हंचां सिँ प्वाः खनेत छ्यलीगु सिँया मुगः । हंचाय् नमुगलं दायेबलय् हंया छ्यं चिरिबाइगु जूगुलिं सिँया मुगः प्रयोग जुइगु खः । थ्व प्राचीन ज्याभः खः ।

ग्वःलाःगु सिँयात १८० डिग्रीया माथं वंकेत छायेगु ज्याभः । बसिला थें हे खःसां छायेगु धाः फरक जुइ ।

ताहाः व तफिगु सिँया माथं मिले यायेत छ्यलीगु मुगः आकारया ज्याभः । रन्धांं छायेत थाकुगु तःधं सिँया थथ्याः क्वथ्याः मिले यायेत छ्यलीगु ।

कःतिया उपयोग सिँ त्वाःल्हायेत हे खः । तर सालुगु सिँया प्वाः दथुया प्वाः मिले यायेगु थीथी बुट्टा दयेकेगु चिब्यागु कःति नं दु ।

नेवा बाजं
नेवाः तजिलजिइ सङ्गीतयात तःधंगु थाय् बियातःगु दु । सङ्गीतयात मनोरञ्जनया साधनकथं काइसां नेवाःतय् निंतिं सङ्गीतया छ्यलाबुला तसकं तब्या । प्याखं, ख्यालः, नाटक, भजन, जात्रा, नखः, पुजाय् जक मखु मनू मदुगु तसकं दुःखया इलय् नं नेवाःतय् बाजं थायेमाः, पुइमाः । नेवाः बाजंया धलः यक्व दुसा छता हे बाजंयात नं थाय्‌पतिकं नां पानाच्वंगु दु । नेवाःतय्‌सं अवसर व पर्वकथं थीथी इलय् थीथी हे कथंया बाजं थाइ, पुइ । नेवाः बाजं ज्वःलाःगु छुं छुं बाजं मेमेगु जातिं नं थानाच्वंगु दुसा मेगु जातिया छुं छुं बाजं नं नेवाःतय्‌सं थःगु बाजं परम्पराय् दुथ्याकातःगु खनेदु ।
छताजि हे बाजं नं ई ब्यःकथं ब्यागलं ब्यागलं बोल व तालय् न्यायेकीसा व हे अवसार व तालया बाजं नं त्वाःपतिकं ब्यागलं बोलय् थानाच्वंगु दु । बाजंया दयेकेगु व थायेगु पुइगु नेवाःतय्‌गु सीप व कला नं तसकं च्वछाये बहःजू । थुकिं नेवाःत सङ्गीतया ख्यलय् तसकं तःमि धयागु क्यं । दक्वं धयाथें नेवाः बाजं आपाः म्ह्व छ्यलाबुलाय् दनिसां तातालि, खिलुपा, ह्वं (ध्वाति) बाजं खंपिं स्यूपिं मदयाः किपातक हे मदयेक न्हनेधुंकूगु दुसा न्हापा खंपिंके स्यूपिंके न्यनेकने यानाः पिवांचाया किपा च्वःगु दु । मेखे लिपांगु इलय् परम्परागत नेवाः बाजं मखुगु तःता विदेशी बाजं नं नेवाःतय्‌सं थःगु परम्परागत व आधुनिक सङ्गीतय् माःकथं छ्यलाहःगु खनेदु । गथेकि हार्मोनियम, तबला, बेला (भ्वाइलिन), सितार, गितार, मेन्दोलिन, सरोद, यूकलेलि, ट्रम्पेट, क्लारिनेत, साय्‌क्सोफोन, कीबोर्ड, पखावज, ड्रमसेट, बंगो, कंगो, क्याजोन, चेलो, जिम्बे आदि । नेवाः बाजंयात अःपुक थुइकेत थीथीकथं ब्वथले फइ । गथेकि छ्यलाबुलाया ल्याखं, बाजनं सः पिज्वयेकेगु ल्याखं, सङ्गीतशास्त्रकथं, बाजंज्वलं पुचःया ल्याखं ।
छ्यलाबुलाया ल्याखं नेवाः बाजं निथी दु ।

प्रताल ७ मात्राया जुइ । निगू मात्राया निगू विभाग व स्वंगू मात्राया छगू विभाग यानाः मुक्कं स्वंगू विभाग दइ । ताः थायेबलय् १ मात्राय् तिं ३ मात्राय् तिं ५ मात्राय्‌् छु जुइ ।
सितला माजु, गंगामाइ पाहांचःर्‍हेया घातु आदि मे प्रताल तालय् लानाच्वंगु दु । दाफा संगीतया थीथी ग्वारा व चालिइ नं प्रताल दुथ्याना च्वंगु दु ।
मात्रा/विभाग :
१ २  । ३ ४ । ५ ६ ७
तिं तिं छु

पंचताल १८ मात्रा (४+४+४+२+४) यागु खः । दाफा भजनय् थीथी ग्वाराया दथुइ दथुइ पंचताल नं थायेमाःगु दु । सारांग रागया ईश्वरी व मंगल रागया थायेमाःगु दु । सारांग रागया ईश्वरी व मंगल रागया बालकुमारी निपु मुक्कं थ्व तालयागु अतिकं लोकंह्वाःगु ग्वारात खः । ईश्वरी ग्वाराय् योगनरेन्द्र मल्ल व बालकुमारी ग्वाराय् विजयानन्दया नां न्ह्यथना तःगु दु । थुपिं निपु ग्वारा यल मंगःत्वाःया दाफा भजनया मे सफुती व मेमेगु त्वाःत्वाःया दाफा भजनय् नं चले जू । दाफा बाहेक मेमेगु भजनय् पंचतालया मे हालेगु चलन मदु ।
पंचतालया ताल व मात्रा विभाजन थुकथं जुल
१ २ ३ ४ ।५ ६ ७ ८ । ९ १० ११ १२ ।१३ १४  ।१५ १६ १७ १८
तिं छु ।तिं छु ।तिं छु ।तिं  ।तिं छु

पलेमां ताल ६ मात्राया जुइ । निगू मात्राया स्वंगू विभाग दइ । ताः थायेबलय् १ मात्राय् तिं ३ मात्राय् तिं ५ मात्राय्‌् छु जुइ । नेपालभाषाया सिलु मे छपु व विश्वन्तरया मचादान मेचालय् बालक धाःगु मे जक पलेमां तालय् लानाच्वंगु दु । दाफा संगीतया थीथी ग्वारा व चालिइ नं पलेमां ताल दुथ्याना च्वंगु दु ।
मात्रा/विभाग :
१ २  । ३ ४  । ५ ६
तिं तिं छु

दादरा ताल नं ६ मात्राया जुइ । स्वंगू मात्राया निगू विभाग दइ । ताः थायेबलय् १ मात्राय् तिं ४ मात्राय् छु जुइ । धन्य धाये लोकेश्वर (मंगल धून)जनबहाःद्यःया मे, फुलफुल फुलफुल ससिवा छ वा धाःगु मचामे दादरा तालय् लानाच्वंगु दु ।
मात्रा/विभाग :
१ २ ३  । ४ ५ ६
तिं छु

झप ताल १० मात्राया जुइ । निगू मात्रा व स्वंगू मात्रा निथी याना प्यंगू विभाग दइ । ताः थायेबलय् १ मात्राय् तिं ३ मात्राय् छु ६ मात्राय् तिं ७ मात्राय् तिं ८ मात्राय् छु जुइ । ख्वःगु नुगः मेचालय् झाल प्राण परदेश धाःगु मे झप तालय् लानाच्वंगु दु ।
मात्रा/विभाग :
१ २ । ३ ४ ५  । ६ ७  ।८ ९ १०
तिं छु तिं छु