Category: भाषा, लिपि व साहित्य

न्हू बाखं पुचः नेपालभाषा परिषद्पाखें ने.सं. १०८० इ पिदंगु बाखं मुना सफू खः । थुगु सफुलिइ झिंच्यापु बाखं दुथ्यानाच्वंगु दु । चित्तधर हृदयया देलँमि, मोतिलक्ष्मी उपासिकाया छ्याकः, दमनराज तुलाधरया जितेया संसार, प्रेमबहादुर कंसाकारया खबरदार, सत्यमोहन जोशीया बाखं कनेत म्वाना च्वंम्ह बुढा, पूर्ण पथिकया आसथकुं, केशवलाल कर्माचार्यया संस्कार, माधवलाल कर्माचार्यया बिलायतया चःबि, न्हुच्छे सुन्दर तुलाधरया तिनिख्यो मिसा, आशाराम शाक्यया भाइदाइया आत्मकथा, रामहरि जोशीया जीवन पथ, धूस्वां साय्‌मिया गट्टि, परमानन्द बज्राचार्यया तस्बीर, तीर्थलाल नःघःभनीया कतांमधि, रामशेखरया आश्चर्य, गंभीरमान माय्केँया न्हाय्‌कं किपा, प्रकाशकुमारी प्रधानया अपवाद व पुष्पलता श्रेष्ठया दोषारोपण थुकिइ दुथ्याना च्वंगु बाखं खः । थुलि बाखं मध्ये गुलिं बाखं न्हापा हे नेपाल ऋतुपौ, धर्मोदय, तिकिझ्याः आदि पत्रिकाय् पिदनेधुंकूगु बाखं खः । सफुलिइ प्राक्कथन च्वयाः खड्गमान मल्लं झिंच्यापुलिं बाखंया म्हसीका नं बियातःगु दु। बाखं न्ह्यः बाखंमिया छत्वाःचा म्हसीका नं बियातःगु दुु । थुगु बाखं मुना निक्वःखुसि ने.सं. १०९७ य् परिषद्पाखें पिदन ।

न्हूगु पर्सि आख्यानकार मय्‌जु शशिकला मानन्धरं च्वयादीगु समस्यामूलक पूधाः प्याखं खः । ने.सं ११२६य्अर्थ प्रकाशनया लुखां पिदंगु न्यागू अंकया थ्व न्हूगु पर्सि बाखं उपन्यासय् जक ल्हाः न्ह्याकाच्वनादीमह शशिकलाया प्याखं विधाय् न्हापांगु पिथना खः । झीगु समाजय् थौं तक नं सः स्यू धाःपिं मिजंतय्के तक नं मिसातय्‌त दमन यायेगु प्रवृति ल्यना हे च्वंगु तर थौंया मिसात म्हिगः म्हीगया मिसात थें ख्वबि व जा नइपिं मजुसे पुरुष दमन, शोषणया विरोधय् प्रतिकार नं याइपिं जूगु दु धैगु थ्व प्याखनं क्यनेगु याःगु दु ।

नेपालभाषाय् न्हूगु अर्थात आधुनिक मचाम्येत यक्व निर्माण जूगु दु । शहीद शुक्रराज जोशी शास्त्रीजुं च्वयादीगु हे मस्त न दँदँ धाःगु म्ये तसकं जागरण भावं जाःगु झीसं स्यूगु दकलय् न्हापांगु न्हूगु मचाम्ये खः । थ्व वय्‌कलं च्वयादीगु नेपालभाषा रिडर पाठ्य सफुलिइ दुथ्यानाच्वंगु दु । थ्व छगूकथं लोकम्ये कथं विकसित जूगु म्ये खः । जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठया चिनियाम्ह किसिचा सफुलिइ च्वंगु मायाचा, इमू छम्ह लँय् दु, पुलुपुलु गेरा तसकं लोकंह्वाःगु मचाम्येत खः । अथेहे वय्‌कःया हे चुलिचिया चंचं म्येचाः नेपालभाषा मचाम्येख्यलय् तसकं तःजिगु सम्पति खः । नांजाःम्ह लय्चिनामि न्ह्यू बज्राचार्यजुं लय्चिनादीगु थ्व म्येचाःया म्येत मचातय् दथुइ तसकं लोकप्रिय जुइधुंकूगु दु । थ्व फुक्क हे म्येत हुला प्याखंया रुपय् डिभिडिइ पिहां वयेधुंकूगु दु । अथेहे गोविन्द ह्यूमतया लसय् पिहांवःगु कवि गणेश अपारया कतांमरि म्येचाः दुने नं तसकं बांबांलाःगु मचाम्येत दुथ्यानाच्वंगु दु । लोककवि राजभाइ जकःमिया मचा मय्लिं म्येचालय् दुथ्याःगु म्येत नं मचातय् दथुइ तसकं लोकप्रिय जूगु म्येत खः । अथेहे वय्‌कलं ने.सं. ११२८य् खराःचा व सिंह खण्डकाब्य छगुलिं राजमतिया लसय् खय्भासं व नेपालभाषां म्ये पिथने धुंकूगु दु । कवि नातिवज्रया च्वसाय् संगीतकार मनराजा नकःमिया लसय् जि हिरा नांगु मचाम्येचाः पिहां वःगु दु । संगीतकार गुज्जे मालाकारया लसय् जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठया च्वसाय् झी नेवाः नांगु मचाम्येया म्येचाः पिहांवःगु दु । थुकथं हे यक्व मचाम्येत फातफुत इलय्ब्यलय् पिहां वयाच्वंगु दु ।

न्हूछेँ नेपालभाषाया आधुनिक बाखं च्वमि यज्ञरत्न धाख्वाःया च्वसां पिदंगु निगूगु बाखं संग्रह ख । नेपालभाषा एकेडेमिपाखें ने.सं ११२३ य् पिदंगु थ्व बाखं सफुलिइ बुलाचाया थ्व भूमि, न्हूगु छेँ, क्वःछिना, भुयूदाइ, मलिपाचा, त्वाःदःगु आजु, पासिमा, नसंफाःगु स्वापू, बौ ध्वाःका, हिरानाप आदि यानाः झिंनिपु बाखं दुथ्यानाच्वंगु दु । थुपिं फुक्क धयाथें बाखं ने.सं ११०७–११२३या दुने च्वयादीगु बाखं खः । थुकी च्वंगु बाखंत च्वमिं थः जःखःया थःत प्रभावित याःगु विषय व थः जःखःया मनूतय्‌त पात्र कथं न्ह्यब्वयाः च्वयातःगु बाखंत खः । सायद च्वमियात दकलय् यःगु बाखं जुया हे जुइ च्वमिं थ्व बाखंपुचःया नां नं थुकी दुथ्याःगु न्हूछेँ नांगु बाखंया नामं हे न्हूछेँ धकाः तयातःगु जुइमाः । थःगु छुं बांलाःगु व न्हूगु बस्तु थम्हं जक उपभोग यायेगु मखु मेपिंत नं क्यनाः सन्तुष्टि कायेगु मानविय स्वभाव खः । थ्व हे कथं थ्व बाखनय् नं थःगु न्हूगु छेँ पासायात क्यनेत इनाप यानाच्वंगु क्यना मानव मात्रया मनोभाव ब्वयेगु चेष्ठा यानातःगु दु ।

मां नानीमाया व बा जितबहादुर कवांया दातिम्ह काय् जुयाः ने.सं. १०७५ कौलागा ५ कुन्हु ख्वपया ग्वःमारि त्वालय् जन्म जुयाः थौंकन्हय् बलाक्वः इनरेय् च्वनादीम्ह न्हूछेँभक्त कवां आदर्श आजाद मा.वि. ख्वपय् तःदँ तक ब्वंकादीम्ह स्यनामि खः । नेपालभाषाया साहित्य मुँज्याय् ख्वप भासं साहित्य न्यंकादीम्ह कवांजु नेपालभाषा व खस नेपालीभाषाय् उतिकं ल्हाः ज्वःम्ह च्वमि खः ।

थ्वय्‌कःया च्वसा बाखं, चिबाखं जीवनी च्वज्याय् विशेषरुपं न्ह्याःगु दु । नेपालभासं थ्वय्‌कःया— क्वाःना खं, मिंनःगु छेँ (बाखं मुना ११३९) व कवां वंशवृक्ष–छगू अध्ययन (वंशावली ११४१) यानाः स्वंगू कृति पिदंगु दु । थ्वय्‌कः रामशेखर लुमन्ति दबुलिइ् आवद्ध जुयाच्वनादीम्ह थ्वय्‌कः नेपालभाषा व नेपालभाषा साहित्य थपू यायेगु ज्याय् सक्रिय रुपं लगे जुयाच्वनादीगु दु ।

पूर्णदास श्रेष्ठं च्वयादीगु गुपु बाखं मुंकाः पिथनातःगु सफू खः— न्हूधाः । थ्व सफू ने.सं. १०९२ य् नेपालभाषा परिषद्ं पिथंगु खः । बाखंया समीक्षालिसेंया भूमिका सिद्धिचरण श्रेष्ठं च्वयादीगु दु । मांया नुगः, द्यःयात स्वां छाय्, जि नं ला मिसा खः, सोतिपाँय्, आफसो, जिगु मन याउँल, जिं बाखं लुइका, जिं ख्याः ज्वना व पनौतिं लिहाँ वयाबले थुकिइ दुथ्याःगु बाखं खः । थुकी दुथ्याःगु बाखंत मध्ये धर्मोदय पत्रिकाय् निपु व झी लय्‌पतिइ प्यपु पिदनेधुंकूगु खः ।

न्हूपुखुलिइ कसायागु ख्वाःपाः सफूया च्वमि इन्द्र माली खः । च्वसापासाया लुखां ने.सं.१०९१य् थ्व सफू पिदंगु खः । नेपालभाषाय् छगू हे सफूयात दुग्येक समालोचना जूगु थ्व न्हापांगु सफू खः । थ्व सफुलिइ निबन्ध च्वमि भाजु प्रेमबहादुर कसाःया न्हूपुखू सफूया निबन्धयात कयाः समालोचना यानातःगु दु ।

न्हूपुखू ने.सं १०७८ स च्वसापासाया प्रकाशनय् पिदंगु प्रेमबहादुर कंसाकारजुं च्वयादीगु निबन्ध संग्रह खः । थुकी —स्वागत, ह्याउँमचा, गंगुस्वां, पौ, सली बाकू, आः छुयाये, सिंकेँ, सम्यक आदि यानाः च्यापु निबन्ध दुथ्यानाच्वंगु दु । थुकी दुथ्याःगु ह्याउँमचा, गंगु स्वां आदि निबन्ध न्हापां धर्मोदय पत्रिकाय् पिदने धुंकूगु खः । कवितात्मक अभिव्यक्ति यर्थाथवादी दुष्टिकोण, आत्मप्रकाशन, निगतिगु विषय दुने नं नेपाल संस्कृतिया गरिमा खंकेफुगु, विषय लागाय् जक थःत सीमित मयासे उखें थुखें चाःहिलाः नं थः वनेमाःगु लँ त्वःमफिक वनेफुगु आदि थ्व संग्रहस दुथ्याःगु निबन्धया विशेषता जूगु दु । थुकथं आत्मपरक निबन्ध विशेषता फुक्क कःघानाः पिदंगु नेपालभाषाया न्हापांगु निबन्ध संग्रह जूगुलिं न्हूपुखू निबन्ध संग्रह नेपालभाषाया निबन्ध ख्यलय् न्हूगु प्रयोग धकाः च्वासापासां श्रेष्ठ सिरपाः देछाःगु दुसा थ्व सफूया च्वमि प्रेमबहादुर कंसाकारयात आत्मपरक निबन्धया प्रणेता कथं कायेगु याःगु दु । थथे प्रेमबहादुर कसाःजुं न्ह्याकादीगु आत्मपरक निबन्धया प्रयोग केवल छगू प्रयोग जक मजुसे नेपालभाषाया निबन्ध ख्यलय् छगू प्रवाहया रुपय् न्ह्यानावन । लिपायापिं आपालं निबन्धकारपिंसं थज्याःगु लँपु ज्वनाः अझ नेपालभाषाया निबन्धयात च्वन्ह्याकेगु ज्या यात ।

न्ह्यखा निबन्ध मुना थीथी निबन्धकारतय्‌गु च्वखँया संग्रह खः । रेवतीरमनानन्द स्यस्यःया सम्पादनय् थ्व सफू थौंकन्हे प्रकाशन विभागं ने.सं. १०७६ य् पिकाःगु खः । थुकी नीम्ह च्वमितय्‌गु निबन्ध दुथ्यागु दु । थ्व सफुलिइ सम्पादक रेवतीरमनान्दं नं सम्पादकया च्वसां धकाः निबन्धबारे थःगु धारणा च्वयादीगु दु ।

नेपालभाषाया काव्य साहित्यय् १९९७ (ने.सं १०६१) सालया जेल दुने काव्य साधना जूगु इलं निसें पुर्णबहादुर वैद्ययागु सरासु (ने.सं१०८४) कविता संग्रहयात श्रेष्ठ सिरपाः दछाये न्ह्यः तकया समयावधियात न्ह्यच्वःगु आधुनिककाल कथं कायेगु चलन दु । थ्व समयावधी वयाः नेपालभाषाया काव्य साहित्यय् पुनर्जागरणकालिन नीति, उपदेश, भाषानुरागया शास्त्रीय परम्पराया थासय् शैलीगत स्वच्छन्दताय् कल्पनाया असिम सर्गतय् ब्वयेगु स्वच्छन्दवादी प्रवृतिं थाय्काल । थ्व प्रवृतियात नेपालभाषाया कविताय् न्हापां दुतहःम्ह वैकुण्ठप्रसाद लाकौल खःसां थ्वयात छगू प्रवाहया रुपय् न्ह्याकेगुज्या जेलकालिन कविपिं सिद्धिचरण श्रेष्ठ, चित्तधर हृदय, केदारमान ‘व्यथित’, हरिकृष्ष्ण श्रेष्ठ, धर्मरत्न ‘यमि’पिं पाखें जुल । थः स्वजनपिं नाप बायाः जेलय् कष्टमय जीवन हनेमाःपिं कविपिंसं रचना याःगु काव्यय् नैराश्य, विरह, वेदना दैगु ला स्वभाविक हे जुल । थ्वहे कथं विरह, बेदना, नैराश्यया नापं माया, पिरती, सांस्कृतिक चेतना, आत्मपरकता, स्वप्नदृष्टा, कल्पनाया स्वच्छन्दता, आदि जेलकालिन कविपिनिगु काव्यया मूलभूत प्रवृति जुयाबिलसा लयवद्धता, छन्दवद्धता, श्रुति माधुर्यता थज्याःगु काव्यया शैलीगत विशेषता जूवन । जेलकाल लिपा, प्रजातन्त्रोत्तरकालया कविपिं — माधवलाल कर्माचार्य, ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्य, दुर्गालाल श्रेष्ठ, गिरिजाप्रसाद जोशी, नारायणदेवी श्रेष्ठ आदिपिंसं नं थथे स्वच्छन्दवादी प्रवृत्तियात आत्मसाथ यानाः नं स्वतन्त्रता, उत्साह आदिया भाव प्रतिविम्बित यानाः छखे जागरणकालया पलाःचिं क्यनेगु यातसा मेखेर राजनैतिक परिवर्तन वयाः नं देशय् सकारात्मक परिवर्तन मवःगु प्रतिक्रिया स्वरुप नैराश्य, पलायनया भाव आदि नं कविता मार्फत् प्वंकेगु यात । थथे थ्व स्वच्छवादी धारा न्ह्यानाच्वँच्वं हे ने.सं १०८४इ वनाः नेपालभाषाया काव्यय् हानं मेगु न्हूगु धारया कविता खनेदत । व खः आधुनिक कविता प्रवाह । तत्कालिन गुलिं पुलापिं कविपिंसं थ्व न्हूगु धारयात आत्मसाथ यानाः लिपातकं न्ह्याःवनेगु यातसा गुलिं कविपिंसं पुलांगु स्वच्छन्दवादी धारयात हे निरन्तरता बीगु यात । गुलिं न्हू हूपिं कविपिं गथे—लाभरत्न तुलाधर, भूषणप्रसाद श्रेष्ठ, राजभाइ जकःमि थेंज्याःपिं कविपिसं न्हूगु धारया आधुनिक कविता प्रवाह न्ह्याये धुंकाः नं छन्दोवद्ध कविता च्वयेगु मत्वःतू । थथे च्वय् उल्लेख जूपिं कविपिं बाहेक स्वच्छन्दवादी धारयात ज्वनाः काव्य रचना यानादीपिं मेपिं कविपिं खः —चित्तधर ‘हृदय,’ फत्तेबहादुर सिंह, वैकुण्ठप्रसाद लाकौल, फत्तेबहादुर सिंह, केदारमान ‘व्यथित’, हरिकृष्ण श्रेष्ठ, धर्मरत्न ‘यमि’, भुपालमान सिंह, फणीन्द्ररत्न बज्राचार्य, लक्ष्मीदेव श्रान्त, नारायणदेवी श्रेष्ठ, रे.र.न स्यस्यः, दुर्गालाल श्रेष्ठ, अमोघ ताम्राकार, डा. शान्तिसुरभ, गणेशबहादुर, भूवनेश्वरी कर्माचार्य, गणेशलाल श्रेष्ठ, गोरखराज श्रेष्ठ, रामबहादुर कायष्ठ, भगवतीप्रसाद श्रेष्ठ, रमापतिराज शर्मा, तिलकप्रकाश कायष्ठ, विष्णु अल्पज्ञ, मदनमोहन मिश्र, दामोदरलाल श्रेष्ठ, आशाकाजि सेवक, गोबिन्दहरि नेकू, आर.एस दोस्त, देवरत्न धाख्वाः, छत्रबहादुर कायष्ठ, परमानन्द वज्राचार्य आदि ।