येँ महानगर दुने विद्यमान पुरातात्विक महत्वया आपालं थाय् मध्ये छगू महत्वं जाःगु थाय् नरः खः । सत्ययुगय् विजयपुर धायेगु यानातःसां अन लुयावःगु लिच्छविकालीन अभिलेखय् थनया नां एन्दीग्राम धकाः न्ह्यथना तःगु खनेदु । लिपा एन्दीग्राम खँग्वः अपभ्रंस जुयाः हाँडीगां जूवंगु धइगु इतिहासकारपिनि दु । थन डंगोल, महर्जन, प्रजापति, मानन्धर, श्रेष्ठ, थापा व परियार थरया मनूतय्गु बसोबास दु ।
स्वनिगः दुनेया हे छगू पुलांगु थाय् जूगु नातां थन नं दच्छिया दुने हनेगु सकतां नखःचखः हनेगु याः । थीथी नखःचखः व जात्रा हनिगु विशेषतां जाःसां उकिइ मध्ये छता विशेष कथं हनिगु गुँपुन्हि पायाः जात्रा खः । अथे ला पायाः जात्रा मोहनीबलय् स्वनिगः दुने थासंथासय् खड्ग ज्वनाः पायाः वनेगु चलन दु । गुकीयात जात्रा कथं हनेगु यानाच्वंगु दु । तर थन नरःया गुंपुन्हि पायाः बिस्कं न्ह्यानाच्वंगु खनेदु ।
पौराणिक बाखं कथं महिषासुर राक्षसयात मिसां बाहेक मेपिन्सं स्याये मफइगु वरदान प्राप्त जूगु हुनिं द्यःपिं नाप युद्ध जूसां स्याये मफूगुलिं विष्णु, रुद्र व इन्द्रं थःथःगु शक्तिं छम्ह देवीयात उत्पन्न याःगु जुल । उम्ह हे देवीं युद्धय् महिषासुरयात स्याये धुंकाः हानं मेपिं सुं दानव वा राक्षस ल्यं दनिला धकाः ल्हातय् खड्ग ज्वनाः पायाः पिहाँ वःगुया सांकेतिक रुपं थ्व जात्रा न्ह्यानाच्वंगु धइगु अनया स्थानिय बुढापाकातय् धापू दु ।
नरलय् पायाः जात्रा गबलेंनिसें न्ह्यात धइगु बारे छुं प्रमाण लुइफुगु मदुनि । ख्वपःया पायाः जात्राय् जुजु नरेन्द्रदेवया खड्ग प्रदर्शन यायेगु चलन दु उकिं अन जुजु नरेन्द्रदेवया पालंनिसें न्ह्याःगु खःला धकाः अनुमान यानातःगु दु (कल्पना श्रेष्ठ, प्राचीन नेपाल) अथे हे बुंगद्यः रथजात्राय् नं नरेन्द्रदेवया हे खड्ग यंकेगु चलन दु । उकिं बुंगद्यःयात जुजु नरेन्द्रदेवया पालय्ने पाः हःगु बाखं दु ।
अथे हे जयस्थिति मल्लया पालय् च्वयातःगु गोपाल राजवंशावली नं खड्ग जात्राया नितिं ख्वपवासीपिन्सं खड्ग मालेगु झ्वलय् १७०० ढाल तरवार सिद्धिपुजाया नितिं दरबारय् थ्यंगु व्यहोरा उल्लेख यानातःगु दु ।
पायाः वा खड्गजात्राया नामं थुइका वयाच्वनागु थ्व जात्रा येँ, यल, ख्वपया लिसें किपूलिइ नं न्ह्यानाच्वंगु दु । येँय् असनय् व ठमेलय् बौद्धमार्गी चलन कथंसा टेबहाल, वटु, महाबौद्ध, कोहिति, यतखा, वनेमाः चुक, लाय्कू आदि थासय् हिन्दुमार्गी कथं अथेहे यलय् नं हिन्दुमार्गी कथं हे अष्टमातृका गणपिनिगु पायाः वनेगु चलन दु । व बाहेक किपूलिइ मिस्त सुकुन्दा ज्वनाः थ्व जात्रा यानाच्वंगु दुःसा थिमि, तोखा व सक्वय् नं थःथःगुु परम्परा कथं पायाः जात्रा न्ह्याकावयाच्वंगु दु ।
गुँपुन्हि पायाः
दँय्दसं मोहनीया इलय् येँ, यल, ख्वप, किपू, तोखा, थिमि व सक्वय् पायाः जात्रा न्ह्यानाच्वंगु दु । तर येँया नरलय् गुँपुन्हि पायाः धकाः सापारुया कन्हेकुन्हु पायाः जात्रा न्ह्याइगु चलन दु । थ्यंमथ्यं २० दँ न्ह्यःनिसें देवगणया रुपय् थःत छाय्पियाः थुगु पायाः जात्राय् ब्वति कयाच्वनादीम्ह गोपाल डंगोलया कथं थ्व लिच्छविकाल स्वयां न्ह्यःनिसें प्रचलित खः धयादिइ । थःपिनि पुर्खां न्ह्याकातःगु परम्परायात कथहं हनावयाच्वनागु बाहेक थुकियात प्रमाणित यायेत छुं अभिलेख वा प्रमाण मदुगु खँ कनादी ।
जात्राय् मू पात्रकथं भैरवयात न्ह्यःने तयाः मेपिं अष्टमातृका गणकथं थी थी रंगया ख्वाःपाः, व रंगीन बुट्टादार जामा सिनाः जवय्ख ड्ग व खवय् मिसा लं ज्वनाः नरःया सिमिति लागाय् धिमे व प्वंगा बाजाया लिसें चाहुलेगु याइ । जात्रा न्ह्याइगु थाय् उगु लागाय् सिइपिं मध्येय् दकलय् थकालीम्हेसिगु छेँय् क्वं जात्रा शुरु याइ । अन्तय् चाहुले क्वचायेकाः कर्माचाय् पुजारी अष्टमातृका विधिं तान्त्रिक पुजा यानाः जात्रा क्वचायेकी ।