गुंलाबाजं पुचःया मूबाजं धाः खः । गुंलाबाजं बाहेक ङकूबाजं व नौबाजा पुचलय् नं धाः दुथ्याः । थिमिइ धाःयात ‘गुंलाखिं’ नं धाइ । शाक्यमुनि बुद्धया इलय् कपिलवस्तुपाखे लोकंह्वाःगु बाजं धाः शाक्यतय्‌सं नेपालय् हःगु खः धयागु न्यनेदु । थ्यं मथ्यं ३०–३५ सेमी तःहाकः व २०–२५ सेमी व्यासया दुने फुस्कुलुगु सिँग्वंयात निखेरं ह्वतय् साछ्यंगुलिं भुनाः धाः दयेकी । निखेरं सिथय् पंबालाया चाकय् हिनातःगु छ्यंगूचाःयात जवंखवय् ०.४ सेमी बालागु ख्वातुगु छ्यंगूबालाया तं सायेका तइ ।
मेमेगु नेवाः बाजनय् थें धाःया नं तिसः वइथाय् नासः व घ्वंसः वइथाय् माङ्काः धाइ । दनाः थायेत धाःबाजनय् पतार घानातइ । जव ब्वहलय् पतार दिकाः दनाः धाः थाइबलय् जवपाखे ल्हाःतिं व खवपाखे धाःकथिं थाइ ।
धाः छगः जक मथासे निम्ह, प्यम्ह, खुम्ह, च्याम्ह ज्वःखाकाः पुचलय् थाइ । धाःया ग्वाहालि बाजं भुस्याः खः । येँयाःया लाखे प्याखं हुइकीबलय् व थीथी ख्वाःपाः प्याखनय् नं धाः थायेगु चलन दु । थज्याःगु प्याखनय् उप्वः थें ल्वापुया (युद्ध) लुइ धाः थानातःगु खनेदु ।

धाःकथि
धाः थायेगु सिँयागु कथि हे धाःकथि खः । २–३ सेमी व्यासया थ्यं मथ्यं २५ सेमी तःहाकःगु थ्व कथि च्वका ग्वःलाका तइ । प्वःकापाखे ल्हाः म्हूचिनाः ज्वनेगु धाःकथिं च्वकां धाःया माङ्काःपाखे थाइ ।

गुंलाबाजं पुचलय् धाः धुंकाःया मूबाजं नाय्‌खिं खः । गुंलाबाजनय् बाहेक थीथी द्यःखः जात्राय् नाय् जातिं थ्व बाजं यक्व थाना वयाच्वंगु दु । व थेंतुं ङकूबाजं व नौबाजाय् नं नाय्‌खिं दुथ्याः । न्हापा न्हापा सरकारपाखें जनतायात सुचं बीत नाय्‌खिं थानाः मनू मुंकीगु खः । थथे नाय्‌खिं थानाः सुचं बीगुयात नाय्‌खिं च्वयेकेगु धाइ । दुने फुस्कुलुगु सिँग्वंयात निखेरं ह्वतय् साछ्यंगुलिं भुनाः नाय्‌खिं दयेकी । थ्यं मथ्यं २५ सेमी तःहाकःगु थ्व बाजंया व्यास थ्यं मथ्यं १२ सेमी दइ । जव ब्वहलय् पतार दिकाः जवपाखे माङ्काः लाकाः नाय्‌खिं कथिं व खवपाखे नासलय् ल्हातिं थाइ । नाय्‌खिंया ग्वाहालि बाजं छुस्याः खः ।
गुंलाबाजनय् धाः थानाः गौ धइगु विशेष बोलि धुनेवं नाय्‌खिं नं पाः काइ । धाः मथासे नाय्‌खिं जक नं थाये ज्यू । गुंलाबाजनय् नाय्‌खिं थाइबलय् मेया धून ज्वःलाक थीथी तालय् छम्हेस्यां जक थायेगु चलन दुसा जात्राय् थाइबलय् मेया धून मदयेक पुचलं नं थाइ ।
अथेहे येँय् गुलिखे नेवाः जातिया सिथं यंकेत सीबाजं धकाः नाय्‌खिं व छुस्याः थाकेगु चलन दु । उकिं नाय्‌खिंयात ‘यमवाद्य’ नं धायेगु याः । गबलें गबलें सीबाजनय् नाय्‌खिं व छुस्याःलिसे काहा नं पुइका यंकेगु चलन दु । छता हे बाजंं थीथी बाजंपुचलय् व थीथी ज्याय् ब्यागलं ब्यागलं बोल व तालय् थाइगु नेवाः विशेषता नाय्‌खिँनं क्यनाच्वंगु दु ।
नाय्‌खिं कथि
नाय्‌खिं थायेगु २ सेमी व्यासया २० सेमी तःहाकःगु तप्यंगु कथि नाय्‌खिं कथि खः । थ्व कथि जव ल्हातिं म्हूचिनाः नाय्‌खिंया माङ्काःपाखे थाइ ।

भु थें चाकलाःगु ल्वाकाः झ्याँय्‌झ्याँय् सः वयेक थाइगु धातुया बाजं खः – भुस्याः । भुस्याः तालया मात्रा क्यनीगु ग्वाहालि बाजं खः । गुंलाबाजनय् धाः थाइबलय् व चिग्वः धिमय्‌लिसे ग्वाहालि बाजंकथं भुस्याः थाइगु खः । छथ्वः बाजनय् थाइगु भुस्याःया ल्याः थाय्‌पतिकं पाः । म्ह्वतिं नं छज्वः धाः बाय् धिमय्‌लिसे छजु भुस्याः थाइ । गनं व छजु स्वयां उप्वः नं थाः । थ्यं मथ्यं २५–३० सेमी व्यास व १.५ मिमी फिगु भुस्यालय् दथुइ १० सेमी व्यासया दथुइ ह्वः दुगु ५ सेमी तःजाःगु द्वम्बः दइसा १० सेमीया सि दइ । द्वम्बः ह्वतं पिकयातःगु चिखि निपा ल्हाःया पतिनय् हिनाः छपातं मेगुलिइ ल्वाकाः भुस्याः थाइ । भुस्याः छपातं मेगुलिइ ल्वाकाः झ्याँय् बोल वयेकीसा सि जक थीकाः तिंर बोल पिकाइ । थ्व बाजं कँय्यागु दयेकी ।

नेपाल संवत्या झिगूगु ला– गुंलालच्छि नेवाः बौद्धतय् दथुइ यक्व चलनचल्तीइ दुगु परम्परागत नेवाः बाजंया पुचः गुंलाबाजं खः । थ्व पुचःया मूबाजं धाःया नामं गुलिसिनं थ्व बाजंपुचःयात धाःबाजं नं धायेगु याः । स्वनिगः व पिनेया नेवाःबस्तीइ नं गुंला लच्छि सुथन्हापां गुंलाबाजं थानाः थःथःगु लागाया महाचैत्य, बहाः, बही व द्यः चाःहिलेगु चलन दु । गुंला बाहेक मेमेगु धार्मिक व सांस्कृतिक पर्वय् नं गुंलाबाजं थाइ । गथेकि पञ्जरां द्यःया जात्रा, बहीद्यः स्वःवनेगु, न्हूदँ र्‍यालि, ज्याःजंक्व आदि । स्वनिगलय् बुद्घाचार्य, बरे, उराय्, ज्यापु व साय्‌मि जातिं थःथःगु थासय् गुथि स्वनाः गुंलाबाजं न्ह्याकाच्वंगु दु । गुथियार मजुसे व्यावसायिक संगीतकःमिकथं मेया धून पुयेत जुगी (जोगी) व दमाई जातिया नं गुंलाबाजं न्ह्याकेत ग्वाहालि दु । स्वयम्भू वइगु २१ खलः व चाःबहिली छखलः यानाः येँय् मुक्कं २२ खलकं गुंलाबाजं थाः । अथेहे स्वनिगःपिने चित्लाङ्गया निखलः बलामि जातिं नं गुंला लच्छि गुंलाबाजं न्ह्याकाच्वंगु दु । गुंलाबाजं मथाइथाय् यक्व नेवाः बस्तीइ गुंला लच्छि दापा थायेगु चलन नं दु ।
गुंलाबाजंया इतिहास गुलि पुलांगु खः धकाः यकीन मजू । ६५१–६७५ दँ न्ह्यः (इस्वी १४ गूगु शताब्दिपाखे) च्वयातःगु स्वयम्भू पुराणय् गुंलां न्यकू पुयाः बाजं थानाः स्वयम्भू महाचैत्य चाःहिलीगु संस्कृतिया खँ लूगु दु । श्रृङ्गभेरि बौद्ध जातककथं नेवाः बौद्घतय् दथुइ दिवंगतया नामं ङकू पुयाः चैत्य चाःहिलकि पितृ उद्घार जुइ धैगु धार्मिक मान्यता दु । थुगु मान्यताकथं आःतक नं धाः, नाय्‌खिं थानाः ङकू पुयाः चैत्य चाःहिलेगु संस्कृति दनि । ङकू पुयाः चैत्य चाःहिलेगु संस्कृति हे कथंहं गुंलाबाजंया रुपय् विकास जूगु खः धयागु विद्वानपिनि धापू दु ।
मे महासे मेया धून पुयाः थाइगु जुयाः गुंलाबाजं धूनप्रधान जुइ । मेया धून मपुसे नं थीथी बोलय् गुंलाबाजं थाइगु दु । गथेकि ‘द्यः ल्हायेगु’, ‘पाखं थाहां वनेगु’, ‘द्यः चाःहिलेगु’, ‘पाखं कुहां वनेगु’ ‘खुसि छीगु’ आदि मेया धून म्वायेक थाइगु विशेष बोल खः । लँय् वनीबलय् थीथी मेया धून पुयाः बाजं थाइसा ग्वारा मेया धून पुयाः छथासं च्वनाः नं बाजं थाइ । थुकियात ‘ग्वारा गुंलाबाजनय् तालबाजा व सूरबाजा नितां दुथ्याः । गुंलाबाजं पुचःया बाजं थथे दु ।
छ्यंगुलिं भुनातःगु (अवनद्ध) बाजं – धाः, नाय्‌खिं
ल्वाकाः थायेगु धातुया (घन) बाजं – ताः, भुस्याः, छुस्याः
म्हुतुं पुइगु (सुषीर) बाजं – म्वाहालि, बाँसुरी, ङकू
गुंलाबाजं थाइबलय् मेया धून पुइत नेवाः बाजंत म्वाहालि व बाँसुरी बाहेक लिपांगु इलय् विदेशी बाजं ट्रम्पेट व क्वारिनेट नं यक्व प्रचलनय् दु । गुंलाबाजनय् दुथ्याःगु दक्वं बाजंत मेमेगु नेवाः बाजंया पुचलय् नं यक्वं छ्यलाबुलाय् वः । परम्परागत नेवाः संगीत जूसां गुंलाबाजं थायेगुली यक्व ल्याय्‌म्ह ल्यासेतय्‌सं ब्वति काःगु खनेदु ।

डमरु (दबदब) धुंकाःया पुलांगु बाजंकथं मृदङ्गयात कयातःगु दु । शास्त्रीयकथं छताजि नस्वाःगु चा ‘मृ’ या बाजं ‘दङ्ग’ यात मृदङ्ग धयातल । महाद्यवं ताण्डव प्याखं ल्हूबलय् रावणं नन्याइगु सलं मृदङ्ग थाःगु बाखं दु । स्वर्गया जुजु इन्द्रयात यःगु व अन अप्सरापिं प्याखं ल्हुइत थाइगु बाजंयात मृदङ्ग धयातःगु दु । अथे हे महाभारतया बाखनय् भिमसेनं किचक स्याःगु सुनानं मतायेक वृहन्नला जुयाच्वंम्ह अर्जुनं तःसलं मृदङ्ग थाःगु खँ नं दु  मृदङ्गया पुलांगु नां पुष्कर, मुरज, मर्दल खःसा थौंकन्हय् शास्त्रीय सङ्गीतय् थ्वयात पखावज धाइ । पखावजयात नेवाःतय्‌सं पखवाज धायेगु याः । पछिमा मृदङ्गया हे नेवाः स्वरुप खः । मू तालबाजंकथं पछिमा थानाः याइगु भजनयात यलय् मृदङ्ग भजन धाइ । याकःचां जक तालय् लाकाः न्ह्याःन्ह्याःगु बोल थायेज्यूगु पछिमा उप्वः थें बाँसुरी पुइबलय् तालबाजंकथं थाइगु खः । नेवाः परम्परागत सङ्गीत बाहेक यक्व आधुनिक, लोक व सिनेमाया मेय् नं पछिमाया छ्यलाबुला दु ।
छ्यंगुलिं भुनातःगु नेवाः बाजं मध्यय् तःग्वःगु पछिमा दथु भ्वरिखाःगु दुने फुस्लुंगु सिँया बाजं खः । पछिमा उप्वः थें बँय् प्यँचालय् दिकाः थाइ । पछिमाया दासु थुलि हे धयागु मदु । अथेसां थ्व बाजंया हाकः थ्यं मथ्यं ५०–६० सेमि व दथुइ ४०–५० सेमि ब्याया भ्वरि दइ । नासःपाखेया ह्वः (म्हुतु) चीचाः (१०–१५ सेमि ब्या) व मांकाःपाखे तःचाः (१५–२० सेमि) जुइ । तबलाया थें पछिमाया तं दुने थतक्वत यानाः सूर पाय्‌छि यायेजीकथं खुगः गट्टा बाय् लताइँ स्वचाका तइ । पछिमाया जवय् नासःपाखे खिं थें खौ इलातइसा खवय् मांकाःपाखे बाजं थायेन्ह्यः स्याःबजि, च्वकाबजि, प्वःचुं, छुचुं आदि न्हायाः तिके माः । थुकियात बाजं थातले प्याकातुं तयेमाःसा थाये म्वाःलकि सुच्चुक प्वला छ्वये माः । नासःपाखे जवगु सिकापतिं नं क्वय् तियाः मेगु स्वपतिं नं थायेगु ‘ता/चा’ बोल पछिमाया विशेष बोल खः ।

पछिमाया छत्वाः बोल
धांतिं रगधां । तिं रग धां तिं 
धांति धांतिं धां । तिंधां तिंधां तिं 
धांतिं दिता । ता खतिं ता(चा)
दिताखतिं धांदिता । खतिंधां दिताखतिं
धां

नेवाः बाजंया परम्पराय् दुथ्याःगु छ्यंगुलिं भुनातःगु खौ दुगु सुलुक्क चीग्वःगु बाजं खः— मगःखिं । थाय्‌पतिकं हाकः व ग्वः पाःसां थ्व बाजं थ्यं मथ्यं २५–३५ सेमि हाकः व १२–१८ सेमि ब्याया जुइ । थ्व बाजनय् निखें खौ इलातःगु दइ । मगःखिं नेपालय् तसकं लोकंह्वाःगु खस् नेपाली भासं मादल धाइगु बाजं खः । नेवाः परम्परागत सङ्गीतय् मगःखिंयात न्ह्यैपुकेगु व गुहालि तालबाजंकथं छ्यलातःगु दु । बाँसुरी खलकय्, थीथी आधुनिक व लोकप्याखनय् मगःखिं थायेगु चलन यक्वं दुसा यलया न्यकूजात्राया नौबाजाय् थ्व बाजं नं थायेमाः ।

नेवाः पहःयागु शास्त्रीय सङ्गीत दापाय् थाइगु मू बाजं खिं खः । छम्हेस्यां जक थातकि याकःखिं, निम्हेस्यां थातकि ज्वःखिं, बाजनय् द्यः च्वयातलकि द्यःखिं, द्यः प्याखंया लिदबुलिं थातकि प्वंखिं, पिनेंवःगु बाजं धाये थें देसिखिं धाइगु थ्व बाजंयात ख्वपय् लालाखिं धाइ ।
तःताजि नेवाः भजन मध्यय् खिं थानाः याइगु भजनयात दापा धाइ । दापा थाइबलय् इताथिता च्वनाः मुलय् तयाः निम्हेस्यां छगू हे ताल व बोलय् निगः खिं थाइ । दापा थाइबलय् थुकिया गुहालि बाजं ताः व बभू खःसा इलय् ब्यलय् प्वंगा नं पुइगु याः । थीथी नेवाः द्यःप्याखनय् नं खिं थाइसा न्हापा न्हापाया दबू प्याखनय् (नाटक) नं मू बाजं खिं हे खः । खिंयात पौराणिक बाजं मृदङ्गया छगू रुपकथं नं कायेगु याःसा नेवाः बाजंया परम्पराय् खिंयात विशेष हनाबना तयातःगु खने दु । दापाया नियमकथं निम्हेस्यां ज्वःलाक बोल थायेमाःगु जुयाः खिं थाये थाकुगु नेवाः बाजंया धलखय् तयातःगु दु । खिं थ्यं मथ्यं ४५–५५ सेमि हाकःगु दथु भ्वरिखाःगु व फुस्लुंगु सिँग्वंया बाजं खः । थ्व बाजंया जवय् १५–१८ सेमि व खवय् २०–२४ सेमि ब्याया ह्वतय् छ्यंगुलिं भुनाः प्वः दयेका तइ । निखेंया प्वःयात छ्यंगू बालाया सतबत थें प्वताः (घेरा) दयेकाः छ्यंगू बालाया तं सायेका तइ । खिंया निखें छ्यंगुलिइ खौ इलातःगु दइ ।

खिंया छत्वाः बोल (येँ)
घें घ्नां घेंतिंऽदि नां
नां रगदिघेंदि रगतिंऽदि नां
दि रगदिघेंदि रगतिंऽदि नां
तिंना खनां खतिं रग ख्नां

स्वयेबलय् धाः थें च्वंगु न्हना वनेत्यंगु पुलांगु नेवाः बाजं खः — द्यःखिं । खौ मदुगु थ्व बाजं जवय् नासःपाखे पाल्हातं व खवय् मांकापाखे कथिं थाइगु खः । द्यःखिंया गुहालि बाजं काँय् खः । काँय् छुस्याः थें जाःगु धातुया बाजं खःसां थ्व छुस्याः स्वयाः भचा तःपाः जुइ । थिमिइ खनेदनिगु थ्व बाजं अनया बालकुमारी जात्रा, लाय्‌कूया पुजा, खां पिहां वइगु जात्रा (थिमि पायाः) लिसें पाहांचःह्रेकुन्हु बौ वायेत नं थायेगु परम्परा दनि । व थेंतुं थिमिइ पञ्जरांया दिपंकर बुद्धया जात्रा व बज्राचार्य शाक्य काय्‌मस्तय्‌त बरे छुइबलय् नं द्यःखिं थानाः देय् चाःहिलेगु याः । अन खड्गी जातिं तःगू पुस्तांनिसें द्यःखिं थाना वयाच्वंगु दु । मेमेगु बाजं स्वयां द्यःखिं थाइगु बोलय् म्हाइपु व नुगःमछिं पहः दु । थिमिया द्यःखिं स्वयां पाःगु खँ मेथाय् नासःद्यः आदि द्यःया किपाः च्वयातःगु दापाखिंयात नं द्यःखिं धायेगु चलन दु ।

परम्परागत नेवाः बाजं मध्यय् दमोखिं छगू पुलांगु बाजं खः । दमोखिंया आकार प्रकार स्वयेबलय् ‘धाः’ बाजं नाप ज्वःलाः थें च्वंसां धाः स्वयां छुं भतिचा तःहाकः, तःजाः व तःग्वःगु खनेदु । थ्व बाजंयात ‘दमःखिं, दम्वःखिं, दबःखिं’ नं धाइ ।
सामान्य पाय्‌छि साइजया दमोखिंया हाकः अन्दाजी १७/१८ इञ्च व जाः १५/१६ इञ्च दइ । थ्व सिँया बाजं दथुु फुस्लुं जुयाः भतिचा भ्वरि पिहांवः थें फुके जुयाः खेँय् बांलू थें लू । नासः पाखेया चाः अन्दाजी ११/१२ इञ्च दैसा मांका पाखेया चाः थ्व स्वयां भतिचा तःचाः १३/१४ इञ्च दइ । दमोखिंया सिँग्वंयात निखें छ्यंगुलिं भुनाः छ्यंगूया हे बाला तं (तान) सालातइ ।
थीथी द्यः प्याखनय् गथेकि किपूया बाघ भैरव, येँया न्यतभुलु अजिमा, ख्वपया नवदुर्गा प्याखनय् थाइगु दमोखिं सामान्य स्वयां तःग्वः खनेदु । थेचोया नवदुर्गा प्याखनय् थाइगु दमोखिं मेमेगु स्वयां अझ तजाः, तग्वःया नापं पतिचिनाः (पकुचिनाः) बकुलाना च्वनी । थुकिया हाकः म्ह्वतिं नं २७/२८ इञ्च, जाः २०/२२ इञ्च व नासः मांकाया थासं नं १७/१८ इञ्च दइ ।
दमोखिं बाजं निखें (नासःमांकाः) पाल्हातं हे थाइ । नेवाः संगीत पद्धतिया मुख्यगु न्हय्‌गुलिं ताल (चो, जति, प्रताल, येकताल, गन्ध, ब्रम्हताल, पलिमा) थायेगु चलन दु । थ्व बाजं थायेगु स्वयां ५–७ मिनेट न्ह्यः निखेरं छुचुं/स्याःबजि, बजि, च्वकाबजि मध्यय् न्ह्यागुसां मांबुइक फ्वयाः न्हायाः मसला दयेकाः तिकेमाः । थाये सिधलकि खौ (तिकातःगु मसला) सुच्चुक प्वलाः लिकायेमाः ।
थ्व बाजं उप्वः थें पुलांगु द्यः प्याखनय् गथेकि यलया काति प्याखं, ख्वप व थेचोया नवदुर्गा प्याखं, येँया न्यतभुलु अजिमाया प्याखं, किपूया बाघभैरव प्याखं, पचली भैरव व भद्रकालीया खड्गसिद्धि प्याखं, ख्वनाया सिकाली प्याखं., जलया जलप्याखं (हरिसिद्धि) आदि दक्व धया थें द्यःप्याखनय् दमोखिं थाइ । थुकिया पासा बाजंकथं भुस्याः, ताः व सिँन्याल थाइ । गुलिखे प्याखनय् प्वंगा नं पुइगु चलन दु । बाजंया बोल, ताल, थायेगु पद्धति थीथी प्याखनय् थःथःगु हे कथंयागु जुल । थ्व बाहेक यलय् दँय्‌दसं गुंलाया झ्वलय् गुंपुन्हिया क्वन्ति महाद्यः (कुम्भेश्वर) पुखुली तइगु चान्हय्, न्यकू जात्रा (मतयाः)कुन्हु थ्व दमोखिं बाजंयात विशेष छाय्‌पाः यानाः द्यःपिं (भैरव, कुमारी, महाकाली) प्रतिस्थापन यानाः तःपाःगु कुसां कुइकाः यल लाय्‌कू न्ह्यः न्हय्‌गुलिं ताल व मेमेगु थीथी त्वाःया दबूपतिकं थीथी (निगू, स्वंगू) ताल न्ह्यब्वयाः सारा न्हिछिबिक्क निर्धारित लँपु जुयाः देय् चाःहुलेगु यायेमाः । थ्वया सतिकुन्हु हाकनं बुंगय् श्री करुणामय न्ह्यःने व थ्वयां नं कन्हय्‌कुन्हु स्वयम्भू महाचैत्य न्ह्यःने नं न्हय्‌गुलिं ताल थायेमाः ।

थिमि बोदेय्या नीलबाराही प्याखनय् थाइगु क्वताः मेथाय् स्वयां पाः । थनया क्वताः धाः स्वयां भचा तग्वःगु खौ मदुगु छगः जक बाजं खः । थ्व प्याखनय् गुरु बाजंकथं हनाबना तयातःगु क्वताः जवपाखे पाल्हाःतं व खवपाखे कथिं थाइगु खः । थुगु बाजं न्ह्याबलें छम्हेस्यां हे जक थाये माः । थाइम्ह मफुगु व मदया वंगु अवस्थाय् जक मेम्हस्यां थ्व बाजं विधिकथं लःल्हाना कयाः थाये ज्यू । थनया क्वताः बाजंयात न्हिथं नीलः तिनाः पुजा याना तयेमाः । बाजं भिंकेमाःसां कुलुयाथाय् चाहीके मज्यू । अथेसां झिंनिदँया नीलबाराही प्याखनय् धाःसा थन नं मेथाय् थें निखें खौ दुगु व खौ मदुगु निगः बाजं स्वानातःगु क्वताः थाइ ।