थुगु बाजं विशेष विधिकथं किसली तयाः झिदँ झिंनिदँय् छक्वः न्हूपिन्त स्यनी । काहा पुइगु स्यनेज्या स्वला निसें खुला तक न्ह्याइ । थुकिया स्यनेज्या बाह्य व गुह्य यानाः निथी दइ । जात्रा, पर्व व द्यःयाथाय् पुइगु बोल बाह्य जूगुलिं बोल पुयाः अभ्यास यानाः स्यनेज्यू । सिथं यंकीबलय् पुइगु बोल गुह्य बोलकथं चाया एकान्तय् मेपिन्सं मतायेक बोल जक स्यनी, पुयाः अभ्यास याये मज्यू । काहा पुइगु बोल मेपिन्त कने मज्यू धैगु मान्यता दु । ख्वपय् काहा पुइगु स्यनेत थौंकन्हय्या भक्तपुर इँटा टायल कारखानाया च्वसं काहा फल्चा नांया विशेष फल्चा हे दु । जति, प्रताल, एकताल व मेगु छगू यानाः प्यंगू तालय् काहा पुइगु चलन दु ।
काहा विशेष यानाः यलय् त्यपय् (व्यञ्जनकार), ज्यापु (महर्जन) व खुसः (तण्डुकार) जातियापिन्सं पुइगु चलन दु । व थेंतुं न्हापा ख्वपया साःक्वलां, गोमारी, तेखाच्व व तापालाछि त्वाःया मानन्धरतय्सं (साय्मि) काहा पुइगु खः ।
नवदुर्गा द्यःगणया थीथी ज्याझ्वलय् मदयेकं मगाःगु काहा थौंकन्हय् गोमारि त्वाःया मानन्धरतय्सं जकं पुयाच्वंगु दनि । यलया थेच्वय् नं ज्यापु व गथु समुदाययापिन्सं काहा पुइगु याना वयाच्वंगु दु । बुंगय् काहा पुइपिं महर्जन, गथु व देसार जातियापिं खः । किपुलिइ बाघ भैरव प्याखनय् च्वनीपिं गथुतय्सं व झिंनिदँया प्याखं लाइबलय् तण्डुकारतय्सं काहा पुइगु खः । येँय् काहा पुइपिन्त काहाब्वःजा धायेगु चलन दु । थुपिं न्हापा अनया भिंद्यःत्वाःपाखे च्वनीपिं खःसां आः येँय् काहा पुइपिं मदये धुंकल ।
यक्व महत्व दयाः नं नेवाः परम्परां तना वनेत्यंगु म्हुतुं पुइगु दकलय् तःहाकःगु बाजं खः काहा । थीथी पूजा, जात्रा, पर्व व मृत्यु संस्कारय् तकं छ्यलीगु थ्व बाजंया सः तसकं तीसः । जात्रा, पर्व आदि न्ह्याबलें नं काहा दकलय् न्हापा वनेमाःगु बाजं खः । थुकिया सलं लँय् वयेफुगु फुक्कं पंगः चीकी धैगु मान्यता दु । काहा पूगु सः स्वर्गय् तक थ्यनीगु व थुकिया सलं देवराज इन्द्रयात ब्वनापौ छ्वयेगु खः धाइ । मृत्यु कर्मकाण्डय् काहा पुलकि इन्द्रं स्वर्गया खापा चायेकी धैगु जनविश्वास दु । उकिं काहायात इन्द्रबाजा नं धाइ । काः, काहा, काहाल आदि नेवाः नांया थ्व बाजंयात यमतुर्य नं धाइ । थ्व बाजं न्ह्याबलें ज्वःखाकाः पुइसा गुहालिकथं नाय्खिं व छुस्याः थाइ । काहायात किराँतकालीन बाजं धकाः नं नालातःगु दु ।
भिंगु सिजःपाता चाःतुकाः दयेकीगु काहा स्वत्वाः ह्वनाः थ्यंमथ्यं ६ फुट हाकः जुइ । दकलय् चीपुगु व म्हुतुप्वाः दिकाः पुइगु त्वाः ‘नासःत्वाः’ खःसा उकी स्वाइगु भचा तःपुगु ‘दथुत्वाः’ खः । उकी स्वाइगु दकलय् तःपुगु त्वाः ‘काःफ्वः’ खः । थ्व हे पलंचा बांगु फ्वलं थुकिया सः पिज्वइ । तःहाकःगुलिं काहा पुइत तिंकथिं ल्ह्वनी अले पुइम्वाःबलय् स्वत्वाः थला तइ । काहा स्वयां चीपुगु थ्व थें हे ज्वःलाःगु मेगु नेवाः बाजं प्वंगा बाय् पँय्ताः खः । काहा पुइबलय् मुख्य यानाः स्वंगू सूर वइ । थ्व हे स्वंगू सूरया संयोजन यानाः थीथी बोल पुइ । काहायात तान्त्रिक व शास्त्रीय आधारया बोलय् पुइगु खः । थुकिया धून व बोल लसता व विरहकथं निथी दइ । जात्रा, पर्व व सिथं यंकीबलय् पुइगु काहाया बोलत थीथी दु । उलि जक मखसे थीथी द्यःयाथाय् पुइगु बोल नं उकथं हे पाइ ।
सहकालया द्यःकथं नालातःम्ह करुणामय बुंगद्यःलिसे काहा सत्तिगु खनेदु । बुंगद्यःया रथजात्रा काहा मपुइकं न्ह्याइ मखु । व थेंतुं कुरुवालय् करुणामयया हंस काः वनेबलय्, न्हवंबलय्, रथय् बिज्याकेत, प्वाकलं क्यने जात्राबलय् व रथयात्रा क्वचायेकाः करुणामय बुंगय् बिज्याकेत नं काहा पुइमाः । व थेंतुं मोहनिया पायः पिहां वयेत नं काहा पुइमाः । बालाचःह्रे छन्हुन्ह्यः पशुपतिइ चा च्वनाः पुजा यानाः कन्हय्कुन्हु बालाऊ ह्वलेधुनेवं नं काहा पुयाः लिहां वइगु चलन दु । थुकिया निंतिं यलया च्यासलय् बालाचःह्रे गुथि स्वनातःगु दु । उलि जक मखसे येँय् आचाःगुथि पुजाबलय्, चीभाःद्यः पलिस्था व बुसादँ यायेबलय्, मोहनिबलय् हनुमानध्वाखाय् कुम्हो प्याखं हुइकीबलय्, भ्वँतया चण्डेश्वरी जात्राय्, सक्वया बज्रयोगिनीया जात्राबलय् नं काहा पुइमाः । व थेंतुं ख्वपया नवदुर्गा प्याखंया थीथी अवसर व बिस्काः जात्राया यःसिं थनीबलय् काहा पुइगु चलन दु । थनया निपु काहा भक्ति जुजुकथं नांजाःम्ह जुजु भुपतीन्द्र मल्लं नवदुर्गा द्यःयात द्वहलपा तयातःगु दु । किपूया बाघ भैरव प्याखनय् नं काहा पुइमाः । अनया न्हय्गां जात्रा क्वचाःगु सुचं काहा पुयाः बी ।
परम्परागत नेवाःबाजं मध्यय् दबदब नं खः । थ्व बाजंयात कान्तां दबदब, दबः बाय् डमरु नं धाइ । निखें पलंबां जुयाः दथुइ स्वाःगु सिँयात छ्यंगुलिं भुनाः दबदब दयेकी । श्रीखण्ड बाय् रक्तचन्दनया सिँ बाहेक चा व सिजः आदि धातुं नं दबदब दयेके ज्यू । थुकी भुनेत चल्ला, ध्वं, माकः, सर्प बाय् ब्यां आदि जीवजन्तुया छ्यंगू माः । दबदबया दथुं निखें दइगु पुतुया च्वकाय् सीग्वारा बाय् भिम्पू घानातइ । ल्हाःया पतिनं दथुइ ज्वनाः जवंखवं हीकाः निगुलिं पुतुं निखेरं छ्यंगुली दायेकाः दबदबया सः पिज्वयेकीगु खः । दबदबया बोल प्राचीन बोल खः धयागु मान्यता दु । दकलय् न्हापा स्वयं उत्पत्ति जूम्ह द्यः– महाद्यवं ज्वनीगु जुयाः दबदबयात दकलय् पुलांगु तालबाजं कथं कयातःगु दु । काली, भगवती,
अजिमां दबदब थाःगु सलं असुरत ग्यात धकाः गुलिखे दाफाम्येय् दु ।
पुलांगु बाजं जुयाः दबदबयात संगीतख्यलय् जक मखसे थीथी पुजाय् नं थायेगु याः । गथेकि छेँ व देगलय् नित्यपुजा यायेत, म्वहनिबलय् नःला स्वनातःथाय् पुजा यायेत, बौद्घ गुरु व लामापिन्सं पुजा याइबलय् । जोगी, फकीर व सन्यासीतसें नं दबदब थानाः जुइ । पुजाय् थाइगु दबदबया बनावट व बोल नेवाः संगीतय् थाइगु दबदब स्वयां यक्व पाः ।
यलया प्रसिद्घ मतयाःबलय् थाइगु श्रृङ्गभेरि ङकूबाजाया नौबाजाय् संगीतया बाजंकथं दबदब नं दुथ्याः । व थेंतुं दाफालगायत थीथी भजनय् मूबाजं मखुसां फर्माइस बाजंकथं दबदब यक्व छ्यलाबुलाय् दु । अप्वः थें पुजाआजाय् छपा ल्हातिं छगः जक दबदब थाइगु खनेदुसां नेवाः संगीतय् धाःसा निपा ल्हातिं निगः हे दबदब थानाः मे बाय् धूनयात ताल बीगु खः । निपा ल्हातिं निगः दबदब थायेगुयात ज्वः दबदब धाइ । दबदब थानाः नेवाः संगीतय् चलनचल्ती दुगु फुक्कं तालया बोल पिकाये ज्यू । पतिंया चालं थ्व बाजनय् पुतुं दाइगु थाय् च्वय् क्वय् लाकाः घ्वंसः (माङ्काः) व तीसः (नासः) वयेकीगु खः । उकिं नेवाः संगीतय् छ्यलीगु दबदबया बोलय् यक्व विविधता दु ।
नेवाः भजन पद्धतिइ छ्यलाबुला जुयाच्वंगु तःताजिया सहायक बाजात मध्यय् करताल नं छगू खः । करतालयात ‘कठताल’ नं धायेगु याः । थ्व बाजं सिँया ५/६ इञ्चया निगू कुचा परम्पर ट्याक्क ट्याक्क ल्वाकाः थाइगु छगू साधारण बाजं खः । गुलिं गुलिं करताल बाजाय् दथुइ ह्वःखनाः तार, नकिं तानाः दुछ्वयाः, लीपाता अन्य धातु पाताया सालुगु निगू निगू चक्की तयाः दयेकातःगु नं खंकेफु । थज्याःगु करताल थायेबलय् पातातकं छ्यालिं छ्यालिं सः पिज्वइ । थ्व बाहेक थौंकन्हय् मस्तय्गु न्ह्यवःसा थें यानाः नं प्लास्टिकया यक्व प्रकारयागु थज्याःगु बाजं बजारय् दु ।
हार्मोनियम, तबला, ताः, बभू/झ्यालि, करताल, स्वकुंलाः, शंख, दबदब आदि मेमेगु गुहालि बाजं ।
हार्मोनियम, तबला, ताः, बभू/झ्यालि, करताल, स्वकुंलाः, शंख आदि मेमेगु गुहालि बाजं
धिमेय्, नाय्खिंचा, क्वंचाखिं, काशी बाजं, खञ्जनि, मगःखिं, ध्वंध्वंचा, दह बाजं, यलया ब्याहा बाजं (धाः, ज्वः नगरा, दर्मा, भुस्याः, न्यकू, मुहालि), धोलक, पछिमा, ज्वः नगरा, दम्वःखिं, कान्तां दबदब
मृदङ्ग (पछिमा), ताः, बभू/झ्यालि, हार्मोनियम आदि मेमेगु गुहालि बाजं