नेवाः किम्वदन्तिइ यक्व हे चर्चा जुइम्ह छम्ह पात्र खः– लाखय् । नेवाः बस्तीपतिकं हे लाखय् दु धइगु पुलांगु मान्यता खः । राक्षस खँग्वः हे राकस, लाकस, लाखस जुजुं लाखय् जूवन धाइपिं दु । शब्द कोषय् लाखय्यात ॅमनू थें हे च्वंम्ह, स्वये ग्यानापुम्ह, धँवा पिहां वःम्ह, असामाजिक, मनूया ला हि नइम्ह, सँ फं फं च्वंम्ह’ धकाः न्ह्यथना तःगु दु । यक्व नेवाः न्यँकँबाखनय् जक मखु न्हापान्हापा बस्तीपतिकं हे लाखय् दुगुु व यक्वसिनं प्रत्यक्ष लाखय् खंगु न्यनेदु । ख्वातुक छेँ मदुगु तापाःगु बस्तीपाखे बुँ वनीपिन्सं लाखय् ध्वदुइ यःगु व लाखय्नाप ल्वाये मालीगु बाखं नं यक्व दु । नेवाः तजिलजिइ स्वानाच्वंम्ह व नेवाःतसें थुइका च्वंम्ह लाखय् राक्षस जक मखु व रक्षक नं खः, छगू कथंया द्यः खः । लाखय् भयंकर रुपयाम्ह जूसां वयाके भिंगु व मभिंगु निगुलिं प्रवृत्ति दुम्ह खः । मिजंम्हयात लाखय् धाये थें मिसाम्ह लाखय्यात लसिं धाइ । येँया मजिपाः लाखय्यात शान्त भैरव नं धायेगु याः
स्वनिगः नागदह जुयाच्वंगु इलंनिसे हे दहच्वय्या लागाय् लाखय् दुगु किम्वदन्ति थौंतक नं न्यनेदु । गुलिसिनं हरिसिंह देवं सिम्रौनगढ जुयाः श्री तलेजु भवानी स्वनिगलय् दुत हःबलय् वसप्वलया रक्षककथं लाखय् नं हल धकाः न्ह्यथना तःगु दु । लाखय् प्याखं हुइकेगु चलन गुबलय् निसें जुल धयागु यकीन सी मदुनि । गुलिसिनं मल्ल जुजुपिनि पालंनिसें धाइसा, गुलिसिनं नःक्वाः (नुवाकोट)या ठकुरी जुजुं स्वनिगलय् लाखय् प्याखंया चलन दुतहल धाइ ।
वंशावलीकथं ने.सं. १०७ लिच्छवि जुजु गुणकामदेवं येँ ईन्द्रजात्रा शुरु यानाः थीथी जात्रा, प्याखंनापं लाखय् प्याखं नं सुरु यात धकाः नं च्वयातःगु खंकेफु । विदेशी विद्वान डानिइत राइटं गुणकामदेवया शासनकाल न्ह्यः हे स्वनिगलय् लाखय् प्याखं हुइकेगु चलन दु धकाः थःगु सफुतिइ न्ह्यथना तःगु दु । अझ मालावं वनधाःसा व स्वयां न्ह्यः हे लाखय्या चलन जूगु प्रमाण लुया वयेफु । यल हरिसिद्धिया वादेसय् कुमारीया पःखालय् ने.सं. ८३० पाखे लाखय् प्याखं पिदंगु अभिलेख लूगु दु । व थेंतुं येँ मजिपाः लाखय् छेँया लुखाफुसय् च्वंगु छेपःया मासिँइ ने.सं. ९३३ कियातःगु दु ।
थथे नेवाः न्यँकँ बाखंया पात्र लाखय्या ख्वाःपाः व वसतं पुनाः लाखय् प्याखं हुइकेगु नं छगू नेवाः तजिलजि खः । नेवाःतय्गु बस्ती दुथाय्तक लाखय् प्याखं न्यनाच्वंगु दु । उकथं थीथी नेवाः जातियापिन्सं लाखय् प्याखं हुइकाच्वंगु दु । नेपाःदुने जक मखु हलिमय् न्यंक हे नांजाः लाखय् प्याखं ।
लाखय् प्याखंम्वः मिजंम्ह जुइसा वयागु ख्वाःपाः तःपाः जुयाः ग्यानापुसे च्वनी । लाखय्या ख्वाःपाःया बुट्टा व सँया रङ्ग थासंथासय् पाः । अथेसां लाखय्या ख्वाःपाः धायेवं ह्याउँगु जुइ । ख्वाःपातय् ततःग्वःगु मिखा, तःबालागु मिखाफुसि, निखे निपु धँवा पिहां वयाच्वंगु तःप्वाःगु म्हुतु दइ । लाखय् ख्वाःपाःया कपालय् सिन्हः दइ, छ्यनय् ह्याउँगु बाय् हाकुगु फं फं सँ दइसा जँय् ततःग्वःगु घंगला घानातइ । लाखय् प्याखंम्वलं म्हय् ह्याउँगु रङ्गया तासया लं व जामा सिनातइ । थासंथासय् लाखय्या वसः तिसा छुं भचा पानाच्वंगु खनेदु ।
लाखय् प्याखं चुक, ननि व लँय् बाजंया तालय् हुइकी । बस्तीपतिकं निश्चित लागाय् जक लाखय् प्याखं हुले ज्यू धइगु नं दु । उप्वः थें लाखय् प्याखं हुइकीबलय् धाः व भुस्याः थाइगु खःसा गनं गनं धिमय् व भुस्याः थानाः नं लाखय् प्याखं हुइकी । न्हू न्हूकथं लाखय् प्याखं पिथनीपिन्सं खिं बाँसुरी आदिया धूनय् नं लाखय् प्याखं हुइकेगु यानाहःगु दु । छखे म्वायेकं लाखय् छेँय् दुकाये मज्यू, भिंपिं भुवाः व ख्याकं छेँ त्वःतावनी धइगु विश्वास दुसा छेँय् मभिंगु भूत प्रेतया दुःख जुलकि लाखय् ब्वन धायेव इपिं बिस्युं वनी धइगु नं विश्वास दु ।
लाखय् स्वये हे ग्यानापुम्ह व बल्लाःम्ह जुइकथं लाखय् प्याखंया संगीत व प्याखंपाः (नृत्यमुद्रा) नं ग्यानापुसे च्वनी । तःसःगु बाजं धाः व भुस्याःया तालय् पालंपाः जवगु व खवगु ल्हाः छ्यनय् थ्यंक तुइकाः तिं तिं न्हुइभनं लाखय् प्याखं हुली । आपाः थें नेवाः बस्ती सिनाज्या क्वचाइगु ईकथं गथांमुगःनिसें कृष्णास्तमितक लाखय् प्याखं हुइकेगु याइ । येँया मजिपाः लाखय् धाःसा येँयाःया च्यान्हु जक पिहां वइ । थासंथाय्या लाखय् प्याखं हुइकेगु मू हुनि मनोरञ्जन खःसां परम्परागत ल्याखं तन्त्र साधना यानाः पिकाइगु लाखय् प्याखनं व लागाय् महामारी मवइगु, भूतप्रेतं दुःख मबीगु, उगु दँय् दिवंगत जूपिन्त सुगति लाइगु आदि विश्वास यानातःगु दु । राहु व केतुया दशा फायेकेत दक्षिणा तयाः लाखय् भागि यानाः आशिर्वाद कायेमाः धइगु नं मान्यता दु ।
अन्तर्राष्ट्रिय स्तरय् नं इलय् ब्यलय् नेपाःया किम्वदन्तिइ आधारित परम्परागत व मौलिक ख्वाःपाः प्याखं धकाः भारत, अमेरिका, बेलायत, क्यानाडा, जर्मन, हङ्गकङ्ग, जापान, कतार, अष्ट्रेलिया व अफ्रिकाया थीथी थासय् नं लाखय् प्याखं हुइका वयाच्वंगु न्यनेदु । म्हिगः नेवाःतय्सं जक हुइका वयाच्वंगु लाखय् प्याखं लिपांगु इलय् थासंथाय्या गैर नेवाःतय्सं नं थःगु संस्कृति धकाः थीथी मेला व नखःचखःबलय् हुइकेगु यानाहःगु दु । अथेहे लाखय् जात्रा, लाखय् महोत्सव व लाखय् प्याखंया धेंधेंबल्लाः नं यायेगु चलन वःगु दु । थुकिं लाखय् प्याखं नेवाः जातिइ जक लिकुना मच्वंसे नेपाः देय्या हे लोक प्याखंकथं न्ह्याः वनाच्वंगु खने दु । प्याखं जक मखु थाय् थासय् लाखय्या नामं थाय्या नां, बस्तुया नां नं तयातःगु यक्व दु । गथेकि लाखय् चौर, लाखय्ननि, लाखय् सिमा, लाखय् ध्वाखा, लाखय् ध्वप, लाखय्फल्चा, लाखय् तुं, लाखय् हिति, लाखय् ल्वहं, लाखय् छेँ, लाखय् द्वः, लाखय् बँु, आदि लाखय्या नां क्वकयाः नां छुनातःगु दु । थौंकन्हय् लाखय्या नां क्वकयाः लाखय् व्याण्ड धकाः सांगीतिक व्याण्ड नं दु । आः हानं लाखय् प्रतिष्ठान नं पलिस्था जुइधुंकूगु दु ।
लाखय्यात गनं पुजा याइ, गनं प्याखं हुइकी, गनं जात्रा न्यायेका वयाच्वंगु नं दु । गनं गनं लाखय्नाप स्वाःगु नखःचखः हनाच्वंगु दु । अले लाखय्या हे नामं भ्वय् न्यायेका वयाच्वंगु नं मदुगु मखु । लाखय् स्वयेबलय् मनू थें च्वंम्ह, ग्यानापुम्ह, ध्वदुगु नइम्ह, क्वाः क्वाः ला हि नइम्ह, कचिगु ला नइम्ह, समाजय् मिलय् मजुइम्ह, फुकसित दुःख बीम्ह जूगुलिं लाखय् धालकि स्वैतं नं यइ मखु जुइ । अय्नं झीगु संस्कृतिइ लाखय्या यक्व हे चर्चा जुयाच्वंगु दु । राष्ट्रिय संस्कृतिनाप स्वाकाः थाय् थासय् लाखय् जात्रा न्यायेकाः, लाखय्या नामं पुजा यानाः, गुथि चिनाः दँय्दँसं जात्रा, उत्सब यायेगु बन्दोबस्त नापं यानातःगु दु ।
थासंथाय्या लाखय्
प्याखं हुइकेत थाय्थासय् पिकाइगु लाखय् यक्व किसिमया दु । पर्वकथं गुंलां हुइकीगु गुंला लाखय्, यंलां हुइकीगु यंला लाखय् धाइगु चलन दु । अले लाखय् हुइकीगु पुचः, समूह, जातया उमिगु नामं नं लाखय्यात सम्बोधन यायेगु यानातःगु नं खनेदु । ज्यापु लाखय्, पो लाखय्, छिपा लाखय्, जुगि लाखय्, मजिपाः लाखय् आदि । व थेंतुं वर्णकथं नं लाखय्या नां दु । मिप्वाः लाखय्, ह्याउँ लाखय्, तुयूम्ह लाखय्, याकः लाखय्, छ्याकः लाखय्, मिच्याः लाखय्, मिपू लाखय्, कांपासु लाखय् आदि । वीरम्ह लाखय्यात विरम्पा लाखय्, सँ तःहाकःम्ह लाखय्यात सलाखय् धायेगु याइ ।
ख्वनाया तसकं बल्लाःम्ह विरम्पा लाखय्, फम्पिया मलाखय्, सुुनागुथिया छ्याकःम्ह भयंकरम्ह भःलाखय्, थेच्वया हारांम्ह हालाखय्, बुलुयाम्ह छ्यनय् तिमिला दुम्ह चन्द्र लाखय्, साङ्गलाया नासःद्यःया शक्तिं पिहां वःम्ह नाट्येश्वर लाखय्, यल, बुंग, सतुङ्गः व धमाथुलिइ मिप्वाः लाखय्, धापासिया मिसा लाखय्, यलया पायः लाखय्, वादेय्या विद्यां जाःम्ह विजापति लाखय्, बारा सिमराया भयंकरम्ह भलाखय्, श्री लाखय् आदि थासंथाय्या थीथी लाखय्या नां व विशेषता दु ।
भाते आजु लाखय्
येँ सबलबहाःया द्यःला जातिं गुंलाथ्वः पञ्चमि (नाग पञ्चमि) निसें गुंलागाः अस्तमितक पिकाइम्ह लाखय्यात भाते आजु लाखय् धाइ । बज्राचार्य गुरुजुयाके साइत कयाः मेमेगु कर्मकाण्ड पोडे गुरुजुपाखें यानाः थ्व प्याखं पिकाइगु खः । थ्व लाखय् प्याखं पिकायेत नासःद्यःयात फा बलि बीमाः । करखिं, धिमय्, धोलक, व बाँसुरीया धूनय् थ्व लाखय् प्याखं त्वाः त्वालय् हुइके यंकेगु चलन दु ।
मजिपाः लाखय्
नेवाः बस्ती बस्ती दुगु लाखय् प्याखं मध्यय् येँयाःलिसे स्वाःगु मजिपाः लाखय् दकलय् लोकंह्वाःम्ह लाखय् खः । पुलांगु येँदेय्या पश्चिमपाखे मजिपाः त्वाःया लाखय्ननिइ दुगु छें पिहां वइगु जुयाः थ्व लाखय्यात मजिपाः लाखय् धायेगु याइ । मजिपाः लाखय्यात अनयापिन्सं आजु धायेगु याःसा थ्व लाखय्यात शान्त भैरवया नामं द्यःकथं नं कायेगु याः । सुयां नं मुद्दा मामिला ताःहाः जुलकि मजिपाः लाखय्यात पुजा यात धायेव मुद्दा त्याइगु बाय् याकनं क्वःजी धइगु जनविश्वास दु । येँयाः ज्वःछि थीथी थासय् हुइकीगु मजिपाः लाखय् प्याखं कुमारी रथ सालेगु झ्वलय् न्ह्यः न्ह्यः लँ चीकेकथं जात्राया लँपुइ हुइकेमाः । घें घें घ्नां, घेंघें ताघेंता घें बोलय् प्रताल तालय् धाः व भुस्याः थानाः हुइकीगु थ्व प्याखनय् लाखय् नाप मेम्ह प्याखंम्वः झ्यालिंचा नं दइ । थुपिं निम्ह प्याखंम्वःलिसे बाजं थाइपिं निम्ह व चिलाख ज्वनीम्ह छम्ह नं मदयेकं मगाः । राक्षसया प्रतिककथं ग्यानापुगु ख्वाःपाः पुयातःम्ह लाखय् व मनूया प्रतीक ख्वाःपाः मदुम्ह झ्यालिंचा खः । प्याखं हुलेगु झ्वलय् झ्यालिंचां लाखय्यात गिजय् याइगु व लाखय्नं वयात लिना यंकीगु खः । येँयाःया कुमारी रथ साले म्वाःगु दिनय् थासंथाय्या इनापकथं मजिपाः लाखय् प्याखं हुइके यंकेगु नं चलन दु ।
मजिपाः लाखय्या ख्वाःपाः व सँ ह्याउँगु रङ्गया जुइ । थ्व ख्वाःपातय् मिखाह्वः दुगु ततःग्वःगु निगः मिखा व कपालय् सिन्हःलिसें मिखाफुसि व निपु धँवा पिहां वयाच्वंगु म्हुतु छचाःखेरं मिबाला दइ । थुम्ह लाखय् नं ह्याउँगु तासया बागः लंच्व दुगु भोतो फिनातइसा तासया जामा सिनातइ । जँय् तःग्वःगु घंगलाया माः हिनातइसा भोतोया निगलं लंच्वय् छच्वः व मेगु च्वः ल्हाःया पतिंचाय् काकाः बाला बाला प्यताजि रङ्गं छिनातःगु कापः घानातइ । बाजंया तालय् प्याखंपाः कयाः पालंपाः निपाः ल्हाः ल्ह्वनीबलय् ह्याउँगु, वँचुगु, म्हासुगु व वँचुगु प्यता बाला दुगु थ्व कापः झंगःया पपू थें ब्वइ ।
येँदेय् स्वंम्ह जुजु गुणकामदेवया पालंनिसें हे मजिपाः लाखय्या प्याखं न्ह्याःगु खः धइगु धापू दु । मल्लकालया जुजु जयप्रकाश मल्लं येँयाःबलय् श्री गणेश, श्री भैरव व श्री कुमारीया रथ सालेगु परम्परा दयेकुसांनिसें मजिपाः लाखय् जात्राया लँपुइ प्याखं हुइकेगु याःगु थुइकेफु ।
मजिपाः लाखय् प्याखं मजिपाः त्वाःया छिपा जातियापिन्सं पिकाइगु खः । अथेसां लाखय् प्याखंया प्यम्ह थाकुलि मध्यय् छम्ह ज्यापु जातियाम्ह दु थेंतुं तकति अजिमा जात्राया न्याम्ह थाकुलि मध्यय् छम्ह छिपा जातियाम्ह च्वनेगु व्यवस्था दु । मजिपाः लाखय् प्याखनय् न्ह्याम्ह जातियाम्ह नं लाखय् व झ्यालिंचा जुयाः प्याखं ल्हुइ ज्यू । लाखय् जुइम्ह प्याखंम्वः तःधिकःम्ह, म्हधिकः स्वयेज्यूम्ह ल्यइसा झ्यालिंचा मचाम्ह तइ ।
झीगु धार्मिक मत, लोक संस्कृति मतकथं बुंगद्यःयात यक्षपुत्र लाखय्लसिंया सन्तान धकाः नं इतिहासय् न्ह्यथना तःगु दु । स्वयम्भूया हारति अजिमायात नं मचात स्यानाः नइम्ह महायक्षणी धकाः न्ह्यथना तःगु दु । अले थँबहीया चकंद्यःया जात्रा नं लाखय्लसिंनाप स्वाकातःगु दु । झीसं हना वयाच्वनाम्ह म्वाःम्ह द्यः कुमारीया दैत्यनाप यःत्यः जूगु बाखं ब्वने, न्यनेदु । सतपथ ब्राम्हण ग्रन्थय् यक्षनायक माने याना वयाच्वंम्ह कुबेरयात चाण्डाल, राक्षस धकाः न्ह्यथना तःगु दु ।
लाखय् खाकेगु
लाखय् प्याखं हुलेत प्याखंम्वःयात खाकेगु विधियात लाखय् खाकेगु धाइ । थुकिया निंतिं बीज मन्त्र ब्वनाः प्याखंम्वःया म्हय् चक्र जगय् यायेगु, थाकुलिं न्वमवासे नासःद्यःया थासं हःगु स्वां छ्यनय् छुकेगु बाय् घागरसिद्धि तन्त्रकथं थीथी बाजंया सलं लाखय् खाके ज्यू । थुगु विधिकथं खाकातःम्ह प्याखंम्वः लाखय् त्यानु मचायेक ताः ईतक प्याखं हुलेफइ ।
लाखय्नाप स्वापू दुगु जात्रा
लाखय् नापं स्वापू दुगु जात्रा, नखःचखः, पर्व माने याना वयाच्वंगु गुथित आः तले नं जात्रा न्ह्याका वयाच्वंगु दनि । गथेकि– किपूया लाखय्पाः च्वनीगु जात्रा, किपुल्चाया महालक्ष्मीयात ग्वःजा छाइगु जात्रा, थक्वातय् मेय्छ्यं पुखुली तिनाः याइगु जात्रा, इतुंबहाःया गुरुमापायात तिन्ख्यलय् जा नकीगु जात्रा, मजिपातया मजिपाः लाखय् जात्रा, भ्वँत व पन्तिया जालु द्यः जात्रा, थिमि व बोदेया मे प्वाः खनीगु जात्रा, ग्वलया मचाति जात्रा आदि जात्रात लाखय् नापया किम्बदन्तीया आधारय् न्यायेका वयाच्वंगु जात्रात खः धकाः धाइ ।