येँ दे्य्या ज्यापु जातिया काय् मस्त वःलाः सपना लाये धुंकाः झिंनिदँय् छकः धिमे स्यनी । धिमे स्यनेगु ज्या गथांमुगः धुंकाः आइतबार बाय् बसुबार लाकाः सुरु याइ । न्हापांगु दिनय् न्हूसिमि मस्तसें किसली व कलः तयाहइ । दक्वं कलः ल्हानाः मूगुरुं नासःद्यःयात पुजा याइ 
धिमे स्यनीबलय् धुँन्या दुगु त्वालय् धुँन्या क्वःथलेगु माः, बेताःमाः, माकःमाः, ल्हाःमाः, याकःमाः, सिखःमाः, सिँतुतिं चुइगुमाः व सिँहमाः आदि माःतनेगु स्यनी । सिँ तुतिं चुइपिं निम्ह दइ । माः तनीगु सकभनं छगू हे कथं मजुसे छुं भचा पानाच्वनेगु याः । माः तनीबलय् सिँया खः च्वय् च्वनाः तनेगु याइ । थौंकन्हय् धाःसा सिँखतय् च्वनाः माः तनेगु म्ह्व जुया वनाच्वंगु दु ।
बच्छि स्यने क्वचाल धायेव बापुजा याइ । मोहनि न्ह्यः धिमे पिदनेगु याइ । पिदनीकुन्हु दक्वं खलःपिं व न्हूसिमि मस्तय्‌त नं नासः मोहनि तिकी । पुजा याइबलय् मस्तय्‌त धिमे थाकी । दकलय् बांलाक सःम्हेसित मूधिमे थाकी । बांलाक धुँन्या हीके सःम्ह न्हूसिमि मचायात च्वमेलु/च्वमिना याइ । थुकुन्हु त्वालय् नासःद्यः न्ह्यःने माः तनी । थ्वयां लिपा सीघः, स्यंगु, पचली आदि थासय् माः तनेगु याइ । धिमे स्यनाः क्वचाल धायेव परंपरागत चलनकथं येँ देय्या दक्वं ज्यापु त्वालय् बसं वनेगु याइ । धुँन्या मदुगु त्वाःयापिनि धिमे व प्वंगा स्यने पिदनाः त्वाःब्याः वनेगु याइ । बापुजा पिदनीबलय् व नासः मोहनि लित तइबलय् नासःद्यः पुजा यानाः भ्वय् नयेगु याइ । थ्व भ्वजय् त्वाःया दक्वं खलःपिं थ्याकी ।

धिमय् थायेगु स्यनेगु नं विशेष विधि दु । चिग्वः धिमय् माःकथं फर्माइस थें न्ह्याबलें न्ह्याथें स्यनेज्यूसा तग्वः धिमय् धिमय् स्यनेज्याझिंनिदँय् छक्वः जक स्यनी । तग्वः धिमय् स्यनेत नासः सालाः किसली तयाः नासःमोहनी तिकाः विधिपूर्वक स्यने माः । चिग्वः धिमय् न्ह्याम्हेस्यां सयेके ज्यूसा तग्वः धिमय् सम्बन्धित त्वाःया नासःपुजा गुथिया दुजः व दुजःया वःलाः धुंकूपिं काय्‌मस्तय्‌त जक स्यनी ।

येँय् तग्वः धिमय् थाइपिनि न्ह्यः न्ह्यः छम्हेस्यां ल्हातं ल्ह्वनाः चाः हुइकीगु थीथीकथं छाय्‌पिया तःगु तःहाकःगु पंयात धँुङा/धुँन्या धाइ । धिमय्या विशेष बोल ‘धुङा पो’ थाइबलय् जक धँुङा हीकी । धुँङा हीकीम्हेस्यां धिमय्या तालय् निपाल्हातं थःगु जँ, ब्वहः व गःपः जक मखु अजूचायापुक छपा ल्हाःपाय् जक दिकाः नं धुँङा हीकी । धँुङा च्वकाय् हनुमान द्यः दइ धयागु विश्वास दुसा थुकियात विजयध्वजकथं नं कयातःगु दु । न्ह्यागुं जात्रा पर्वय् दकलय् न्हापा धुँङा दुगु धिमय् खलः वनेगु चलन दु । धुँङा थ्यं मथ्यं ५–६ मिटर हाकःगु पँथय् रंगं पानाः स्वकुंलाःगु चिचीकूगु ध्वाँय्या माः, घंगलामाः, च्वाम्वःसाया संकि धकाः न्हिप्यंप्वाँय् घानाः दयेका तइ । धुँङा च्वकाय् नं छकू च्वाम्वःसाया न्ह्प्यिं दइसा दथुइ निथाय् च्वाम्वःसाया न्हिप्यं निप्वाँय् घानातइ । व थेंतुं धुङाय् थीथी रंगया स्वकुंलाःगु ध्वाँय्‌माः व घंगला नं च्वकांनिसें क्वय्‌थ्यंक घानातइ ।
धुँङाय् घानातइगु च्वाःम्वसाया न्हिप्यंप्वाँय् थीथी रंगया दइ । उप्वः थें धुङाय् च्वय् तुयूगु व क्वय् हाकुगु च्वाम्वःसाया न्हिप्यंप्वाँय् दइसा गनं च्वय् तुयूगु व क्वय् ह्याउँगु व गनं निप्वाँय् नं तुयूगु बाय् हाकुगु नं दु । धिमय् नेवाः बस्ति व देय्‌पतिकं दुसां धुँङा येँया ज्यापुतय्‌गु परम्परागत ३२ गू त्वाः मध्यय् १८ गू त्वालय् जक दु । व बाहेक मेगु त्वालय् व मेगु जातिइ धुँङाया चलन खने मदु ।

येँय् तग्वः धिमय् नाप तालबाजंकथं तीसः वयेक थाइगु ख्वातुगु कँय्या भु थेंच्वंगु बाजंयात घौ/कँय्‌पु धाइ । थ्व बाजंयात खव ल्हातं छातिइतक खिपतय् ल्ह्वनाः जव ल्हातं सिँया कथिं दथुइ लाक्क ताइँ ताइँ सः वयेक थाइगु खः । थ्व बाजंया बोलकथं थुकियात ताइँनाइँ नं धायेगु याः ।
थ्यं मथ्यं २५ सेमि ब्या जुयाः ५ मिमि ख्वातुगु भिंगु कँय्या थ्व बाजंया सः तापाक्कंनिसें ताये दइ । छगूकथं हे छ्यलाबुलाय् वइगु जूसां घौ व कँय्‌पु निथी बाजं थें खनेदु । सिस्वयाः दथु ख्वातुगु चाकलाःगु बाजंयात घौ धाइसा छचालं उति हे ख्वातुगु व भु थें छखे तौ (सि) थकया तःगु बाजं कँय्‌पु/कँय्‌पुइँ/कँय्‌पुचा खः ।
येँय् बाहेक मेमेथाय् धिमय्‌लिसे घौ बाय् कँय्‌पु थाःगु खने मदु ।

धिमय् जव (नासः)पाखे पौया कथिं थाइ । थुकियात धिमय् कथि, पौ कथि, ख्वता कथि, दं कथि, नासःकथि, ताखुर्चा आदि यक्व नां दु । मेथाय्या धिमय् कथि च्वकाय् चाःतुइका तःगु दइसा ख्वप, थिमि, किपूपाखेया धिमय् कथि तप्यंगु हे दइ ।

थुलि हे नापया धाये थाकुसां मू धिमय् स्वयां चिग्वःगु धिमय् हे चिग्वः धिमय् खः । येँय् चिग्वःगु धिमय्यात यलय् पो धिमय् नं धायेगु याः । मेगु छताजि नेवाः बाजं धाः थें चिग्वःगु जुयाः थ्व बाजंयात धाःचा धिमय् नं धाइ ।
ख्वपय् चिग्वः धिमय्यात धिमय्‌चा धाइ । थुगु धिमय् नं तःग्वः धिमय् थें हे ज्वः पुचलय् थाइगु खः । ख्वपय् चिग्वः धिमय् (धिमय्‌चा) नौबाजा थाइबलय् छताजि बाजंकथं जक थाइ । चिग्वः धिमय् नं तग्वः धिमय् थें हे दयेकी । चिग्वः धिमय्या गुहालि बाजं भुस्याः खः । निगः धिमय्या छज्वःयात छजुकथं भुस्याः थाइ । चिग्वः धिमय्‌लिसे धुङा दइ मखुसा गुहालि बाजंकथं घौ/कँय्‌पु थाइ मखु ।
ल्याय्‌म्ह ल्यासेपिन्सं तसकं ययेकूगु थ्व बाजं थौंकन्हय् यक्व हे न्हून्हूगु धिमय् खलः नीस्वनाः छ्यलाबुला उप्वया वःगु खनेदु । न्हापा न्हापा धिमय् मदुगु नेपाःया थीथी नेवाः बस्तिइ नं धिमय् स्यनेगु थायेगु जुयावःगु दुसा विदेशय् नेवाःत दुथाय् धिमय् न्यनाच्वंगु दु । धिमय् थाइगु थाय् न्यनावं थें धिमय्‌लय् न्हापा मदुगु तालय् न्हून्हूगु बोलया नं विकास जुयाच्वंगु खनेदु । गथेकि न्हापा धिमय्‌लय् ग्वाराया धुनय् थायेगु बोल मदुगुलिइ आः वयाः थीथी ग्वाराय् नं थायेजीक धिमय् बोल दयेकाः थानाहःगु दु ।

म्ह्वतिं नं ४५ सेमि हाकः व ३५ सेमि ब्या दुगु धिमय्यात तग्वः धिमय् धाइ । थ्व बाजंया मू धिमय्, मा धिमय्, नासः धिमय्, त्वाः धिमय् आदि थीथी नां दु । ख्वपय् तग्वः धिमय्यात धिमय् जक धाइ । मू धिमय्यागु गुहालि बाजं घौ बाय् कँय्‌पि/कँय्‌पु/कँय्‌पुइ/ताइँनाइँ खःसा ख्वपय् धिमय् थायेत भुछ्याः (भुस्याः) व सिस्याः (छुस्याः) माः । येँय् मू धिमय् थाइबलय् गनं गनं धुङा हीकेगु व ईब्यःकथं प्वंगा पुइगु नं चलन दु ।
तान्त्रिक बाजंकथं कयातःगु मू धिमय् छगू त्वालय् छथी जक दइ । उकिं थ्वयात त्वाः धिमय् नं धाइ । त्वालय् दुजः जुयाच्वंपिन्त जक मू धिमय् स्यनी । उमिसं जक मू धिमय् थायेदु ।

धिमय् नेवाःतय्‌सं थाइगु तसकं लोकंह्वाःगु बाजं खः । सः तःसः जुइगुलिं न्हापा सैनिक बाजंकथं व बस्तिपिने बुँज्या वनेत जंगलि जनावर ख्यायेत थ्व बाजं थायेगु चलन दुगु खँ नं न्यनेदु । न्ह्यागुं जात्रा पर्वय् मेमेगु बाजं खलःया दकलय् न्हापा धिमय् बाजं खलः च्वनी । न्हापा न्हापा धिमय्या विशेष बोल थानाः सिथं यंकीगु नं चलन दुगु खः । थ्व चलन थौंकन्हय् खने मदु । धिमय् उप्वः थें ज्यापु जातिं थाइगु खःसां थासंथाय् शाक्य, ताम्राकार, स्यस्यःत व मेमेपिंसं नं थानाच्वंगु खनेदु ।
धिमय् तसकं पुलांगु लोकबाजं खः । पुलां पुलांगु धिमय् सिँग्वं गथे खः अथेहे बकुलाक जूसां दयेकातःगुलिं नं थ्व बाजं पुलांगु खः धयागु सीदु । लिच्छविकाल स्वयां न्ह्यःनिसें दुगु अनुमान यानातःगु धिमय्या पुलांगु नां ‘धेमस्‌’ खः । किराँततय्‌गु बाजं च्याब्रुङलिसे ज्वःलाःगुलिं ‘धिमय् किराँतकालीन बाजं खः’ धयागु धापूयात तिबः बियाच्वंगु दु । धिमय् दुने फुस्लुंगु तःग्वःगु उत्तिस, हलू बाय् सिसौंया सिँग्वंयात निखें छ्यंगुलिं भुनाः उकियात निखें तं सालाः दयेका तइ । थौंकन्हय् लीयागु नं धिमय् दयेकेगु थायेगु चलन वःगु दु । धिमय्या देय्‌पापाखेया छ्यंगू दुने दथुइ अप्पाचुं, ल्वहंचुं, गुंगू आदियागु मसला दयेकाः इलातइ ।
नेवाःतय्‌सं थाइगु धिमय् निथी दु— तग्वः धिमय् व चीग्वः धिमय्‌ । थुपिं निथी धिमय् ग्वलं जक पाःगु मखु निथी धिमय्या बोल, थाइगु ई व परम्परा सकतां पाः । तग्वः धिमय् पुलांगु नेवाः बाजं खःसा चीग्वः धिमय् लिपा तिनि छ्यलाबुलाय् वःगु खः धइगु जनविश्वास दु ।
धिमय् थायेत भंगलय्‌तक वयेक गःपतय् क्वखानाः जवय् कथिं व देय्‌पाय् ल्हाःतं थाइगु खः । धिमय् निम्ह, प्यम्ह, खुम्ह, च्याम्ह आदि ज्वःलाकाः पुचलय् थाइ । येँय् व यलय् धिमय्या गुहालि बाजं घौ/कँय्‌पु बाय् भुस्याः खःसा ख्वपय् भुछ्याः (भुस्याः) व सिछ्याः/सिस्याः (छुस्याः) थाइ । धिमय्या बोल बाजनं पिज्वयेके अःपुुगुलिं थुकियात थाये अःपुगु बाजंकथं कयातःगु दु । येँ, यल, ख्वप, भ्वँत जक मखु छथाय्या हे त्वाः पतिकं धिमय् बोल पाः । नेसं.१११४ य् येँय् जूगु धिमय् ब्वज्याय् स्वनिगःया ८७ गू धिमय् खलकं ब्वतिकाःगु दु । इलंइलय् येँ, यल, ख्वप, भ्वँत आदि नेवाः बस्तिइ तःक्वः धिमय् थायेगु ब्यज्या व धेंधेंबल्लाः जुयाच्वंगु दु ।

छपा ल्हातं ल्ह्वनाः मेगु ल्हातं थाइगु बाजं दहयात पाकदुम्चा नं धाइ । मेमेगु जातियापिन्सं थ्व बाजंयात दम्फु धाइ । थ्यं मथ्यं ५० सेमि ब्याया सिँया चाकःयात छखे खौ मदुगु छ्यंगुलिं भुनाः थ्व बाजं दयेकी । थ्व बाजंया छ्यंगू द्यःने दथुइतक वयेक तिं बाला छबाला नं दइ । छपा ल्हाःतं बाजनय् दायाः व बाजं ज्वनेगु मेगु ल्हाःतं थ्व तिं बाला इलय्‌ब्यलय् तियाः थुकिं थीथी बोल पिज्वयेकीगु खः । दहयात बसन्त ऋतु व कामदेवलिसे नं स्वानातःगु दु । दह चाकलाःगु बाय् च्याकुंलूगु नं दइ ।

बौद्ध विहार बहाः बहिलिइ क्वाःपाःद्यःयाथाय् न्हिथं थायेमाःगु सिँया बाजं खः – धर्मगण्डी । थ्यं मथ्यं १.५ मितर हाकः व १२ से.मि. ब्या दुगु सिँग्वंयात मेगु १५ से.मि. हाकःगु सिँ कथिं त्वाक् त्वाक् दायाः धर्मगण्डी थाइ ।