नेवाः संस्कृतिइ दयाच्वंगु लोकम्ये दुनेया छथी विशिष्टगु म्ये खः— ध्याचू म्ये । समाजय् दुगु मभिं मनिंगुयात कुले थें तप्यंक मधासे न्हिलाया रुपय् आकर्षक ढङ्गं न्ह्यब्वयेगु हे ध्याचू खः ।
मनूतय्गु चरित्र व्यवहारया मगाः मचाःगु व मभिंगुयात कुलाः भिंकेगु तातुनाः न्हिला व ध्याचू ल्वाकछ्याना तःगु म्येयात ध्याचू म्ये धाइ । नेवाः लोकम्येय् ध्याचूम्ये धकाः ब्वथला मतःसां म्येग्वःया भावं ध्याचूम्ये सीके फु । नेवाः समाज ध्याचूम्येया ल्याखय् नं तःमि हे खनेदु ।
नेवाः ध्याचूम्येयात राजनैतिक, आर्थिक, सामाजिक व पारिवारिक ध्याचूम्येकथं ब्वथले छिंसा थाय्या ल्याखं येँ, यल, ख्वप, थिमि आदिया ध्याचूम्ये धकाः नं ब्वथले फु । गुलिखे ध्याचूम्येय् राग व तालया नां न्ह्यथना तःगुलिं ध्याचूम्येय् दापाया प्रभाव नं लानाच्वंगु खनेदु ।
नेवाःतसें नखःचखः हनेगु झ्वलय् उप्वः न्ह्यइपुकेत ख्यालि म्ये, ध्याचू म्ये हालीगु खः । अथेहे ख्यालः, प्याखं क्यनीबलय् नं दथुइ दथुइ स्वकुमिपिनिगु नुगः साले थें ध्याचू म्ये हालेगु चलन दु । गथेकि यलया कातिप्याखनय् नं ध्याचूम्येया चलन दु ।
नेवाः समाजय् सापारुयात हास्यव्यंग न्हिकथं हनाच्वंगु दु । व थेंतुं सिन्हाज्याया इलय् नं नेपालभाषाया ध्याचूम्येय् जुजुंनिसें सकसितं ध्याचू नकेगु यानातःगु खनेदु । समाज सुधारया चिचीधंगु खँनिसें देय्यात लिच्वः लाकीगु विषययात तक ध्याचूम्येय् दुथ्याका तःगु दु । न्हापा न्हापा कविपिं उप्वः धया थें मिजंपिं जुइगुलिं मिसा व मिसापिनिगु चरित्र कुंखिना तःगु यक्व
ध्याचम्ये दु ।
मिसापिनिगु चरित्रलिसे समाज व देय्या स्वापू दुगुलिं नं मिसापिनिगु ध्याचूम्ये आपाः दुगु खः । ख्वपया जुजु जगज्योति मल्लं येँया जुजु प्रताप मल्लयात ध्याचू नकातःगु ‘गुलिदत नृपपति’ म्यें राज्यस्तरय् नं ध्याचूम्ये छ्यलाबुला दुगु क्यं ।
ध्याचूम्येया अध्ययनं उगु ईया नेवाः जनजीवन, राजनैतिक अवस्था, आर्थिक अवस्था, ईलिसे भाय् हिलावंगु, नेवाः लोकम्येया संगीत पक्ष आदि थुइकेत यक्वं गुहालि याइ ।
छपु ध्याचूम्ये
सिंहया धुसँ ज्वनाः ब्यानया ख्याल रे ।। धु ।।
अदुभुत जुल थनि संसारया ख्याल
न्या ब्वसे वने धाल नेन मदु सार ।।
सुमेरुया त्वापलसं गुँखिचाया बास
चलानं हुक खिचा निम्ह हाल ।।
निम्ह कलात द्यं वनम्हया फलचासं बास ।
जुय मतेव ज्ञानी गुणी जन मुरख दास ।। १ ।।
लिखायाव हय धकाः सपानि मुनव
उलि खँन लिस्य यावतल अपमान ।।
पार्थिव इन्द्र मल्लं ल्हाक थुगुलि विहाल
थव रिति थव स्वस्य याव विवाहार ।।
कातिप्याखंया छपु ध्याचूम्ये
राग धनाश्री ताल चो
निपा लाहातं फुंगल तस्य गलपोत स्याक ।
मतखि कुतिन वयात मिखान फछि स्याक ।। २ ।।