Category: भाषा, लिपि व साहित्य

बा हेरासुन्दर तुलाधर व मां ज्ञानलक्ष्मी तुलाधरया क्वखं ने.सं. १०४९ पाहाँचःह्रे कुन्हु येँया न्यतय् बाखं च्वमि भाजु न्हुछेसुन्दर तुलाधर बूगु खः । आपाः यानाः मनूतय्‌गु नुगःया दुनेच्वंगु खँयात न्ह्यब्वयेगु विशेष अभिरुची दुम्ह भाजु तुलाधरया न्हापांगु बाखं वाउँख्वाःयात मत्यवं सिथं यंकल ने.सं. १०६९ इ धर्मोदय पत्रिकाय् पिदंगु खः । नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् वय्‌कःया ल्हाः भाय्‌हिलापाखे नं उतिकं क्वसाः धयागु ने.सं. १०६९ य् पिदंगु खलिल जिब्रानया छुं सफूपाखें थुइका कायेफु । नेवाः समाज व संस्कृतिया विषयवस्तुइ जक लिकुना मच्वंसे देय्‌या मेमेगु समस्यायात न्ह्यब्वयेगु कुतः यानादीम्ह बाखं च्वमि भाजु तुलाधरया मेगु बाखं सफू तुनिख्यः मिसा खः । बनेज्या यायेगु नापं नेपालभाषा परिषद्या दुजः जुयादीधुंकूम्ह भाजु तुलाधरं थःगु मांभाय् थपु यायेया निंतिं थम्हेस्यां तुं लाय् तयाः नेपालभाषा परिषद्या तःगू सफू पिकयादिया नेपालभाषा साहित्यया सेवा यानादीगु दु ।

नेपालभाषा साहित्यय् ने.सं. १०६४ निसें पश्चिमी विश्वय् प्रचलनय् वःगु आधुनिक बाखं खनेदत । थथे नेपालभाषाया दकलय् न्हापांगु न्हू चीहाः बाखं श्रीमती एम. लक्ष्मीया नामं ने.सं. १०६४ बछलां धर्मदूत पत्रिकाय् पिदंगु मोतिलक्ष्मी उपासिकाया लँ बाखं खःसा ने.सं. १०६७ य् पिदंगु चित्तधर हृदयया खुपु बाखंचा न्हापांगु न्हू बाखंमुना सफू खः । तत्कालिन धर्मोदय पत्रिकां न्हू चीहाः बाखंयात थाय् बिइवं फत्तेबहादुर सिंह व न्हुछेसुन्दर तुलाधर, पूर्णदास श्रेष्ठ, पूर्ण ‘पथिक’, सिद्धिचरण श्रेष्ठ, हृदयचन्द्रसिंह प्रधान, आशाराम शाक्य, केशवलाल कर्माचार्य, प्रेमबहादुर कसाः, प्रकाशकुमारी प्रधानाङ्ग, माधवलाल कर्माचार्य आदि बाखंच्वमिपिं खनेदत ।

बाखनय् कथानक, घटना, पात्रचित्रण, व वातावरणयात थाय् बियाः ‘आ छु जुइन’ धकाः पाठकया मनय् उत्सुकता, जिज्ञासा ब्वलंकाः अन्तय् बिचाः मयाःकथं घटनाया संयोजन यानाः अजू चायेका बीगु सरप्राइज प्लटया बाखं न्हू चीहाः बाखंया प्रारम्भिक इलय् हे खनेदत । सामाजिक कुरिती ब्वयाः सुधारया सन्देश बीगु हे थुगु ईया बाखंया मू प्रयोजन जुयाबिल ।

वि.सं.२००७ सालया राजनैतिक परिवर्तन लिपा वःगु स्वतन्त्र वातावरणय् नेपालभाषाया बाखं अझ ब्वलन । धर्मोदय बाहेक नेपाल, पासा, थौंकन्हे, नेपालभाषा पत्रिका आदि पत्रिका पिदन । थुपिं पत्रिकाय् न्हू पहःया सशक्त बाखंत प्रकाशित जुल ।

माधवलाल कर्माचार्य, पूर्णदास श्रेष्ठपिंसं मनोविश्लेषणत्मक चरित्रप्रधान बाखं च्वयादिलसा प्रेमबहादुर कसाः, धुस्वां साय्मि, हृदयचन्द्रसिंह प्रधानपिंसं सामाजिक विषयलं पिहांवनाः राजनैतिक, आर्थिक आदि विषयं पिदंगु समस्यायात न्ह्यथनाः बाखं च्वयादिल । न्हूगु प्रयोग, न्हूगु शैली ब्वयाः बाखं च्वयेगु क्रमय् यौन विषययात प्रयोग यानाः बाखं च्वयेगु ज्या आशाराम शाक्य, पूर्णदास श्रेष्ठ, मथुराकृष्ण साय्मि, हितकरवीरसिं कसाः व राजा शाक्यपिंसं यानादिल ।

अथेहे बाखनय् नेवाः संस्कार, संस्कृति दुथ्याकेगु ज्या न्हापां तीर्थलाल नःघःभनिं यानादिल । लिपा फणीन्द्ररत्न बज्राचार्य, लक्ष्मण राजवंशी, जनकलाल वैद्यपिंसं यानादिल । समाजया उत्पीडित वर्गया दुःख पीडा ब्वयाः उपिं प्रति सहानुभूति वनीगु कारुणिक बाखं च्वयेगु ज्या गुगु पूर्ण ‘पथिक’जुं न्हापां न्ह्याकादीगु खः, देशय् ब्वलंगु राजनैतिक आर्थिक विसंगतिं लिपाया पिंढिंया च्वमिपिं— श्यामदास कुमाः, रामशेखर नकर्मि, सुवर्णकेशरी तुलाधर, भूषणप्रसाद श्रेष्ठ, रमेशकाजी स्थापित, अमोघ ताम्राकार, अष्टमुनी गुभाजु, मंगलदेवी स्थापित, बालगोपाल श्रेष्ठ, श्रीलक्ष्मी श्रेष्ठ आदिपिंत केवल उत्पीडित वर्गया दुःख पीडा जक मखु अमिसं थःपिनिगु हक हीतया नितिं याइगु वर्ग संघर्षया चित्रण दुगु प्रगतिवादी बाखं च्वकेबिल ।

अथेहे थौंया आधुनिक युगया विश्व भूमण्डलीकरण, साइबर संस्कृतिया विकासं नेपालभाषाया बाखनय् नं न्हून्हूगु विषय, प्रयोग व शैलिया प्रादुर्भाव जुल । बिम्ब प्रतीक छ्यलाः च्वयातःगु निबन्धात्मक बाखं जक मखु बाखंया प्रस्तुती नं ‘चेतना प्रवाह पद्धति’ (Stream of Consciousness) नाटकीय शैली, आत्मकथात्मक शैली, टिप्पणी शैलीया च्वयातःगु बाखं खनेदतसा उत्तरआधुनिकवाद प्रभाव स्वरुप भर्चुअल रियालिटी, उपभोक्तावादी संस्कृति, नारीवाद, विनिर्माणवाद, स्वैर कल्पनायात प्रयोग यानाः च्वयातःगु प्रयोगवादीे बाखं नापं न्हून्हूगु विषयया बाखं— मचाछेँ बालं, साइबर अपराध, बैदेशिक रोजगार, डायस्पोरियन समस्या आदि विषययात कयाः बाखं च्वयेगु ज्या नं न्हूपुस्ताया च्वमिपिं— केदार सितु, अमृतरत्न तुलाधर, ध्रुव मधिकःर्मि, शशीकला मानन्धर, बालगोपाल श्रेष्ठ, हरिकृष्ण डंगोल, शरद कसाः, लोचनतारा तुलाधर, रिना तुलाधर, मनदेवी तण्डुकार, बिमलप्रभा बज्राचार्य, दिब्या ताम्राकार, रितादेवी प्रधान ‘रुमाठ’ आदिपिंसं न्ह्याकल ।

थौं नेपालभाषाय् दकलय् अप्वः च्वमिपिं खनेदुगु व दकलय् अप्वः सफू पिदंगु विधा बाखं विधा जूगु दु । अथे हे थीथी देय्‌या बाखंयात नेपालभाषां अनुवाद यायेगुया नापनापं नेपालभाषाया गुलिखे बाखं सफूत अंग्रेजी भाषाय् अनुवाद जूगु दु ।

ने.सं. १०२९ य् नेपालभाषाया बाखंच् वमिपिनिगु मंकाः दबूकथं बाखंच्वमि लक्ष्मण राजवंशीया नायःसुइ बाखं दबू नीस्वने ज्या जुल गुकिं आपालं बाखं जक मखु तःम्ह बाखंच्वमिपिं नं पिकाल ।

न्हू जापानी हाइकु माकोतो उएडा पाखें सम्पादन जूगु जापानी हाइकुयात डा. हिमांसु थापापाखें भाय् हिलेगु ज्या यानादिलसा दुर्गालाल श्रेष्ठया सम्पादनय् ने.स.११०९ य् च्वसापासाया लुखां पिदंगु दकलय् न्हापांगु अनुवादया सफू खः । थुकी सन् १८६५ निसें सन् १९१९ य् जन्म जूपिं जापानी कवि हाइजिनतय्‌गु हाइकु दुथ्याकातःगु दु । नीम्ह जापानी हाइजिनतय्‌गु म्हतिं नीपु ल्याखं ४०० पु हाइकु थुगु सफुलिइ दुथ्याकातःगु दु ।

न्हू पलिस्वां छगू निसें न्यागू तगिं तकया नेपालभाषाया पाठ्य सफू खः । थ्व छगू निसें न्यागू ब्व तक जगतसुन्दर ब्वनेकुथिं पिकायेगु ज्या जूगु खः । नेपाल संवत् १११६ य् पिहांवःगु थ्व सफूया सम्पादकपिं दुर्गालाल श्रेष्ठ व लक्ष्मण नेवाः खः । नेपालभाषाया मचा बाखं, चिनाखँ, च्वखँ दुथ्याःगु थुगु पाठ्य सफुतिइ ज्ञानं जाःगु थीथी च्वसु, जीवनी आदि दुथ्यानाच्वंगु दु । हिसिचा दयेक च्वसुयात ल्वयेक थुकी किपा च्वयेगु ज्या राजमान महर्जनजुं यानादीगु खः ।

न्हू पुखू भाषानिभाः प्रेमबहादुर कसाःया निबन्ध मुना खः । थ्व सफू ने.सं. १०७८ य् च्वसापासा पाखें पिथंगु खः । ने.सं. १०७९ य् श्रेष्ठ सिरपा त्याकेत ताःलाःगु थ्व सफूया निक्वःगु संस्करण च्वसापासापाखें हे ने.सं. १०९२ य् पिकाःगु खः । थुकी स्वागत, हथाउँमचा, गंगु स्वां, पौ, सलिं वाकू, आ छु याये ?, सिकेँ व सम्यक यानाः च्यापु च्वखँ दुथ्याःगु दु ।थ्व सफू निसें नेपालभाषाय् आत्मपरक निबन्धया परम्परा न्ह्याःगु माने यानातःगु दु ।

न्हू बाखं पुचः नेपालभाषा परिषद्पाखें ने.सं. १०८० इ पिदंगु बाखं मुना सफू खः । थुगु सफुलिइ झिंच्यापु बाखं दुथ्यानाच्वंगु दु । चित्तधर हृदयया देलँमि, मोतिलक्ष्मी उपासिकाया छ्याकः, दमनराज तुलाधरया जितेया संसार, प्रेमबहादुर कंसाकारया खबरदार, सत्यमोहन जोशीया बाखं कनेत म्वाना च्वंम्ह बुढा, पूर्ण पथिकया आसथकुं, केशवलाल कर्माचार्यया संस्कार, माधवलाल कर्माचार्यया बिलायतया चःबि, न्हुच्छे सुन्दर तुलाधरया तिनिख्यो मिसा, आशाराम शाक्यया भाइदाइया आत्मकथा, रामहरि जोशीया जीवन पथ, धूस्वां साय्‌मिया गट्टि, परमानन्द बज्राचार्यया तस्बीर, तीर्थलाल नःघःभनीया कतांमधि, रामशेखरया आश्चर्य, गंभीरमान माय्केँया न्हाय्‌कं किपा, प्रकाशकुमारी प्रधानया अपवाद व पुष्पलता श्रेष्ठया दोषारोपण थुकिइ दुथ्याना च्वंगु बाखं खः । थुलि बाखं मध्ये गुलिं बाखं न्हापा हे नेपाल ऋतुपौ, धर्मोदय, तिकिझ्याः आदि पत्रिकाय् पिदनेधुंकूगु बाखं खः । सफुलिइ प्राक्कथन च्वयाः खड्गमान मल्लं झिंच्यापुलिं बाखंया म्हसीका नं बियातःगु दु। बाखं न्ह्यः बाखंमिया छत्वाःचा म्हसीका नं बियातःगु दुु । थुगु बाखं मुना निक्वःखुसि ने.सं. १०९७ य् परिषद्पाखें पिदन ।

न्हूगु पर्सि आख्यानकार मय्‌जु शशिकला मानन्धरं च्वयादीगु समस्यामूलक पूधाः प्याखं खः । ने.सं ११२६य्अर्थ प्रकाशनया लुखां पिदंगु न्यागू अंकया थ्व न्हूगु पर्सि बाखं उपन्यासय् जक ल्हाः न्ह्याकाच्वनादीमह शशिकलाया प्याखं विधाय् न्हापांगु पिथना खः । झीगु समाजय् थौं तक नं सः स्यू धाःपिं मिजंतय्के तक नं मिसातय्‌त दमन यायेगु प्रवृति ल्यना हे च्वंगु तर थौंया मिसात म्हिगः म्हीगया मिसात थें ख्वबि व जा नइपिं मजुसे पुरुष दमन, शोषणया विरोधय् प्रतिकार नं याइपिं जूगु दु धैगु थ्व प्याखनं क्यनेगु याःगु दु ।

नेपालभाषाय् न्हूगु अर्थात आधुनिक मचाम्येत यक्व निर्माण जूगु दु । शहीद शुक्रराज जोशी शास्त्रीजुं च्वयादीगु हे मस्त न दँदँ धाःगु म्ये तसकं जागरण भावं जाःगु झीसं स्यूगु दकलय् न्हापांगु न्हूगु मचाम्ये खः । थ्व वय्‌कलं च्वयादीगु नेपालभाषा रिडर पाठ्य सफुलिइ दुथ्यानाच्वंगु दु । थ्व छगूकथं लोकम्ये कथं विकसित जूगु म्ये खः । जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठया चिनियाम्ह किसिचा सफुलिइ च्वंगु मायाचा, इमू छम्ह लँय् दु, पुलुपुलु गेरा तसकं लोकंह्वाःगु मचाम्येत खः । अथेहे वय्‌कःया हे चुलिचिया चंचं म्येचाः नेपालभाषा मचाम्येख्यलय् तसकं तःजिगु सम्पति खः । नांजाःम्ह लय्चिनामि न्ह्यू बज्राचार्यजुं लय्चिनादीगु थ्व म्येचाःया म्येत मचातय् दथुइ तसकं लोकप्रिय जुइधुंकूगु दु । थ्व फुक्क हे म्येत हुला प्याखंया रुपय् डिभिडिइ पिहां वयेधुंकूगु दु । अथेहे गोविन्द ह्यूमतया लसय् पिहांवःगु कवि गणेश अपारया कतांमरि म्येचाः दुने नं तसकं बांबांलाःगु मचाम्येत दुथ्यानाच्वंगु दु । लोककवि राजभाइ जकःमिया मचा मय्लिं म्येचालय् दुथ्याःगु म्येत नं मचातय् दथुइ तसकं लोकप्रिय जूगु म्येत खः । अथेहे वय्‌कलं ने.सं. ११२८य् खराःचा व सिंह खण्डकाब्य छगुलिं राजमतिया लसय् खय्भासं व नेपालभाषां म्ये पिथने धुंकूगु दु । कवि नातिवज्रया च्वसाय् संगीतकार मनराजा नकःमिया लसय् जि हिरा नांगु मचाम्येचाः पिहां वःगु दु । संगीतकार गुज्जे मालाकारया लसय् जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठया च्वसाय् झी नेवाः नांगु मचाम्येया म्येचाः पिहांवःगु दु । थुकथं हे यक्व मचाम्येत फातफुत इलय्ब्यलय् पिहां वयाच्वंगु दु ।

न्हूछेँ नेपालभाषाया आधुनिक बाखं च्वमि यज्ञरत्न धाख्वाःया च्वसां पिदंगु निगूगु बाखं संग्रह ख । नेपालभाषा एकेडेमिपाखें ने.सं ११२३ य् पिदंगु थ्व बाखं सफुलिइ बुलाचाया थ्व भूमि, न्हूगु छेँ, क्वःछिना, भुयूदाइ, मलिपाचा, त्वाःदःगु आजु, पासिमा, नसंफाःगु स्वापू, बौ ध्वाःका, हिरानाप आदि यानाः झिंनिपु बाखं दुथ्यानाच्वंगु दु । थुपिं फुक्क धयाथें बाखं ने.सं ११०७–११२३या दुने च्वयादीगु बाखं खः । थुकी च्वंगु बाखंत च्वमिं थः जःखःया थःत प्रभावित याःगु विषय व थः जःखःया मनूतय्‌त पात्र कथं न्ह्यब्वयाः च्वयातःगु बाखंत खः । सायद च्वमियात दकलय् यःगु बाखं जुया हे जुइ च्वमिं थ्व बाखंपुचःया नां नं थुकी दुथ्याःगु न्हूछेँ नांगु बाखंया नामं हे न्हूछेँ धकाः तयातःगु जुइमाः । थःगु छुं बांलाःगु व न्हूगु बस्तु थम्हं जक उपभोग यायेगु मखु मेपिंत नं क्यनाः सन्तुष्टि कायेगु मानविय स्वभाव खः । थ्व हे कथं थ्व बाखनय् नं थःगु न्हूगु छेँ पासायात क्यनेत इनाप यानाच्वंगु क्यना मानव मात्रया मनोभाव ब्वयेगु चेष्ठा यानातःगु दु ।

मां नानीमाया व बा जितबहादुर कवांया दातिम्ह काय् जुयाः ने.सं. १०७५ कौलागा ५ कुन्हु ख्वपया ग्वःमारि त्वालय् जन्म जुयाः थौंकन्हय् बलाक्वः इनरेय् च्वनादीम्ह न्हूछेँभक्त कवां आदर्श आजाद मा.वि. ख्वपय् तःदँ तक ब्वंकादीम्ह स्यनामि खः । नेपालभाषाया साहित्य मुँज्याय् ख्वप भासं साहित्य न्यंकादीम्ह कवांजु नेपालभाषा व खस नेपालीभाषाय् उतिकं ल्हाः ज्वःम्ह च्वमि खः ।

थ्वय्‌कःया च्वसा बाखं, चिबाखं जीवनी च्वज्याय् विशेषरुपं न्ह्याःगु दु । नेपालभासं थ्वय्‌कःया— क्वाःना खं, मिंनःगु छेँ (बाखं मुना ११३९) व कवां वंशवृक्ष–छगू अध्ययन (वंशावली ११४१) यानाः स्वंगू कृति पिदंगु दु । थ्वय्‌कः रामशेखर लुमन्ति दबुलिइ् आवद्ध जुयाच्वनादीम्ह थ्वय्‌कः नेपालभाषा व नेपालभाषा साहित्य थपू यायेगु ज्याय् सक्रिय रुपं लगे जुयाच्वनादीगु दु ।