Category: भाषा, लिपि व साहित्य

संस्कृतिविद् डा. चुन्दा वज्राचार्यया सफू खः— नेवाः तजिलजिया च्वखँमुना । ने.सं. ११२१ य् नेपालमण्डल घःचाःधुकू पाखें थ्व सफू पिहांवःगु खः । च्वमिं इलय् ब्वयलय् च्वसा न्ह्याकातःगु झिंस्वपू च्वखँया मुना थ्व सफुलिइ नेवाः तजिलजिया जात, जात्रा, प्याखं, गुथिया विषयवस्तु जक मखु नेवाः तजिलजि दुने मिसातय्‌गु थाय् तक दुथ्यानाच्वंगु च्वसु दु । च्वमिया थ्व छगू अनुसन्धानात्मक निबन्ध सफू धाःसां ज्यू । थुकी नेवाः तजिलजि दुने मिसातय्‌गु थाय्, मिसा समानता, मिसा स्वतन्त्रता, मिसा सशक्तिकरणया भूमिका ध्वाथुइक च्वयातःगु दु ।

बद्री बेदनाया च्वसां पिज्वःगु नेवाः तांका नांया तांका चिनाखँ सफू ने.सं. ११२६ कौलागा षष्ठीइ कुतः पिकाकःपाखें पिदंगु खः । थुकी मुक्कं ३४ पु तांका दुथ्यानाच्वंगु दु । तांका चिनाखँ दुने मतिनाया सवाः दु । वियोगया छटपटि दु । ईया विधानयात सुनानं हिले फइमखु धयागु सन्देश दु । मतिनाय् अन्यौल जुयाच्वंपिं पात्रत दु । समाजया किपा दु । जीवनया व्यथा दु । मिंयात थः नाला दोष थःगु हे तायेकाः प्रायश्चित यानाच्वंगु स्याःचाःया बाखं दु । लिसें मेमेगु थीथी सवाःया तांका चिनाखँ दु । नेवाः साहित्य लागाय् सफूया रुपय् दकलय् न्हापांगु तांका सफू खः थुगु नेवाः तांका सफू ।

नेवाः नखः व नसाः निजिरोस श्रेष्ठ (न्याछ्यों)या कृति खः । थ्व सफू ने.सं ११३२ य् विजय प्रकाशन पाखेँ पिहांवःगु खः। थ्व सफू ब्वने धुंकाः नेवाःतय्‌गु नखः व नसाया ला वा लुसि थें स्वापू दु धैगु ज्ञान दइ । थुकी झिंन्यापु निबन्ध दु ।

नेवाः नखःचखःया द्यः पुजाविधि बलदेव जुजुया सफू खः । ने.सं ११२२ य् वैदिक प्रतिपष्ठानपाखें पिदंगु थ्व सफुलिइ नेवाः संस्कृतिइ द्यःपुज्यायेगु खँय् थःगु हे बिस्कं पहःगु दर्शन दु । थ्व सफुलीं द्यः पुजा यायेबलय् उकिया अर्थ, अभिप्राय छु खः धइगु सिके फइ । थ्व सफुलिइ द्यः पुज्यानाः हनेमाःगु नखःचखःया फुक्क धयाथें पूजात दुथ्यानाच्वंगु दु । थुकी मोहनि नखः, स्वन्ति नखः, योमरि पुन्ही, ससुपुजा, पाहांचःह्रे, गथांमुगः चःह्रे, चथाः, येँयापुन्हिया दलूचा पूजा व मांबौया ख्वाः स्वय्‌बलय् व सुयां जन्मन्हिबलय् सगं बिइगु विधिबारे ध्वाथुइक च्वयातःगु दु ।

नेवाः न्ह्यलुवा मय्‌जु प्रेमहिरा तुलाधरया च्वसां ने.सं ११३८ य् अमेरिकाया नेवाः अर्गनाइजेशन अफ न्यू इंग्लेण्ड बोस्टन, यू.एस.एपाखें पिदंगु नेवाः न्ह्यलुवापिनिगु जीवनीसम्बन्धी सफू खः । नेपालभाषाया पुनर्जागरणकालया खुम्ह महारथीपिं— निष्ठानन्द वज्रचार्य, सिद्धिदास अमात्य, जगतसुन्दर मल्ल, योगवीर सिंह, धर्मादित्य धर्माचार्य, शुक्रराज शास्त्री लिसें प्रेमबहादुर कंसाकारपिनिगु जीवनी व वय्‌क:पिनिगु भाषिक साहित्यिक योगदानया चर्चा यायेगु ज्या थ्व सफुलिइ जूगु दु ।

नेवाः परम्परागत लोककासा ज्वाला स्थापित व बज्रमुनि निम्ह जानाः च्वयादीगु नेवाः समाजय् प्रचलित कासासम्बन्धी सफू खः । आदिवासी जनजाति उत्थान राष्ट्रिय प्रतिष्ठानपाखें ने.सं ११३७ य् पिदंगु थ्व सफुलिइ १२२ गू कासाया परिचय नापं म्हतीगु तरिकाया विवरण दु । नेवाः म्हसीका, नेवाः कासा व म्हितेगु तरीका, कासाया ब्वथला, कासाय् खनेदुगु थीथी पक्ष व उपसंहार तकं यानाः न्याब्वय् थलातःगु थ्व सफू कासाया सरसरति विवरण जक मजुसे नेवाः समाजय् प्रचलित कासाया विवेचना व थीथी पक्षं विश्लेषण नं यानातःगु दु ।

नेवाः पुर्खा मदये धुंकूपिं नेवाः व्यक्तित्वपिनिगु मू म्हसीका दुथ्याःगु किपा मुना सफू खः । थुकी शंखधर साख्वालंनिसें ने.सं. ११४२ साल तकया मुक्कं २६४ म्ह व्यक्तिपिं दुथ्यानाच्वंगु दु । हलिं नेवाः दबू, नेपाः देय् मूकवःपाखें पिथनेज्या जूगु थुगु सफूया सम्पादक लोककवि राजभाइ जकःमि खः । मुक्कं २६४ पौ दुगु थुगु सफू पिथनेत येँ महानगरपालिकां आथिर्क ग्वहालि याःगु खः । नेवाः भाय् ख्वप निसिं वन्दीपुर तक नेवाः भाय् ख्वप निसें वन्दीपुर तक सफूया च्वमि भाजु मोहनबहादुर कायस्थ खः । कायस्थ सेवा सदन, वन्दिपुरया लुखां थ्व सफू बि.सं.२०७४ य् पिदंगु खः । थ्व सफुलिइ च्वमिं थीथी इलय् च्वयादीगु विविध विषयया झिंच्यापु च्वसु दुथ्यानाच्वंगु दु । थुकी पुलांगु खँग्वः व उकिया छ्यलाबुला अर्थ नं दुथ्याकातःगु दु । वन्दिपुरया नेवाः भाषां थ्व सफू च्वयातःगु खः ।

नेवाः म्हसीका नेवाः न्ह्यलुवा भाजु मल्ल के सुन्दरं च्वयादीगु नेवाःतय्‌सं थः सु? धकाः म्हसीकेबीगु, नेवाःया परिचय च्वयातःगु छगू अनुसन्धानमूलक सफू खः । ने.सं. ११२०य् गोपाल राजभण्डारी व अमृत शाक्यया आर्थिक ग्वहालिं पिदंगु थ्व सफुलिइ नेवाः पहिचान विषयया थीथी शिर्षकया—नेवाः म्हसीका, नेवाः जीवन दर्शन, नेवाः दुनेया लोककल्याणया भावना, राष्ट्र निर्माणय् नेवाःतय् भूमिका, नेवाः संगठन व आन्दोलन व तँसा पौ नापं यानाः खुगू अध्याय दुथ्याना च्वंगु दु । न्हापांगु अध्यायया च्वसु नेवाः म्हसीका ने.सं ११११ य् निन्हुयंकं नेपालभाषा परिषद्या ग्वसालय् जूगु तःमुँज्याय् न्ह्यब्वःगु कार्यपत्र खःसा निगूगु अध्याय नेवाः देय् दबू स्वनेगु झ्वलय् ने.सं १११५ य् निन्हुयंकं जूगु न्हापांगु नेवाः राष्ट्रिय सम्मेलनय् न्ह्यब्वःगु ज्यापौयात भिंकाः दुथ्याकातःगु लेख खः । अथेहे नेवाः दुनेया लोककल्याणया भावना लेख नं टेवा सामाजिक संस्थाया नितिं च्वःगु च्वसु नेपालभाषां हीकातःगु खः । थुपिं बाहेक मेगु निपु जक न्हूगु खः । नेवाः म्हसीका धकाः थ्व सफुलिइ — नेवाःया इतिहास, नेपाल खँग्वःया श्रोत, नेवाः म्हसिकेगु तŒव व नेवाः जीवन दर्शन, नेवाःतय् लोककल्याणकारी भावना, राष्ट्र निर्माणय् नेवाःतय्‌गु भूमिका, नेवाः संगठन व थी थी नेवाः आन्दोलनया खँ व थौंया नेवाःतय्‌त वःगु चुनौति, समस्या आदि न्ह्यब्वयातःगु दु ।

राजेन्द्र दानवया च्वसां पिज्वःगु नेवाः राज्य नांया मुक्तक मुना सफू ने.सं. ११३५ य् पिदंगु खः । मुक्तक अप्वः यानाः नखःचखः पर्वयात कयाः न्ह्यब्वयातःगु खनेदु । सफूया पिकाकः स्वयम च्वमि हे खः । थुकी थीथी विषयया १२८ पु मुक्तक दुथ्याकातःगु दु । मुक्तक दुने झीगु नखःचखःया संस्कृति, विकृति बारे उलातःगु दु । समाजय् खनेदयाच्वंगु विकृतिं इतःमितः कनाच्वंगु दु । कूसंस्कारय् वनेमज्यू धयागु सन्देश नं खंकेफइ ।

नेवाः लहना किपूया लजना सफूया च्वमि भाजु प्रयागमान प्रधान खः । ने.सं. ११४० य् किपू नगरपालिकां पिथंगु थुगु सफू संस्कृति विधाया सफू खः । थुकी किपू दुने हनाच्वंगु नखःचखः, जात्रापर्वयात मू विषय दयेकातःगु दु । मुक्कं स्वब्वय् ब्वथलातःगु थुगु सफुलिइ नेवाः व नेवाः संरचना, धर्म संस्कृति संस्कार, गुथि, सम्पदाया चित्रण दु । तजिलजि दुने गथांमुगः पर्वनिसें सिथिनखःतक्क हनावयाच्वंगु पर्व न्ह्यब्वयातःगु दु । सम्पदाकथं किपूया बाघभैरब प्याखं व आगंछेँया संस्कृति दुथ्याकातःगु दु । थ्व सफूया विशेषता धैगु किपूमितय्‌गु जनजीवनयात संस्कृतिया माध्यमं म्हसीकाः बीगु खः ।