिमण्डप (च्वखं, कुलां ४, ने.सं १०९९) पिदंगु खः । भाजु बज्राचार्य छम्ह नेपाःया नांजाःम्ह इतिहासकार व संस्कृतविद् जूगुलिं वसपोलं च्वयादीगु ऐतिहासिक व अनुसन्धानात्मक च्वसुयात हनाबना तसे मदन पुरस्कार (वि.सं. २०३०) व शिक्षा दिवस पुरस्कार (वि.सं. २०३१) पाखें सम्मान यायेधुंकूगु दु ।

नांजाःम्ह इतिहासकार व अनुसन्धानकःमि जूगुलिं नेवाः संस्कृति सम्पदा व इतिहासया आपालं खँ न्ह्यःने हयाः नेपाः व नेवाःतय्‌गु इतिहासयात उजागर यायेत तःधंगु योगदान बियादीगु दु । वय्‌कलं डा. कमलप्रकाश मल्लनाप जानाः मंकाः कथं सम्पादन यानादीगु सफू द गोपालराज वंशावली (अनुवाद नापं इ.सं. १९८५) खः । थथेहे त्रिभुवन विश्वविद्यालयया एशियाली अनुसन्धान केन्द्रय् च्वनाः नेपाः व नेवाः संस्कृति नाप स्वापू दुगु ज्वःमदुगु मालेज्या (अनुसन्धान) यानादीगुयात कदर यासें नेपाल सरकारपाखें प्रवल गोरखा दक्षिणबाहु (प्यंगूगु) व विख्यात त्रिशक्ति पट्टं (प्यंगूगु) विभूषित यायेधुंकूगु दु ।

अबु केशसुन्दर तुलाधर व मां बेखालक्ष्मी तुलाधरया कायमचा दशरत्न तुलाधरया जन्म ने.सं. १०१२ स येँया असं धालासिक्वय् जूगु खः । कलकत्ता, ल्हासा व आसामय् बनेज्याया लागि अप्वः थें झायाच्वने माःम्ह वय्‌कः साहुया कायमचा जूगुलिं बारां साहु नामं म्हस्यू । ने.सं. १०५२ य् कुशिनगरय् ऊ चन्द्रमणि महास्थविरया उपाध्यायत्वय् कुशिनगरय् प्रवजित जुयाः भिक्षु धर्मालोक जुयाबिज्यात । भिक्षु जुइ न्ह्यः हे प्रगतिशील बिचार दुम्ह वसपोलं स्थविरवादी भिक्षुपिनिगु विहार मदुनिबलय् किन्दो बहालय् अष्टमी व्रत आदि तयाः धर्म प्रसार याना च्वनाबिज्याःगु खः । वि.सं. २००१ स राणा सरकारं देशं पितिनाछ्वःपिं च्याम्ह भिक्षु मध्ये वसपोल थकालीम्ह खः । नीन्यागुलिं मल्याक सफूया च्वमि वसपोलया प्रमुख सफू थुपिं खः — लोके कुव्यवहार कुचाल सुधार (ने.सं. १०५०), अनुत्तर विजय गुरुमण्डल (ने.सं. १०५७), ३) प्रज्ञा दर्शन (ने.सं. १०६०), बौद्ध धर्म व मानवधर्म, महाचीन यात्रा (ने.सं. १०७०), सुयागु धर्म सत्य खः (ने.सं. १०८३) आदि । वसपोल ने.सं. १०८८ य् दिवंगत जुयाबिज्यात ।

ने.सं. १०५४ य् यलया ओकुबहाः (रुद्रवर्ण महाविहार) वडा नं ६ य् अबु हर्षमान शाक्य व मां हेराथकुं शाक्यया क्वखं जन्म जूम्ह गणेशकुमारी शाक्य हे धम्मवती गुरुमां खः । भिक्षु बुद्धघोष महास्थविर व भिक्षु धम्माबुध महास्थविरया प्रेरणां बुद्ध शिक्षा अध्ययन यायेगु प्रबल इच्छां ने.सं. १०६९ स गृहत्याग यानाः कुशीनगर वनाः ऊ. चन्द्रमणी महास्थविरपाखें प्रव्रजित जुयाः गणेशकुमारी शाक्यं धम्मवती जुल । अनं बुद्ध धर्मया उच्च अध्ययन यायेत ने.सं. १०७२ य् बर्माया मोलमिनय् च्वंगु प्रसिद्ध खेमाराम नन्स् स्टडिज सेन्टरय् भर्ना जुयादिल ।

ने.सं. १०८२ स बर्माया अति उच्चगु परीक्षा पास यानादिल । बर्मी सरकारया पालि तक्षशिलाय् सरकारीस्तरं भव्यरुपं धम्मवती गुरुमांयात सासनधज धम्माचरिय उपाधि प्रदान यात । थ्व उच्च उपाधि प्राप्त याःम्ह वसपोल न्हापांम्ह नेपाःमि खःसा बर्माया लागि न्हापांम्ह विदेशी खः ।

ने.सं. १०८३ इ नेपाः लिहांबिज्याना नःघःया श्रीघलय् धर्मकीर्ति विहारय् वइपिं आखः मसःपिंत ग्वःआखः स्यनेगुया नापं बुद्धशिक्षा प्रचार हेतु थासंथासय् नेवाः त्वाःत्वालय् बाखं (धर्मोपदेश) कनेगु शुरु जुल । ब्वनेत सफू मदुनिगु उगु इलय् कापीइ च्वयाः च्वयाः ब्वंकु ब्वंकुं ने.सं. १०८८ निसें सफू च्वयाः प्रकाशन यायेगु शुरु जुल । बुद्धया झिंनिगू विपाक वसपोलया न्हापांगु सफू खः । वसपोलया न्यय्‌गुलिं मल्याक सफू पिदंगु दु । ने.सं. १०९१ य् ल्याय्‌म्ह ल्यासेपिंत बुद्ध शिक्षा स्यनेगु ताःतुनाः धर्मकीर्ति बौद्ध अध्ययन गोष्ठी नीस्वनाबिज्यात । गुगु संस्थां बुद्ध शिक्षा प्रचारया नापनापं नेपालभाषाया नं प्रचारप्रसार जुइकल ।

न्हय्‌गू दशकं मल्याक नेवाः भासं बाखं कनाः नेवाः भासं सफू च्वयाबिज्याःम्ह धम्मवती गुरुमांया सफूया विषयवस्तु बुद्धशिक्षाया मूल दर्शन अभिधर्मय् आधारित जुयाच्वनी । वसपोलं नेपालभाषां च्वयाबिज्याःगु थज्याःगु सफू खः — बुद्धया झिंनिगू विपाक (ने.सं. १०८८), अभिधर्म भाग १ (ने.सं. १०८८), ऋद्धि प्रतिहार्य (ने.सं. १०९१), एकताया ताःचा (ने.सं. १०९१), प्रेमं छु जुइ (ने.सं. १०९१), मिखा (ने.सं. १०९२), बुद्धया अन्तिम यात्रा (ने.सं. १०९३), मति भिंसा गति भिनि (ने.सं. १०९४), लक्ष्मीद्यः (ने.सं. १०९५), प्रौढ बौद्ध कक्षा (ने.सं. १०९७), बौद्ध प्रश्नोत्तर (ने.सं. ११०९), १२) संसारया स्वापू (ने.सं. १११०), १३) मनूतय्‌गु पह (ने.सं. १११३) आदि ।

धर्मकीर्ति विहार संरक्षण कोष, धर्मकीर्ति बौद्ध अध्ययन गोष्ठी, अन्तर्राष्ट्रिय भिक्षुणी संघ, बौद्ध वृद्धाश्रम (बनेपा)या अध्यक्ष जुयाबिज्याःम्ह वसपोल शाक्यधिता अन्तर्राष्ट्रिय भिक्षुणी संघया संस्थापक सदस्य, लुम्बिनी बौद्ध विश्वविद्यालयया सल्लाहकार, लुम्बिनी विकास कोष परिषद् सदस्य, धर्मकीर्ति मासिक पत्रिकाया प्रकाशक व विशेष सल्लाहकार खः ।

बुद्ध शासनय् अद्वितीय योगदानया कदर यासें म्यानमार सरकारं ने.सं. १११४ स तसकं तःजिगु अग्गमहागन्थवाचक पण्डित उपाधी प्रदान, ने.सं. १११५य् स्वयम्भू ज्ञानमाला भजन खलःपाखें ज्ञानमाला रत्नवत सिरपाः, ने.सं. १११९ स नेपालभाषा परिषद्ं भाषाथुवाः उपाधी प्रदान याःगु दु ।

वसपोलया जीवनीइ आधारित उपन्यास तमि छेत् (बर्मी भाय्, ने.सं १०८३), उकिया नेपालभाषा हिला यःम्ह म्ह्याय् ने.सं. १०९० य् (अनु. भिक्षु ज्ञानपूर्णिक), उकिया नेपाली भाषाय् हिलाः स्नेह छोरी (ने.सं. १११०, अनु. मोतिकाजी शाक्य), उकिया अंग्रेजी भाषाय् हिलाः ुद्यभयिखभम मबगनजतभचु यानाः न्यागू भाषां पिदंगु दु ।

स्वनिगलं पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु धर्मकुमार हलुवाई नं छम्ह खः । वय्‌कःया जन्म बि.सं.१९९५ सालय् भोजपुर जिल्लाया टक्सारय् जूगु खः । लिपा वय्‌कः बिराटनगरय् च्वं झाल । वय्‌कःया मांया नां बेलकुमारी व बाःया नां लालबहादुर हलुवाई खः । वय्‌कः आवद्ध जुयादीगु संघसंस्था थुकथं दु– धातु उद्योग, झी पुचः विराटनगर (न्हापायाम्ह नायः ), विराट बौद्ध संघ (नायः) लिसें मेमेगु थीथी संघसंस्था । वय्‌कःया नेपाल भाषा व नेवाः संस्कृतिबारे यक्व च्वसु पिदनाच्वंगु दु ।

धर्मपासाया गजल गंगा नेपालभाषा सफू बहुउद्देश्यीय सहकारी संस्था लि.पाखें पिदंगु गजलकार धर्मनारायण महर्जनया गजल संग्रह खः । मय्‌जु शान्ति महर्जनं पाखें ने.सं ११४० य् पिदंगु थ्व सफुलिइ स्वीच्यापु गजल दुथ्यानाच्वंगु दु । गजलकार धर्मनारायण महर्जनया थ्व गजल मुनाय् थन द्यः मजुइपिंत द्यः भाःपाः चाकरी यायेगु, नवायेमःसपिंत च्यः यायेगु संस्कार प्रति विद्रोहया सः प्रतिध्वनित जुयाच्वंगु दुसा मतिनायात कयाः च्वयातःगु नं तःपु गजल दुथ्यानाच्वंगु दु ।

धर्मया बारे छकूचा खँ श्यामप्रसाद शर्माया निबन्ध सफू खः । ने.सं. ११२० य् कुतः पिकाक पाखें पिदंगु थ्व सफुलिइ धर्म छु खः स्वयां धर्म हनीपिंत थुकथं नुगलय् मस्याक न्ह्यज्यायगु खँ च्वयातयादीगु दु । थ्व झिंस्वपु च्वखँया मुना खः ।