म्ह्वतिं नं ४५ सेमि हाकः व ३५ सेमि ब्या दुगु धिमय्यात तग्वः धिमय् धाइ । थ्व बाजंया मू धिमय्, मा धिमय्, नासः धिमय्, त्वाः धिमय् आदि थीथी नां दु । ख्वपय् तग्वः धिमय्यात धिमय् जक धाइ । मू धिमय्यागु गुहालि बाजं घौ बाय् कँय्‌पि/कँय्‌पु/कँय्‌पुइ/ताइँनाइँ खःसा ख्वपय् धिमय् थायेत भुछ्याः (भुस्याः) व सिस्याः (छुस्याः) माः । येँय् मू धिमय् थाइबलय् गनं गनं धुङा हीकेगु व ईब्यःकथं प्वंगा पुइगु नं चलन दु ।
तान्त्रिक बाजंकथं कयातःगु मू धिमय् छगू त्वालय् छथी जक दइ । उकिं थ्वयात त्वाः धिमय् नं धाइ । त्वालय् दुजः जुयाच्वंपिन्त जक मू धिमय् स्यनी । उमिसं जक मू धिमय् थायेदु ।

धिमय् नेवाःतय्‌सं थाइगु तसकं लोकंह्वाःगु बाजं खः । सः तःसः जुइगुलिं न्हापा सैनिक बाजंकथं व बस्तिपिने बुँज्या वनेत जंगलि जनावर ख्यायेत थ्व बाजं थायेगु चलन दुगु खँ नं न्यनेदु । न्ह्यागुं जात्रा पर्वय् मेमेगु बाजं खलःया दकलय् न्हापा धिमय् बाजं खलः च्वनी । न्हापा न्हापा धिमय्या विशेष बोल थानाः सिथं यंकीगु नं चलन दुगु खः । थ्व चलन थौंकन्हय् खने मदु । धिमय् उप्वः थें ज्यापु जातिं थाइगु खःसां थासंथाय् शाक्य, ताम्राकार, स्यस्यःत व मेमेपिंसं नं थानाच्वंगु खनेदु ।
धिमय् तसकं पुलांगु लोकबाजं खः । पुलां पुलांगु धिमय् सिँग्वं गथे खः अथेहे बकुलाक जूसां दयेकातःगुलिं नं थ्व बाजं पुलांगु खः धयागु सीदु । लिच्छविकाल स्वयां न्ह्यःनिसें दुगु अनुमान यानातःगु धिमय्या पुलांगु नां ‘धेमस्‌’ खः । किराँततय्‌गु बाजं च्याब्रुङलिसे ज्वःलाःगुलिं ‘धिमय् किराँतकालीन बाजं खः’ धयागु धापूयात तिबः बियाच्वंगु दु । धिमय् दुने फुस्लुंगु तःग्वःगु उत्तिस, हलू बाय् सिसौंया सिँग्वंयात निखें छ्यंगुलिं भुनाः उकियात निखें तं सालाः दयेका तइ । थौंकन्हय् लीयागु नं धिमय् दयेकेगु थायेगु चलन वःगु दु । धिमय्या देय्‌पापाखेया छ्यंगू दुने दथुइ अप्पाचुं, ल्वहंचुं, गुंगू आदियागु मसला दयेकाः इलातइ ।
नेवाःतय्‌सं थाइगु धिमय् निथी दु— तग्वः धिमय् व चीग्वः धिमय्‌ । थुपिं निथी धिमय् ग्वलं जक पाःगु मखु निथी धिमय्या बोल, थाइगु ई व परम्परा सकतां पाः । तग्वः धिमय् पुलांगु नेवाः बाजं खःसा चीग्वः धिमय् लिपा तिनि छ्यलाबुलाय् वःगु खः धइगु जनविश्वास दु ।
धिमय् थायेत भंगलय्‌तक वयेक गःपतय् क्वखानाः जवय् कथिं व देय्‌पाय् ल्हाःतं थाइगु खः । धिमय् निम्ह, प्यम्ह, खुम्ह, च्याम्ह आदि ज्वःलाकाः पुचलय् थाइ । येँय् व यलय् धिमय्या गुहालि बाजं घौ/कँय्‌पु बाय् भुस्याः खःसा ख्वपय् भुछ्याः (भुस्याः) व सिछ्याः/सिस्याः (छुस्याः) थाइ । धिमय्या बोल बाजनं पिज्वयेके अःपुुगुलिं थुकियात थाये अःपुगु बाजंकथं कयातःगु दु । येँ, यल, ख्वप, भ्वँत जक मखु छथाय्या हे त्वाः पतिकं धिमय् बोल पाः । नेसं.१११४ य् येँय् जूगु धिमय् ब्वज्याय् स्वनिगःया ८७ गू धिमय् खलकं ब्वतिकाःगु दु । इलंइलय् येँ, यल, ख्वप, भ्वँत आदि नेवाः बस्तिइ तःक्वः धिमय् थायेगु ब्यज्या व धेंधेंबल्लाः जुयाच्वंगु दु ।

छपा ल्हातं ल्ह्वनाः मेगु ल्हातं थाइगु बाजं दहयात पाकदुम्चा नं धाइ । मेमेगु जातियापिन्सं थ्व बाजंयात दम्फु धाइ । थ्यं मथ्यं ५० सेमि ब्याया सिँया चाकःयात छखे खौ मदुगु छ्यंगुलिं भुनाः थ्व बाजं दयेकी । थ्व बाजंया छ्यंगू द्यःने दथुइतक वयेक तिं बाला छबाला नं दइ । छपा ल्हाःतं बाजनय् दायाः व बाजं ज्वनेगु मेगु ल्हाःतं थ्व तिं बाला इलय्‌ब्यलय् तियाः थुकिं थीथी बोल पिज्वयेकीगु खः । दहयात बसन्त ऋतु व कामदेवलिसे नं स्वानातःगु दु । दह चाकलाःगु बाय् च्याकुंलूगु नं दइ ।

बौद्ध विहार बहाः बहिलिइ क्वाःपाःद्यःयाथाय् न्हिथं थायेमाःगु सिँया बाजं खः – धर्मगण्डी । थ्यं मथ्यं १.५ मितर हाकः व १२ से.मि. ब्या दुगु सिँग्वंयात मेगु १५ से.मि. हाकःगु सिँ कथिं त्वाक् त्वाक् दायाः धर्मगण्डी थाइ ।

तीनकुने/ताइँनाइ
नेवाः भजन पद्धती छ्यलीगु थीथी सहयोगी बाजं मध्यय् तिनकुने नं छगू प्रकारया सहायक बाजं खः । थ्व बाजं ३/४ इञ्च वा १ (इञ्च) पुगु डन्डीयात स्वकुंलाक्क (त्रिकोणत्मक आकारय्‌) चाःतुइकाः च्वय्या (शीर्ष) भतिचा गोलो यानाः उकी खिपतं चिनाः छपा ल्हातं यख्खानाः मेगु ल्हातं ७/८ इञ्च हाकःगु नँयागु हे दन्दिं त्रिकोणया क्वय्या भागय् दथुइ थाइगु खः । थुकिं पिज्वइगु सः (शब्द) ताइँताइँ/ नाइँनाइँ जूगुलिं थ्व बाजंयात ताइँनाइँ व स्वकुंलाःगु जूगुलिं तिनकुने बाय् स्वकुंलाः नं धाइ ।

गुंलागा अष्टमीयात कृष्णाष्टमी कथं नालाः किपूया बाघभैरव लागा व कुतुझ्वः लागाय् कृष्णया किपाः ब्वयातइ । उगु किपा ब्वज्या चच्छि हे जुइ । भजन कीर्तन नं जुइ । धलं दनी । चच्छि हे किपा ब्वयाच्वनेगु याइ । कन्हय्कुन्हु किपूया कुतुझ्वः त्वालं कृष्णया मूर्ति खतय् तयाः जात्रा याइ । सांस्कृतिक बाजागाजा सहित थुगु जात्रा किपूदेय् चाःहिइकाः कुतुझ्वलय् हे थ्यंकाः क्वचायेकीगु चलन दु । जात्राया झ्वलय् मिसापिन्सं सुकुन्दाया मत बियाः वनेगु याइ ।
पांगाय् गुंलागा अष्टमीकुन्हु बहनी त्वाः त्वाः पतिकं फल्चाय् कृष्णद्यःया किपा ब्वयेगु याइ । भजनकीर्तन याइ । त्वाःत्वालय् मत बिया थःथःपिं हे चाःहिलेगु याइ । नवःमिकुन्हु माःब्व लागां द्यःया मूर्ति सहित जात्रा याइ । पांगाय् कृष्णद्यःया जात्रा धैगु छगू महत्वपूर्णगु जात्रा कथं नालाः गुपुन्हिया नखत्या ब्वनेगु तकं याइ । जात्रा पांगाया त्वाः त्वालय् चाःहीकाः माब्व लागाय् थ्यंकाः जात्रा क्वचायेकी । पांगाय् थुकुन्हु तक जक लाखे प्याखं क्यनेगु याइ । ख्यालः वयेगु नं थुगु हे दिन तक जक जुइ ।

स्वनिगःया प्यम्ह नारायणद्यः मध्ये छम्ह नारायण इचंगु नारायणद्यःया जवय् कुंचाय् महालक्ष्मीद्यः बिज्यानाच्वंगु दु । गोपालराज वंशावलीइ लिच्छविकालीन जुजु हरिदत्त वर्मां विक्रम संवत्या प्यंगू शदीपाखे, प्यंगू धामया प्रतीक प्यम्ह नारायणद्यः दयेकाः कात्तिक लछि मेला हनेगु झ्वलय् विजय प्राप्तीया कामना यानाः इचंगु नारायणद्यः दयेकाः माहेश्वरी देवी थापना यात धकाः च्वयातःगु दु । थ्व हे माहेश्वरीयात महालक्ष्मी धाइ ।

दँय्दसं चिल्लागा चःह्रे व आमाइकुन्हु महालक्ष्मी द्यःया जात्रा याइ । चिल्लागा चःह्रे अर्थात् पाहांचःह्रेकुन्हु छेँछेँय् बँथिलाः नीसी यायेवं ध्वाखा लिक्कसं च्वंगु द्यःछें गणेद्यः व महालक्ष्मीद्यः पितहयाः महालक्ष्मीयात पीगमय् व गनेद्यः लिगं न्ह्यःने देगलय् स्वनी । पाहांचःह्रे नखः जूगुलिं छेँखापतिकं द्यःयात पुज्याइ । सँन्याःकाःई जुइवं पीगंद्यःया न्ह्यःने सिँग्वं च्याकी । थःगु दशा फाला वनेमा, मनया इच्छा पूवनेमा धकाः देशया जःखः च्वंगु फल्चाय् म्हय् मत तयाः चच्छि चा च्वनी । चिल्लागा आमाइकुन्हु मू जात्रा जूगुलिं छँेखापतिं द्यः पुज्यानाः भोग बी । बान्हि बीवं गुथि पाःलाःपाखें द्यः पुज्यानाः भोग बी । महालक्ष्मीद्यःयात पीगमं खतय् बिज्याकी ।

गणेद्यःयात मेगु खतय् बिज्याकी । द्यः क्वबुइपिंसं लाकां न्ह्याये मज्यू धाइ । द्यःयात बसा लायाः हइ । सिन्हःयाः धकाः नारायण द्यःयाथाय् द्यःयात व थवंथवय् अबिर छ्वाकाः जात्रा याइ । द्यःया न्ह्यः न्ह्यः नाय्खिं, धिमे व दाफा बाजं थानाः रामकोट, भीमढुङ्गा, टौफिकल, चिसापानी व हल्च्वया आकाश भैरवयाथाय् जात्रा यानाः पुजा फइ । लित हयाः द्यःध्वाखा लिक्कसं दिकेवं नारायणद्यःया द्यःपाःलाःनं महालक्ष्मी व गणेद्यःयात पुज्याइ । द्यःपिंत लसकुस यानाः द्यःछेँय् दुकायेवं जात्रा क्वचाइ । थुकुन्हु इचंगुइ च्वंपिंसं थः म्ह्याय्मस्त व पासापिंत पाहांचःह्रे जात्राया नखत्या सःती ।

तबलाया छुं छुं विशेष बोल थथे दु । कायदा, रेला, गत, टुकडा, चक्रदार टुकडा, परण, कमली परण, तिहाइ, फर्माइसि चक्रदार मुखडा, मोहरा ।

नेपालय् तबलायात लोकंह्वाकादीपिं नांजाःपिं मू तबला वादक थुकथं दु–उस्ताद बद्री तण्डुकार, संगीत शिरोमणि यज्ञराज शर्मा, वाद्य शिरोमणि उस्ताद गणेशलाल श्रेष्ठ, पण्डित कालीप्रसाद शरिया शर्मा, पण्डित शम्भुप्रसाद मिश्र, उस्ताद गणेशराज वन्त, पण्डित सत्य नारायण चौधरी, पण्डित रामहरि गुरुङ्ग, उस्ताद केशव नारायण ताम्राकार, पण्डित महेन्द्र लाखे, पण्डित प्रेमचन्द्र ओझैया, पण्डित रविन लाल श्रेष्ठ, पण्डित होमनाथ उपाध्याय, पण्डित डंकनदास चौधरी ।
न्हापांम्ह मिसा तबला वादक…………………… खः ।

तबलाया दाँया व बाँयाया थीथी बोल थथे दु ।
दाँया
१.ता (ना), २.ति (तिं), ३.दिं (थुं) ४.तूँ ५.ते (तेत्‌) ६.टे (टुर)

बाँया
७.ग (गे, गि) ८.घ (घें, घि)

निगलं छक्वलं थानाः पिज्वइगु बोल
९.धा (घें+ना) १०.धिं (तिं+गे)

थुलि झिगू बोलं हे तबलाया दक्वं बोल थाइगु खः । तबलाया बोलयात खुल्ला बोल, बन्द बोल व थापकथं स्वंगू ब्वय् नं ब्वथलेगु याः ।