नेवाः बाजंया परम्पराय् दुथ्याःगु छ्यंगुलिं भुनातःगु खौ दुगु सुलुक्क चीग्वःगु बाजं खः— मगःखिं । थाय्‌पतिकं हाकः व ग्वः पाःसां थ्व बाजं थ्यं मथ्यं २५–३५ सेमि हाकः व १२–१८ सेमि ब्याया जुइ । थ्व बाजनय् निखें खौ इलातःगु दइ । मगःखिं नेपालय् तसकं लोकंह्वाःगु खस् नेपाली भासं मादल धाइगु बाजं खः । नेवाः परम्परागत सङ्गीतय् मगःखिंयात न्ह्यैपुकेगु व गुहालि तालबाजंकथं छ्यलातःगु दु । बाँसुरी खलकय्, थीथी आधुनिक व लोकप्याखनय् मगःखिं थायेगु चलन यक्वं दुसा यलया न्यकूजात्राया नौबाजाय् थ्व बाजं नं थायेमाः ।

नेवाः पहःयागु शास्त्रीय सङ्गीत दापाय् थाइगु मू बाजं खिं खः । छम्हेस्यां जक थातकि याकःखिं, निम्हेस्यां थातकि ज्वःखिं, बाजनय् द्यः च्वयातलकि द्यःखिं, द्यः प्याखंया लिदबुलिं थातकि प्वंखिं, पिनेंवःगु बाजं धाये थें देसिखिं धाइगु थ्व बाजंयात ख्वपय् लालाखिं धाइ ।
तःताजि नेवाः भजन मध्यय् खिं थानाः याइगु भजनयात दापा धाइ । दापा थाइबलय् इताथिता च्वनाः मुलय् तयाः निम्हेस्यां छगू हे ताल व बोलय् निगः खिं थाइ । दापा थाइबलय् थुकिया गुहालि बाजं ताः व बभू खःसा इलय् ब्यलय् प्वंगा नं पुइगु याः । थीथी नेवाः द्यःप्याखनय् नं खिं थाइसा न्हापा न्हापाया दबू प्याखनय् (नाटक) नं मू बाजं खिं हे खः । खिंयात पौराणिक बाजं मृदङ्गया छगू रुपकथं नं कायेगु याःसा नेवाः बाजंया परम्पराय् खिंयात विशेष हनाबना तयातःगु खने दु । दापाया नियमकथं निम्हेस्यां ज्वःलाक बोल थायेमाःगु जुयाः खिं थाये थाकुगु नेवाः बाजंया धलखय् तयातःगु दु । खिं थ्यं मथ्यं ४५–५५ सेमि हाकःगु दथु भ्वरिखाःगु व फुस्लुंगु सिँग्वंया बाजं खः । थ्व बाजंया जवय् १५–१८ सेमि व खवय् २०–२४ सेमि ब्याया ह्वतय् छ्यंगुलिं भुनाः प्वः दयेका तइ । निखेंया प्वःयात छ्यंगू बालाया सतबत थें प्वताः (घेरा) दयेकाः छ्यंगू बालाया तं सायेका तइ । खिंया निखें छ्यंगुलिइ खौ इलातःगु दइ ।

खिंया छत्वाः बोल (येँ)
घें घ्नां घेंतिंऽदि नां
नां रगदिघेंदि रगतिंऽदि नां
दि रगदिघेंदि रगतिंऽदि नां
तिंना खनां खतिं रग ख्नां

स्वयेबलय् धाः थें च्वंगु न्हना वनेत्यंगु पुलांगु नेवाः बाजं खः — द्यःखिं । खौ मदुगु थ्व बाजं जवय् नासःपाखे पाल्हातं व खवय् मांकापाखे कथिं थाइगु खः । द्यःखिंया गुहालि बाजं काँय् खः । काँय् छुस्याः थें जाःगु धातुया बाजं खःसां थ्व छुस्याः स्वयाः भचा तःपाः जुइ । थिमिइ खनेदनिगु थ्व बाजं अनया बालकुमारी जात्रा, लाय्‌कूया पुजा, खां पिहां वइगु जात्रा (थिमि पायाः) लिसें पाहांचःह्रेकुन्हु बौ वायेत नं थायेगु परम्परा दनि । व थेंतुं थिमिइ पञ्जरांया दिपंकर बुद्धया जात्रा व बज्राचार्य शाक्य काय्‌मस्तय्‌त बरे छुइबलय् नं द्यःखिं थानाः देय् चाःहिलेगु याः । अन खड्गी जातिं तःगू पुस्तांनिसें द्यःखिं थाना वयाच्वंगु दु । मेमेगु बाजं स्वयां द्यःखिं थाइगु बोलय् म्हाइपु व नुगःमछिं पहः दु । थिमिया द्यःखिं स्वयां पाःगु खँ मेथाय् नासःद्यः आदि द्यःया किपाः च्वयातःगु दापाखिंयात नं द्यःखिं धायेगु चलन दु ।

परम्परागत नेवाः बाजं मध्यय् दमोखिं छगू पुलांगु बाजं खः । दमोखिंया आकार प्रकार स्वयेबलय् ‘धाः’ बाजं नाप ज्वःलाः थें च्वंसां धाः स्वयां छुं भतिचा तःहाकः, तःजाः व तःग्वःगु खनेदु । थ्व बाजंयात ‘दमःखिं, दम्वःखिं, दबःखिं’ नं धाइ ।
सामान्य पाय्‌छि साइजया दमोखिंया हाकः अन्दाजी १७/१८ इञ्च व जाः १५/१६ इञ्च दइ । थ्व सिँया बाजं दथुु फुस्लुं जुयाः भतिचा भ्वरि पिहांवः थें फुके जुयाः खेँय् बांलू थें लू । नासः पाखेया चाः अन्दाजी ११/१२ इञ्च दैसा मांका पाखेया चाः थ्व स्वयां भतिचा तःचाः १३/१४ इञ्च दइ । दमोखिंया सिँग्वंयात निखें छ्यंगुलिं भुनाः छ्यंगूया हे बाला तं (तान) सालातइ ।
थीथी द्यः प्याखनय् गथेकि किपूया बाघ भैरव, येँया न्यतभुलु अजिमा, ख्वपया नवदुर्गा प्याखनय् थाइगु दमोखिं सामान्य स्वयां तःग्वः खनेदु । थेचोया नवदुर्गा प्याखनय् थाइगु दमोखिं मेमेगु स्वयां अझ तजाः, तग्वःया नापं पतिचिनाः (पकुचिनाः) बकुलाना च्वनी । थुकिया हाकः म्ह्वतिं नं २७/२८ इञ्च, जाः २०/२२ इञ्च व नासः मांकाया थासं नं १७/१८ इञ्च दइ ।
दमोखिं बाजं निखें (नासःमांकाः) पाल्हातं हे थाइ । नेवाः संगीत पद्धतिया मुख्यगु न्हय्‌गुलिं ताल (चो, जति, प्रताल, येकताल, गन्ध, ब्रम्हताल, पलिमा) थायेगु चलन दु । थ्व बाजं थायेगु स्वयां ५–७ मिनेट न्ह्यः निखेरं छुचुं/स्याःबजि, बजि, च्वकाबजि मध्यय् न्ह्यागुसां मांबुइक फ्वयाः न्हायाः मसला दयेकाः तिकेमाः । थाये सिधलकि खौ (तिकातःगु मसला) सुच्चुक प्वलाः लिकायेमाः ।
थ्व बाजं उप्वः थें पुलांगु द्यः प्याखनय् गथेकि यलया काति प्याखं, ख्वप व थेचोया नवदुर्गा प्याखं, येँया न्यतभुलु अजिमाया प्याखं, किपूया बाघभैरव प्याखं, पचली भैरव व भद्रकालीया खड्गसिद्धि प्याखं, ख्वनाया सिकाली प्याखं., जलया जलप्याखं (हरिसिद्धि) आदि दक्व धया थें द्यःप्याखनय् दमोखिं थाइ । थुकिया पासा बाजंकथं भुस्याः, ताः व सिँन्याल थाइ । गुलिखे प्याखनय् प्वंगा नं पुइगु चलन दु । बाजंया बोल, ताल, थायेगु पद्धति थीथी प्याखनय् थःथःगु हे कथंयागु जुल । थ्व बाहेक यलय् दँय्‌दसं गुंलाया झ्वलय् गुंपुन्हिया क्वन्ति महाद्यः (कुम्भेश्वर) पुखुली तइगु चान्हय्, न्यकू जात्रा (मतयाः)कुन्हु थ्व दमोखिं बाजंयात विशेष छाय्‌पाः यानाः द्यःपिं (भैरव, कुमारी, महाकाली) प्रतिस्थापन यानाः तःपाःगु कुसां कुइकाः यल लाय्‌कू न्ह्यः न्हय्‌गुलिं ताल व मेमेगु थीथी त्वाःया दबूपतिकं थीथी (निगू, स्वंगू) ताल न्ह्यब्वयाः सारा न्हिछिबिक्क निर्धारित लँपु जुयाः देय् चाःहुलेगु यायेमाः । थ्वया सतिकुन्हु हाकनं बुंगय् श्री करुणामय न्ह्यःने व थ्वयां नं कन्हय्‌कुन्हु स्वयम्भू महाचैत्य न्ह्यःने नं न्हय्‌गुलिं ताल थायेमाः ।

थिमि बोदेय्या नीलबाराही प्याखनय् थाइगु क्वताः मेथाय् स्वयां पाः । थनया क्वताः धाः स्वयां भचा तग्वःगु खौ मदुगु छगः जक बाजं खः । थ्व प्याखनय् गुरु बाजंकथं हनाबना तयातःगु क्वताः जवपाखे पाल्हाःतं व खवपाखे कथिं थाइगु खः । थुगु बाजं न्ह्याबलें छम्हेस्यां हे जक थाये माः । थाइम्ह मफुगु व मदया वंगु अवस्थाय् जक मेम्हस्यां थ्व बाजं विधिकथं लःल्हाना कयाः थाये ज्यू । थनया क्वताः बाजंयात न्हिथं नीलः तिनाः पुजा याना तयेमाः । बाजं भिंकेमाःसां कुलुयाथाय् चाहीके मज्यू । अथेसां झिंनिदँया नीलबाराही प्याखनय् धाःसा थन नं मेथाय् थें निखें खौ दुगु व खौ मदुगु निगः बाजं स्वानातःगु क्वताः थाइ ।

खौ दुगु व खौ मदुगु निथी बाजं छगू हे जुइक खिपतं स्वानाः स्वखे थाइगु क्वताःखिं अजूचायापुगु पुलांगु नेवाः बाजं खः । नासःद्यःया जवं खवं च्वनीपिं नन्दि भिन्दिं नं थजाःगु बाजं थानाच्वंगु मूर्ति थासंथाय् दु । थ्व बाजंया क्वताः, पँय्‌ताःखिं, पञ्चतालखिं, पस्ताः, पस्ताःबाजं आदि नां दु । दापाखिं थें जाःगु (गनं मृदङ्ग धयातःगु) निखें खौ दुगु बाजंया पिनेपाखे दथुइ नाय्‌खिं थें जाःगु चीग्वःगु बाजंया नासः थस्वकाः चिनातइ । थ्व बाजं निपा ल्हातं ग्वतुकातःगु बाजनय् निखें बाय् धंकातःगु बाजंया छखे थाइगु खः ।
पँय्‌ताः खलः धकाः नं धाइगु थ्व बाजंया गुहालि बाजंकथं ताः, बभू व पँय्‌ताः (क्वताःलिसे पुइगु प्वंगा) खः । क्वताःया निगः बाजंलिसे स्वताजि गुहालि बाजं यानाः न्याताजि बाजं दुगु जुयाः थुकियात पञ्चताल बाजं धाइगु व दथुइ धस्वाका तइगु बाजं थायेबलय् क्वतानाः थायेमाःगु जुयाः थुकिया क्वताः धाइगु धकाः नं न्यनेदु । यलया गंप्याखं, बुंगद्यःया रथजात्रा, येँय् जनबहाःद्यःया रथजात्रा, पञ्जरां द्यःया जात्रा, येँयाः, सम्यक दानया दिपंकर जात्रा आदि जात्रापर्वय् क्वताःखिंया ज्वलं थायेगु परम्परा दु । थिमिइ गुंला धलंगुथिं न्यायेकीगु न्यकू जात्राय् नं न्यकू पुयाः क्वताःखिं थानाः देय् चाःहिलेमाः । बज्राचार्य गुरुपिन्सं थ्व बाजं पञ्चोपचार पुजाक्रियाया झ्वलय् अभिनय यानाः न्ह्यब्वया च्वंगु दु । थ्व बाजं गुगुं नं जात्रा पर्वय् दकलय् लिपा च्वनीगु खः । यलय् बज्राचार्य, शाक्य, येँय् शाक्य, कसाः व मेमेपिं उराय्‌तय्‌सं व भ्वँतय् साय्‌मितय्‌सं नं क्वताः थाना वयाच्वंगु दु ।

क्वताःखिंया छत्वाः बोल (भ्वँत)
ता घें ता घें तपुनापु तिं ता घें ता घें ३
तपुं नापुं तिं ता घें ता घें नि ता घें तिं घें तिं ता घें घें घें ३
घ्रा निधां गर जक धां धां धां नि धां गर जक धां ३
ख ता घें घें ता घें ता तपुं नपुं ता
तपुं नापुं ता तपुं नापुं ता ता घें ता घें ता घें

थ्वँ थुइगु क्वंचा बांलूगु छप्वाः जक म्हुतु दुगु खउ दुगु नेवाः बाजं खः— क्वंचाखिं । ख्वपय् थ्व बाजंयात क्वंखिं धाइ । क्वंचा बांलूसां थ्व बाजं क्वंचा थें तग्वः जुइ मखु । थ्यं मथ्यं २५–३० सेमि जक हाकःगु थ्व बाजंया तःलय् ६–७ सेमिया फय्‌प्वाः दइ । थ्व बाजंया म्हुतुइ दापाखिंया नासः थें छ्यंगूया दथुइ खौ इला तइ । ब्वहलय् यखानाः छपा ल्हाःतं जक थाइगु दथु फुस्लुंगु थ्व बाजंयात दापाखिंयागु चीग्वःगु व ज्वनाजुइ अःपुगु स्वरुपकथं काये छिं । खिंया निपा ल्हाःया बोल क्वंचाखिँनय् छपा ल्हातं जक थाइ । भौमचा लँ स्वःवनेगु, जात्रापर्व आदि लँय् जुइबलय् जक ज्वःलाक निम्हेस्यां निगः क्वंचाखिं थाइ । दापाखिंया थें थ्व बाजंया गुहालि बाजं नं ताः व बभू खः ।
क्वंचाखिं येँ, यल, ख्वप स्वंगुलिं मू नेवाः लागाय् दुसां येँय् क्वंचाखिंलिसे बय् पुइगु बिस्कं चलन दु । यलय् व ख्वपय् थ्व बाजं अनया नौबाजाया पुचलय् जक थाइ, मुक्कं क्वंचाखिं जक थाइ मखु । बय् पुयाः क्वंचाखिं थानावलकि लँय् दुपिं खिचात उप्वः थें ख्वयाहये यःगुलिं क्वंचाखिंयात खिचाख्वःखिं नं नां बियातःगु दु ।

छ्यंगुलिं भुनातःगु खौ दुगु व मदुगु तःताजि नेवाः बाजंया नां खिं दु । गथेकि– दापाखिं, द्यःखिं, दमोखिं, क्वताःखिं, क्वंचाखिं, नाय्‌खिं, मगःखिं । थ्व सकतां बिस्कं बिस्कं हे बाजं खः । थुमिगु बोल, थायेगु पहः, छ्यलाबुला जक मखु छाँत व ग्वः नं यक्व पाः । दापाया मूबाजं खिंयात नं थाय् व थाइगु पहःकथं दापाखिं, लालाखिं, देसिखिं, प्वंखिं, याकःखिं, ज्वःखिं आदि धायेगु याः

नेवाः बाजंया धलखय् लाःगु छ्यंगुलिं भुनातःगु छताजि बाजं खः – खनालि । थुकियात मेमेगु जातियापिन्सं खञ्जरी, खैंजडी नं धाइ । विशेष यानाः मेमेगु बाजं मथाइगु भजनथरी मे हालीबलय् खनालि थाइगु खः ।

धाःया छाँत ज्वःलागु काशीबाजा विशेष यानाः इहिपाः व मेमेगु भिंगु ज्याय् थाइगु बाजं खः ।
यलया न्यकूजात्राय् थाइगु नौबाजाय् काशीबाजा नं थायेगु याइ । थौंकन्हय् थ्व बाजं मेथाय् थायेगु चलन मदये धुंकल ।