बय् म्हुतुं पुइगु परम्परागत नेवाः सूरबाजं खः । निपा ल्हाःतिं तप्यंक क्वस्वयेक ज्वनाः पुइगु बय् बिस्कं पहःया बाजं खः । मेया धून पुइगु बय्यात गुहालिकथं तालबाजं क्वंचाखिं, ताः व बभू थाइ । क्वंचाखिं मेमेथाय् नं थाःसां नापं बय् पुइगु चलन धाःसा येँय् बाहेक मेथाय् खने मदु । येँय् नेवाः परम्परागत बाजं तयाः भौमचा लँ स्वःवनीबलय् भौमचाया छेँय् थ्यनकि दापा थाइगु खःसा लँ दुच्छि मे हाले म्वायेक क्वंचाखिं थानाः बय् पुइगु बिस्कं चलन दु । थ्व बाहेक थीथी जात्रा पर्वय् नं लँय् वनीबलय् क्वंचाखिं थानाः बय् पुइ । क्वंचाखिं–बय्या पुचलय् निम्हेस्यां निगः क्वंचाखिं थाइसा म्ह्वतिं निम्हेस्यां बय् पुइ, याकःचां जक पुइ मखु । नेवाः समाजय् बय्या छ्यलाबुला बुलुहुं म्ह्व जुया वनाच्वंगु दु । दथु फुस्लुंगु २–३ मिमि फिगु सतिसाः सिँयागु बय् २५ सेमि हाकः व ३ सेमि ब्या जुइ । बय्या प्वःकाय् सालुगु मे दुगु मेप्वाः दइ । बय्या द्यःने नासःप्वाः छप्वाः व सूरप्वाः न्हय्प्वाः दइसा तःलय् नं छप्वाः सूरप्वाः दइ । मेप्वाः जःखः व च्वकाया घेराय् बुट्टा कियातःगु वहःया पातां भुनाः छाय्पियातःगु बय् नं खनेदु ।
बय् पुइत दकलय् क्वय्या सूरप्वाः ती म्वाः । ती म्वाःगु सूरप्वाः च्वसं खुप्वाः सूरप्वालय् निपां ल्हाःया च्वलापतिं, दथुपतिं व अंगूपतिनं माःकथं तीगु व चायेकेगु यानाः थीथी स्वर पिकाइगु खः । तःलय्या सूरप्वाः माःकथं बुरापतिनं तीगु चायेकीगु खः । बय्या मेप्वाः तिनाः म्हुतुं पूm पूm यानाः न्यायेकीगु बसय् माःकथं सूरप्वाःया पतिं संकाः धून पुइ । सरगमया दक्वं स्वर पिकाये मज्यूगु व स्वरया बिस्तार नं मगाःगुलिं बाँसुरिं थें बसं दक्वं मेया धून पुइ मछिं ।