सारङ्गदेवकृत ‘संगीत रत्नाकर’ ग्रन्थय् ‘गीतं वाद्यं तथा नृत्यं त्रयं संगीतमुच्यते’ धकाः च्वयातःगु दु । अथे धयागु मे हालेगु, बाजं थायेगु व प्याखं हुलेगु स्वतां दुथ्याःगु न्ह्यब्वया हे संगीत खः । थ्व स्वता दुने नं मेया लिधंसाय् बाजं थायेगु व प्याखं हुलेगु जुइगुलिं मेयात सर्वश्रेष्ठ कलाकथं कयातःगु दु ।
संगीतयात थीथी विज्ञपिन्सं थुकथं नं परिभाषित यानातःगु खनेदु—
– भावना पिब्वयेगुलिसें बांलाःपहः व सामञ्जस्यता क्यनेकथं सः व बाजंया संयोजन यायेगु हे संगीत खः ।
– लय व धूनया सामञ्जस्यता क्यनेकथं थीथी सःया संयोजनयात संगीत धाइ ।
– थवंथवय् संयोजन दुगु सःया पुचःयात संगीत
धाइ ।
न्ह्याम्हेस्यां न्ह्यागु हे धाःसां आखिर भिंनिगू स्वरया माःहना हे संगीत खः । आरोह अवरोहया व्यवस्थित संयोजन हे संगीत खः । बाजं मथाःसां
प्याखं महूसां संगीतया सिर्जना जुइफु । आलाप, अलंकार तान सकतां संगीत खः । बाजं व प्याखनं याना संगीतयात थप आकर्षक जक यायेगु खः । व हे भिंनिगू स्वरं हलिमय् फुक्क संगीतया सिर्जना जुयाच्वंगु दु । व झिंनिगू स्वरयात हलिमय् थीथी संकेतं म्हसीकेगु यानातःगु दु ।
गथेकि ः सा रे ग म प ध नि, सी डी ई एफ जी ए बी, डो रे मी फा सो ला टी, स्ताफ नोतेसन । अन्य
नेवाः संगीतय् थीथी विधाकथं दाफा भजन, चचा (चर्या) मे, लोक मे, ऋतु मे, प्रहर मे, ज्ञानमाला भजन, जागरण मे, गजल, भजनथरी, आधुनिक मे आदि चलनचल्तीइ खनेदु ।

किसली तयाः संगीत स्यनेज्या पूवंकाः गुरुपिन्त ब्यतालिं चिकाः, सगं बियाः विशेष सम्मान यासें स्यँमिपिन्सं आखाछेँय् पिने बाजं थायेगुु, मे हालेगुयात पिदने पुजा धाइ ।

प्रत्यक्ष नासःद्यःया न्ह्यःने स्यनेकने यायेत किसली तयाः संगीत स्यनेत थःगु त्वाःया नासःदेगःया नासःद्यःयात विधिपूर्वक आखाछेँय् सालाहयेगुयात नासः सालेगु धाइ ।

किसली तयाः संगीत प्याखं स्यनेत आखाछेँय् सालातःम्ह नासःद्यःयात स्यनेज्या क्वचायेव विधिपूर्वक नासःदेगलय् लित तयेयंकेगुयात नासः लित तयेगु धाइ ।

किसली तयाः स्यनेगु धकाः नेवाः संगीत स्यनीबलय् नासःद्यः पुज्यानाः मोहनि फयेमाः । थजाःगु ,यात नासःमोहनि धाइ । मेबलय् नासःपुजा याःसां मोहनि फये मज्यू । गुरुं नासःमोहनि तिकलकि तिनि औपचारीककथं स्यँमि जुइ ।
नासःमोहनि तिनाः छुं विद्या सयेकाच्वंगु बखतय् स्यँमिपिन्सं विशेष नियम पालन यायेमाः । गथेकि सुनानं हाचां गायेके मज्यू, सुयागुं चिप नये मज्यू, थम्हं सयेकागु विद्या आखाछेँदुने बाहेक पिने कने क्यने
मज्यू । स्यनेज्या पूवंका पिदने पुजा सिधलकि
नासःमोहनि तिनातःपिं सकल स्यँमिपिंत मेगु सिन्हः तिकी । थुकियात नासःमोहनि लित तयेगु धाइ ।
अनंनिसें नासःमोहनि तिनातःबलय्या फुक्कं नियम ब्यनी ।

नासःद्यःयात याइगु विशेष पुजायात नासःपुजा धाइ । बाजं खलःतसें गुथि स्वनाः म्ह्वतिं नं दच्छिया छक्वः नासःपुजा याइ । थ्व बाहेक प्याखं संगीतया छुं ज्याझ्वः बाय् स्यनेज्या न्ह्याकेन्ह्यः आइतबार बाय् बसुबारया दिनय् नासःपुजा यायेमाः । नासःद्यःयात अय्लाः, थ्वँ, खाखेँय्, ला, बजि, घासा आदि तयाः भ्वय्ब्व छाये ज्यू । नासःपुजाय् परम्पराकथं मेय्, दुगु, ग्वंगः, हँय् आदिया हि म्हुकाः बलि बीगु नं चलन दु । गुलिखे नासःदेगःया अंगलय् अथे नासःपुजापतिकं बलि ब्यूम्ह मेय्या निपुं न्यकू तानातइ ।

नासःपुजाबलय् नासःद्यः (बालाप्वाः) त्वपुइगु विशेष धकिंयात नासःधकिं धाइ । तुयूगु कापःया नासःधकिनय् कवंछ्यं व क्वस्वःगु पलेस्वां दुगु छझ्वः झल्लरया क्वसं कनाच्वंगु स्वंगः मिखा स्वथाय्, उकिया क्वसं स्वपु त्रिशूल, दथुया स्वंगः मिखाक्वसं अभय बाय् मयूर मुद्राया निपा ल्हाः, आदि च्वयातःगु दइ । नासःधकिं नासःपुजाया ज्वलंकथं पुंतय्सं च्वइगु खः । , तयाः संगीत प्याखं स्यनीबलय् आखाछेँय् नासःधकिं हे नासःद्यःया प्रतीक जुइ । स्यनेज्या क्वचालकि नासः लित तयेगु धकाः व नासःधकिं हाकनं नासः देगलय् विधिपूर्वक छायेयंकी ।

नेवाः संगीत स्यनेगु छगू परम्परा किसली तयाः स्यनेगु खः । थ्व छगू औपचारिक व बन्द स्यनेज्या खः । थज्याःगु स्यनेज्याय् न्हापांखुसी सयेकः वःपिन्त न्हूस्यँमि धाइसा न्हापा सयेकातये धुंकूपिन्त पुलांस्यँमि धाइ । संगीत स्यनेज्या सुथां लायेमा धकाः भाकल यानाः दक्व न्हूस्यँमिपिन्सं नासःद्यःया नामय् सलिखय् जायेक जाकिया द्यःने ग्वःग्वय् छगः व दक्षिणा छगः तयाः म्हतिं छगः किसली फ्यायेमाः ।
आखाछेँय् नासःद्यःयात प्रत्यक्ष न्ह्यःने तयाः स्यनेज्या यायेकथं नासः सालाहइ । अथे सालातःम्ह नासःद्यः भाःपाः नासःधकिनं आखाछेँया ग्वाखं त्वपुयातइ । स्यनेज्या पूमवंतले दक्व स्यँमिपिन्सं फ्यानातःगु किसली व हे ग्वाखनय् स्वनातइ । थ्व नासःधकिंयात न्हियान्हिथं नीलः तिनाः, धुंधुपाँय् मत च्याकाः पुजा याना तयेमाः । स्यनेज्या पूवंकाः नासः लित तयेयंकलकि तिनि किसलीया ज्या क्वचाइ ।

नेवाः कलाकारतसें तसकं हनाबना तइम्ह नासःद्यः उमिसं थःथःगु त्वाःत्वालय् थापना यानातःगु दु । न्हिथं मखुसां प्याखं, म्ये, बाजं आदि स्यनेज्या न्ह्याकेत, क्वचायेकेत उमिसं नासःद्यःया पुजा याइ । बाजंगुथिया नासःपुजा यायेत नं थःगु हे त्वालय् नासःद्यः पुजा याइ । अथेसां नेवाःतय् मू नासःद्यः स्वनिगलं पिने बागमती प्रदेश नुवाकोट जिल्लाया पञ्चकन्या गाउँपालिका वडा नं. २ कविलासय् दु । पार्थाेक त्वाःया कविलास गुँच्वय् दक्षिण–पश्चिमपाखे पहराय् प्रकट जूम्ह नासःद्यः मूर्ति मदुगु तःब्यागु ग्वाखंथेंच्वंगु ह्याकिं खः । तोखा—झोरया लँ जुयाः बाय् बालाजु—फुतुङ्—झोर जुयाः तोखा—विदुर—त्रिशुलिया मू लँपु सिथं छहरे खुसि छिनाः कविलासया नासःद्यःयाथाय् थ्यंके फइ ।
कविलासया नासःद्यवं दकलय् न्हापा बाजं थायेगु व प्याखं हुलेगु कला श्रृष्टियाःगु खः धइगु विश्वास दु । अथे जुयाः न्हूपिं स्यमिपिन्त बाजं थायेगु, म्ये हालेगु बाय् प्याखं स्यनिइबलय् सिद्धि लाकेत छक्वः जूसां कविलासया नासःद्यः दर्शन याके यंकेगु नेवाः परम्परा खः । नाट्येश्वर, नृत्येश्वर बाय् नाट्येश्वरी धाइम्ह नासःद्यःयात ला, ख्येँय्, अय्लाः, थ्वँ, समय्, भ्वय्ज्वलं सकतां तयाः पुजा याये जिउ । थःगु परम्पराकथं गुलिसिनं थन थीथी बांया बलि नं बिइ ।
नासःद्यःयाथासं भचा क्वय् गुँया पहराय् हे गणेश व सरस्वती नं दु । कविलासया नासःद्यःयाथाय् पुजा वनिइपिं सकसिनं थन नं पुजा याइ । नासःद्यः दुगु कविलास गुँया च्वकाय् धाःसा शिवलिङ्ग सहितया नितँजाःगु देय्गः दु । थुम्ह महाद्यःयात कपिलेश्वर महादेव धायेगु याः । कविलास गुँच्व छगुलिं हे सिमाय् क्यंकाः महायानी बौद्ध परम्पराया ध्वाँय् ब्वयेकातःगु दुसा उमिसं थन चाङ्खाल्हाया नामं पुजा यायेगु यानाच्वंगु दु । कपिलेश्वर महाद्यःयाथाय् ला, ख्येँय्, अय्लाः आदि तयाः पुजा याइमखु । मेमेपिन्सं कपिलेश्वर महाद्यः व चाङ्खाल्हाकथं कविलास लुमंकूसां नेवाःतय् नितिं कविलास धयागु दकलय् तःधंगु नासःद्यःया थाय् खः । उकिं थन नासःद्यःयाथाय् उप्वःथें नेवाःत हे जक पुजा वनेगु यानाच्वंगु दु ।
छक्वःपतिं कविलासया नासःद्यः दर्शन व पुजा याःवने थाकुइगुलिं अनया नासःद्यःयात तान्त्रिक शत्तिंm सालाहयाः पुलांगु नेवाः बस्तिया त्वाः त्वाःलय् थापना यानातःगु खः । कविलासं नासःद्यःयात दकलय् न्हापा येँय्या गल्कोपाखा सिथय् सालातःगु खः धइगु जनविश्वास दु । स्वनिगःया परम्परागत नेवाः सङ्गीतकःमि व प्याखंम्वःपिं छक्वः जूसां कविलासया नासःद्यःयाथाय् थ्यंगु हे दइ । कविलासया नासःद्यः कलाकःमिपिन्त माःगु फुक्कं सिद्धि वर बिइम्ह नासःद्यः खः ।

प्याखं (अभिनय व नृत्य) व संगीतया गुरुकथं नेवाः कलाकःमि व साधकतय्सं हनाबना तइम्ह द्यः नासःद्यः खः । बाजं व प्याखंया परम्परा दुगु दक्व धया थें नेवाः बस्तिया लँ, चुक, ननिइ व बहाः बही दुने नासःद्यः पलिस्था यानातःगु दु । नेवाः सभ्यताय् नासःद्यः यक्व भ्यलय्पुनाच्वंगु दसुकथं थीथी थाय्या नां नासःद्यःया नामं छुनातःगु दु । येँय् नासःननि नांया छगू ननि दुसा लाय्कू दुने नासःदेगः दुगु चुकयात नासःचुक धाइ । अथे हे ख्वपया छगू त्वाःया नां हे नासःद्यःया नामं नासःमना दु ।
नासःद्यः गुरु, नाथ, नित्यनाथ, नृत्यनाथ, निहिस्तेनाथ, नाट्येश्वर, नाट्येश्वरी आदि थीथी नामं लोकंह्वाः । नेवाःतय् मूल नासःद्यः नुवाकोट जिल्लाया कविलासय् दु । सुविधाया निंतिं कविलासयाम्ह नासःद्यःयात थःथःगु त्वालय् तःधंगु चीधंगु देगलय् सालातइ । येँ दुनेया पुलांगु बस्ती जक ४८ गू थासय् नासःद्यः स्वनातःगु दु ।
नासःद्यःया देगः बँ स्वयां थाहा वयेक फःदयेकाः पलिस्था यानातइ । गनं गनं नासः देगलय् गणेश, कुमार व हनुमान नं पलिस्था यानातःगु दइ । नासःद्यः देगलय् उप्वः थें नासःद्यःया मूर्ति दइ मखु । बरु अंगलय् ताःहाकः स्वकुंलाःगु स्वंगू बालाप्वाः दयेकातइ । दुर्लभ जूसां नासःद्यःया मूर्ति मदुगु धाःसा मखु । जुजु प्रताप मल्लया पालय् दयेकातःगु नासः देगःकथं लोकंह्वाःगु येँ मरुत्वाःया कवीन्द्रपुरय् भिंmच्यापा ल्हाः दुम्ह नासःद्यः व नन्दि भिन्दिया ल्वहंया मूर्ति स्वनातःगु दु । तर, उगु मूर्ति बां सीमदयेक स्यनाच्वंगु दु ।
येँ भिन्द्यःत्वाःया नासः देगलय् दुगु सिँया त्वलनय् कियातःगु नासःद्यः व नन्दि भिन्दिया मूर्ति बांलाक सीदु । यल लाय्कूया भिन्द्यः देगःया छगू त्वलनय् नं नासःद्यःया मूर्ति कियातःगु दु । थुगु मूर्तित स्वयेबलय् नासःद्यःया स्वरुपय् यक्व विविधता दु । समानताया रुपय् नासःद्यःयात निपानिसें भिंmच्यापातक ल्हातं त्रिशूल व डमरुलिसें थीथी ज्वँसा ज्वनाः अद्र्धपर्यङ्क मुद्राय् प्याखंपाः कयाः ल्ह्वनातःगु जवगु तुति देय्पागु ल्हातं थियाच्वंम्ह क्यनातःगु दु ।
यक्व दाफाम्येय् नं नासःद्यःयागु रुपया वर्णन यानातःगु दु । गथेकि– नवरसया स्वामि, कपू थें तुयूम्ह, म्ह छम्हं बिभू बुलातःम्ह, कपालय् छगः नापं स्वंगः मिखा दुम्ह, छ्यनय् जटा हिनातःम्ह, जटाय् तिमिला छुनातःम्ह, हेरामोति माणिक्य थुनातःगु लुँयागु मतू पुयातःम्ह, न्हाय्पनय् कुण्डल सुयातःम्ह, गःपतय् व ल्हाःतुतिइ तिसा थें बि हिनातःम्ह, मनूछ्यंया माः क्वखाना तःम्ह, जँय् धुँया छ्यंगू हिनातःम्ह, जोगीया भेष जुयाच्वंम्ह, गौरी मुलय् तयातःम्ह, थुसा वाहन गयाच्वंम्ह, नन्दि भिन्दि पासा कयातःम्ह, जवंखवं गणेश व कुमार साथ यानाजुइम्ह, मसानय् बास याइम्ह, ख्याः कवं परिजनकथं दुम्ह, मृदंग व ताः थानाः प्याखं हुलाच्वंम्ह ।
अथेहे नासःद्यःयात जवया बाम्ह कपू थें तुयूम्ह व खवया बाम्ह सिन्दूर थें ह्याउँम्ह धकाः अद्र्धनारीश्वरया रुपकथं नं वर्णन यानातःगु दु । नासःद्यःयात बौद्ध दर्शनकथं करुणामयया १०८ रुप मध्यय् नृत्यनाथ लोकेश्वर व नृत्येश्वर लोकेश्वरया नामं दुथ्याकातःगु दु । व थेंतुं पद्मनृत्येश्वर लोकेश्वरयात बौद्ध कलाकार व साधकतय्सं नासःद्यःया थाय् बियातःगु दु ।