साय् (साँचो)पाखें धातु मूर्ति तयार जुइधुंकाः दकलय् न्हापां मूर्ति क्वय्या भागय् धातु लुइत दयेकातःगु नलि अर्थात नौ फ्वःयात कःति वा कतामं चायेगु याइ । व धुंकाः बां (आकृति)यात थाय्थासय् धातु वनीगु नलिया कथं ज्या कायेत तयातःगु चनुत नं कतामं चायेगु याइ । थीथी सुमिचा थीथी वःचां व खाक्ंिस मूर्ति छगुलिं सुयाः वा बुलाः मूर्तिया बांं प्रस्ट व पिचुकेगु याइ ।
पञ्चधातु
ली, सिजः, लँु, वहः, नँ आदि न्याता धातु ल्वाकःछ्यानाः दयेकातःगु धातुयात पञ्चधातु धाइ । थथे न्याता धातु मिश्रण यानाः दयेकातःगु मूर्तियात पञ्चधातु मूर्ति धाइ ।
भ्वंचा
भ्वंचा धयागु खु (धातु) नायेकेत दयेकातःगु ८०० निसें १३०० डिग्रीतकया तापक्रमय् नं स्यनी मखुगु गथुचां दयेकातःगु चाया छताजि थल ।
लिसं तयेगु
साय्पाखें तयार जूगु कोरा धातु मूर्तिइ गनं गनं बां पूमवंगु वा धातु फ्वः मचाःगु दाग वा ह्वः नं जुइफु । थथे जूगुु मूर्तिइ लिसं तयेगु वा ग्यास वायरिंग यानाः मूर्तिया बां पूवंकेगु याइ ।
ली
सिजः, जस्ता, क्यलं ल्वाकछ्यानाः दयेकातःगु धातुयात ली धाइ । थ्व धातु नायेकाः मूर्ति, प्रतिमा, बसजाः ज्वलं आदि दयेकेगु याइ ।
वःचा
धातु मूर्ति वा अनेक कथंया धातुया सामान पिचुकेगु व आकार प्रकार मिले यायेया निंतिं नँया बलालिं मसिनगु धार तयाः दयेकातःगु थीथी साइजया छताजि ज्याभः ।
सिजः
सिजः छगू खनिज धातु खः । थ्व धातु नायेकाः मूर्ति, प्रतिमा, बसजाःज्वलं आदि दयेकेगु याइ ।
सुमिचा
धातु मूर्तिया बां पिचुकेगु ज्याय् छ्यलेगु निंतिं दयेका तःगु नँया ६ इञ्च ताःहाकःगु च्वका चाःतुइकाः उकी धार तयाः दयेकातःगु छताजि ज्याभः ।
स्वाग
धातु नायेकेत ग्वाहालि याइगु छताजि वस्तु ।
कतां कीगु
धातु मूर्तिकलाय् छगू महत्वपूर्ण विधि मध्यय् कतां कीगु विधियात कयातःगु दु । मूर्तियात सिँया त्वाकलय् दिकाः छपा ल्हातं चिग्वःगु नँया मुगलं व मेगु ल्हातिं ज्वनातःगु कतामय् दायाः मूर्तिइ दुगु बुट्टात कियाः स्पष्ट यायेगु व थीथी बुट्टा थपू यायेगु ज्यायात कतां कीगु धाइ । थुगु ज्याया निंतिं हरेक कथंया नँया चिचीधंगु कतां थीथी साइजया क्वायेगु मुगःत दयेकातःगु दइ । धारपाखें च्वामूगु, तप्यंगु, चन्द्राकार लूगु, पतिचिंगु, धार मदुगु, गाःवंगु, दमोछ्याःगु इत्यादि कतां बुट्टा अनुसारया दयेकाः छ्यलेगु याइ । मूर्ति अनुसारया बुट्टा नं फरक फरक जुइ । शाक्यमुनि बुद्ध, बैलोचन बुद्ध, अक्षोभ्य बुद्ध, मेडिसियन बुद्ध, लक्ष्मी, सरस्वति आदि, शान्त मुद्राया मूर्तिइ घाँय् बुट्टा, अस्त मंगल, स्वांफ्वः बुट्टा नापं बुद्ध जीवनी तकं कीगु याइ । अथे हे क्रोध मुद्राया मूर्ति कालि, भगवति, भैरव, महांकाल, कुवेर, चक्रसम्बर आदि मूर्तिइ मुद्रा अनुसारया बुट्टा तयेगु ज्या जुइ । थथे कतां की न्ह्यः मूर्ति खालि थासय् झौ जायेकेमाः । गुकिं यानाः मूर्तिइ कतां कीबलय् बुट्टा पतचिनाः ह्वगनी मखु । छगू धातु मूर्तिइ मुक्कं यानाः प्यंगू शैलिं बुट्टा तयेगु वा बुट्टा कीगु याइ । १) मूर्ति दुगु बुट्टा बांलाकेगु २) मूर्तिइ दुगु बुट्टात भिंकेगु व थप बुट्टा तयेगु ३) थकयाः बुुट्टा कीगु ४) कियातःगु बुट्टा छपातं लुँ पाता वा वहः पातां त्वपुयाः मूर्तिइ च्वंगु बुट्टायात लँुया वा वहःया थें खने दयेकेगु । अले छगू धातुया मूर्तिइ कतां कीधुंकाः स्पष्ट व जीवन्त थें खनेदइ ।
कतांकीम्ह
छुं नं धातुया बां वा मूर्तिया आकार प्रकार कथयां मूर्तिया बां प्रष्ट यायेगु नापं मूर्ति अनुसारया थप बुट्टा लुइकाः मूर्तियात जीवन्त याइम्ह ।
झौ
अप्पायात निनाः कापतय् चाले यानातःगु अप्पाचुं (सुर्कि) व सिलाय् (साल धुप) नं अथे हे निनातःगु निताजि चुं मात्राकथं ल्वाकछ्यानाः उकी चिकं तयाः बाताचाय् संकुसंकुं दायेकाः तयार यायेगुयात हे झौ दयेकेगु धाइ । झौ क्वाकल धाःसा जक नाइसे च्वनी । झौयात कतांकीगु नापं अनेक ज्याय् छ्यलेगु यानातःगु दु । कतां कीगु निंतिं मूर्तिया खालि थासय् झौ जायेकेमाः । गुकिं यानाः मूर्तिइ कतां कीबलय् बुट्टा पतचिनाः ह्वगनी मखु । हाकनं कतां किये क्वचायेकाः झौ क्वाकाः लिकायेगु याइ ।
धातु मूर्ति पुलां यायेगु विधि
साधारणतयाः धातुमूर्ति पुलांगु थें खने दयेकेगु व मूर्तिइ दुगु थीथी कथंया बुट्टा प्रष्ट यायेगु निंतिं लाकामय् पायेगु हाकुगु रोगन पालिसं बुट्टात गनगन दु, अन अन रोगनयात ब्रसं पानाः अगूचा वा मकलय् क्वाकेगु याइ । अले रोगन क्वानाः ति जुयाः मूर्तिइ दुगु बुत्ताय् दुहां वनी । अले छकू नाइसे च्वंगु कापतं मूर्ति छगुलिं हुइगु याइ । थथे मूर्तिइ दुगु सकतां बुत्ताय् हाकुगु रोगन लानाः बुट्टा प्रष्ट व मूर्ति पुलांगु थें खनेदइ । थुलि जक मखु रसायन पुलां यायेगु धकाः मेगु थीथी कथं नं पुलां यायेगु चलन दु ।
नँया मुगः
धातु मूर्तिइ बुट्टा क्वायेत, दायाः माथं वंकेत छ्यलीगु छखें पिचुकातःगु मेखे च्वकाः लुइकातःगु, दथुइ ह्वः तयाः कथि स्वचाकाः ज्वनाः क्वायेत ज्याछिंक दयेकातःगु चिग्वःगु, तग्वःगु अनेक साइजया छताजि नँया ज्याभः ।
बफ नकेगु
कतां कियाः तयार जूगु धातु मुर्तियात कापः फिफि तयाः दयेकातःगु चक्का घोदाय् (चाःहिलीगु मेसिनय्) तयाः चाःहीकाः कोरा पालिस व लाल पालिस नितां पालंपाः तयाः बफ नकेगु याइ । गुकिं मूर्ति पिचुुसे च्वनीगु नापं प्वालाप्वाला थीगु जुइ ।
मूर्तिया बुट्टाय् लुँ वा वहः तायेगु
लुँ वा वहःयात सालुक्क पाता दयेकाः (पेले यानाः) धातुया मुर्तिइ थाय्थासय् भूमिं वा कियातःगु बुट्टायात त्वपुयाः बांलूगु कथं कतामं लिहां मवइकथं पातायात स्वचाकाः कतामं क्वानाः काकेगु याइ । थथे काकेधुंकाः मूर्तिया बुट्टा छगुलिं लुँ वा वहःया थें च्वंक खनेदइ । थुगु विधियात मूर्तिइ लुँ तायेगु वा वहः तायेगु धाइ ।
सिँया त्वाकः
धातु मूर्तिइ बुट्टा तयेत मुगलं कतां क्वाये ज्याछिंकः मूर्तियात लिधंसाकथं दिकेत दयेकातःगु मूर्ति अनुसारया सिँया ग्वं वा सिँग्वं ।
लुं सीगु विधि
धातु मूर्तिकलाय् लँु तयेगु वा लुं सीगु धकाः न्हापां लुँयात सालुक्क पाता दायाः वा पेले यायेगु याइ । व धुंकाः चिचीकू जुइक कैचिं चाइ । थथे चानातःगु लँु छब्वय् पाःलाः (मर्करी) झिब्व ल्वाकछ्यानाः फि वा चिमया खाः लुँनापं ल्वहंमाय् तयाः धू जुइक नीगुयात लुँ नीगु धाइ । लुँ धू मजूतले खाःचुं वा फि ततं नीगु याइ । थुकथं लुँ नी धुंकाःया पाःलाः (मर्करी) व लुँ ल्वाकज्यानाः तुइसे च्वंगु धू थें जुइ । फि वा खाःचुं फुक्क सिलाः वांछ्वइ ।
पाःलाः (मर्करी) व लुँ ल्वाकज्यानाः तुइसे च्वंगु पेस्ट कयःया रिकापिइ तयाः चिपुगु ब्रस वा नतूचाया ग्वाहालिं धातु मूर्तिइ गुगु गुगु थासय् लँु तयेमाःगु खः उगु उगु थासय् तइ । मूर्ति वा प्रतिमायात तेजाबय् थुनाः धातुया ब्रसं थानाः दुगु खिति फुक्क सफा याइ । व धुंकाः मूर्तिया लुँ पायेगु याइ । थथे लँु पायेधुंकाः मूर्तियात गनस्टोभं क्वाकेगु याइ । मूर्ति क्वाःलिसे लुँइ ल्वाकज्यानाच्वंगु पाःलाः (मर्करी) ब्वया वनी, अले म्हासुक लँु खनेदयावइ । थथे यानाः नं लँु खने मदयेकः पाःलाः (मर्करीं) त्वपुयाः त्वइसे च्वनाच्वंगु दुसा अन छकू कपाय् कयाः कपाय्या ग्वाहालिं बुलुहुं हुयाः लुँ खनेदयेकेगु याइ । थ्व धुंकाः लुँ तयातःगु मुर्ति लः दुगु बाताय् थुनाः हथं तयाः लसां थानाः लुँ तयातःगु सकतां भाग तल्के यायेगु याइ ।
कैंची
तःधंचीधं हरेक साइजया धातु चायेगु वा लुं सीगु ज्याया निंतिं सालुगु लुँ चायेत छ्यलेगु नँया छताजि चायेगु ज्याभः ।
खाः
चिम, ट्युबलाइट आदि तछ्यानाः वइगु खाः । मूर्ति, प्रतिमा लुं सीगु निंतिं लँु धू जुइक नीगु निंतिं ग्वाहालि याइगु छताजि वस्तु ।
तारया ब्रस
थीथी साइजया धातुया मसिनगु तारं दयेकातःगु ब्रस । मूर्ति, प्रतिमायात सफा यायेगु निंतिं छ्यलीगु वस्तु ।
तेजाब
धातुया वस्तु सफा यायेगु निंतिं छ्यलीगु एसिड । माःकथं प्लाष्टिकया बाताय् लःनापं तेजाब ल्वाकछ्यानाः थुकी धातुया मूर्ति थुनाः सफा यायेगु याइ ।
पाःलाः
पाःलाः (मर्करी) थ्व छगू झ्यातुगु तरल धातु
खः । धातुया बां, मूर्ति, प्रतिमाय् लुं सीगु निंतिं लँुनापं ल्वाकछ्यानाः तइगु छताजि वस्तु ।
फि
खुसिं चुइका हइगु चिचीग्वःगु ल्वहंचुं । मूर्ति, प्रतिमा लुं सीगु निंतिं लँु नीत ग्वाहालि याइगु छताजि वस्तु ।
लुँ सीम्ह
गुगुं नं धातुया बां, मूर्ति, प्रतिमा लुँया हे थें खनेदयेक लुँ पाइगु ज्या याइम्ह वा लुं सीगु ज्या याइम्हेसित लुँ सीम्ह धाइ ।
ल्वहंमा
ल्वहंया स्वकुंलाःगु दथुइ गाःवंक दयेकातःगुयात ल्वहंमा धाइ । नापं ल्वहंया हे चिग्वःगु ल्हातं ज्वनाः नीत ज्याछिंक दयेकातःगुयात ल्वहंमचा धाइ । मूर्ति, प्रतिमा लुं सीगु निंतिं लँु ल्वहंमाय् तयाः नीगु याइ ।
हथं
हथं छताजि प्राकृतिक वनस्पति खः । थुकिया ख्वला लखय् तयाः ब्वब्वस्यात धाःसा साब्वं वा सरफ थें चुलुसे च्वनाः फिँज वइ । लुं सीधुंकाः मूर्ति, प्रतिमायात हथंलखं थानाः लुँ तयातःगु सकतां भाग तल्के यायेगु याइ ।
मूर्तिइ ख्वाः च्वयेगु विधि
छगू धातु मूर्ति सफा यानाः थीथी बुत्तायात कतामं थपू व प्रष्ट यायेधुंकाः दकसिबय् लिपा लुं ख्वाः च्वयेगु याइ । थथे लुं ख्वाः च्वयेगु धकाः मसिनगु ब्रसया ग्वाहालिं ख्वाः छपातं लुँ पायेगु याइ । नापं मूर्तिया मिखा, मिखाफुसि, म्हुतुसि, न्हाय्, सँ आदियात थीथी रंगं च्वयाः मूर्तियात थप जीवन्तता बी । थ्व ज्या क्वचायेधुंकाः छगू धातुया मूर्ति तयार जुइ ।
ब्रस
लुँयात धू यानाः (पाउदर) दयेकातःगु व मूर्तिया मिखा, म्हुतु, सँ आदि च्वयेगुया निंतिं मूर्तिया साइजकथंया थीथी मूर्तियात आकर्षण यायेगु याइ ।
रंग
प्राकृतिक रंग वा लःनापं ल्वाकछ्याना मूर्तिया ख्वालय् नापं थीथी भागय् माःकथं रंग दयेकाः पायेगु याइ ।
लँुचुं
लुँयात धू यानाः (पाउदर) दयेकातःगु छताजि मूल्यवान वस्तु । थुगु लुँचुं नं मूर्तिया ख्वालय् पायेगु याइ । थथे लुँ पानातःगु ख्वाः लुँयागु थें खनेदइगु खः ।
माज्या
धातुया छकू पातायात झलिइ तिकाः कतां कियाः थीथी मूर्ति, ख्वाःपाः, बुट्टा नापं अनेक कथंया आकृति दयेकेगु याइ । सिँया त्वाकलय् गेना, खलु वा कोणय् दिकाः न्यकू वा नँया तःग्वःगु, चिग्वःगु, च्वकालूगु अनेक कथंया थीथी मुगलं क्वा जक क्वानाः हे छगू कलाकारया मनोभावनाकथं द्यः, मूर्ति, प्रतिमा इत्यादि तयार याइ । थुगु प्रविधिइ आकृतियात मिइ छुयाः लिसं तयाः छगुलिं मेगु ह्वनाः दयेकेगु याइ । थथे कलाया शैली भावयात रेखांकन यानाः तःधं, चीधं अनेक साइज कथंया देगः, मूर्ति, प्रतिमा, बां व बुट्टा, तयार यायेगु विधियात माज्या धाइ । थथे दयेकातःगु मूर्ति आपालं हलुका जुइ । थासंथाय् लुँया पाता ह्वनातः थें धातुया पातात लिसं तयाः ह्वनातयेगु याइ । थज्याःगु धातुया मूर्ति वा प्रतिमा गनं हात धाःसा पतिचिने नं फु । थथे धातुया मूर्ति दयेकेगु प्रविधियात थ्वज्या (थ्वयाः दयेकेगु ज्या) धकाः नं धायेगु चलन दु । नेपाःया थीथी देगः, देगलय् मूर्ति, प्रतिमा, झल्लर, ली वा सिजःया पौ, ध्वाँय् थ्व हे प्रविधिं दयेकातःगु खः ।
कुचा ह्वनाः दयेकीगु थज्याःगु मूर्ति व प्रतिमात पाताया जक मजुसे म्ह पातायागु अले छ्यं, ल्हाःतुति व आसन धालय् यानाः दयेकाः तयेगु नं चलन दु । सिँयागु व प्रस्तर मूर्तियात नं धातुया पातां आकृति अनुसारया बां लुइकाः उकी द्यःने भुनेगु नं माज्याया हे छगू विधि खः । गुकिं यानाः प्रस्तर वा मेमेगु वस्तुया आकृति नं धातुया हे आकृतिकथं खने दयाच्वनी । थथे प्रमाणकथं दयेकातःगु मूर्ति प्रतिमा, जनावर हरेक देगः, देगलय् द्वारपालकथं तयातःपिं सिंह, किसि, थीथी जुजु पिनिगु प्रतिमा व दातापिनिगु प्रतिमा आदि खः ।
कोण
थ्व नं अंग्रेजी ‘ति’ आकारया ज्याभः खः । ६ इञ्च ताःहाकःगु गुकी क्वय्या ब्व च्वामुसे च्वनी । च्वय् निथाय्या जवंखवं छथाय् च्वकाः लूगु व मेथाय् माथं वंगु ज्याभः खः । थ्व ज्याभः सिँग्वलय् तानाः मेगु च्वकाय् पाता दिका पाताय् लुइकातःगु बांयात मुगःचां क्वानाः मिले यायेगु याइ ।
थ्वज्या
मूर्तिकारया मनोभावकथं छुं नं धातुया छकू कुचा पाताय् सिसाकलमं आकार च्वयेगु याइ । व धुंकाः उगु पातायात खलुइ तयाः नँया वा न्यकूया मुगलं क्वा जक क्वानाः थीथी कथंया आकार प्रकार लुइकेगु याइ । थथे थकयाः मूर्ति प्रतिमा, अनेक कथंया बुट्टा, ख्वाःपाः जनावर आदि दयेकेगु प्रविधियात थ्वज्या धाइ ।
नँ ग्यना
थ्व नँया तग्वःगु १०। १२ किलोया मुगःयात दथुइ चानाः निकू कुचा मध्यया छकू कुचाया दयेकातःगु ज्याभः ख । अले थुगु ज्याभः सिँग्वलय् तानातयेगु याइ । पातायात आकार प्रकार, तःफि, चिफि वा बराबर यायेगु निंतिं थुकी द्यःने तयाः नँया मुगलं छ्यायेगु याइ ।
नँयागु खलु
नँया २ फिट ताःहाकःगु १ इञ्च ग्वलाःगु च्वकाय् भचा चाःतुइकाः माथं वंकातःगु धातुया पाताय् छुं नं बां लुइकेगु ज्याया निंतिं छ्यलेगु छताजि ज्याभः ।
न्यकू मुगः
मेय्या न्यकूयात चानाः दयेकातःगु छखें पिचुगु व मेखें च्वामुगु दथुइ ह्वः तयाः ह्वतय् कथि स्वचाकाः दयेकातःगु ज्याभः । थुगु ज्याभलं धातु क्वानाः अनेककथं बां लुइकेगु याइ ।
पाता
लुँ, वहः, सिजः, लीया धातुयात दायाः वा पेले यानाः माःकथं तफि, चिफि तःपाः, चिपाः यानाः पिचुकाः दयेकातःगु पाता । गुकी छम्ह मूर्तिकारं थःगु मनोभावं च्वयागु कथं बां दयेकेगु याइ ।
सिँया खलुत्वाकः
थ्व सिँयागु अंग्रेजी ए (ब्) आकारया ज्याभः खः । थुगु त्वाकलय् नँयागु खलु दिकाः खलुइ द्यःने पाता दिकाः मुगलं क्वानाः थीथी मूर्तिया बां आकृति दयेकेगु याइ ।
सिँया त्वाकः
१–२ फिटया सिमाया ग्वः चानातःगु त्वाकः । थुगु सिँया त्वाकलय् कोणचा व नँया ग्यना तानातयेगु याइ । कोणय् तयाः आकृति बांयात मिले यायेगु याइ । ग्यनाय् पातायात आकार प्रकार तःफि, चिफि बराबर यायेगु निंतिं थुकी द्यःने तयाः नँया मुगलं छ्यायेगु याइ ।