नेपालभाषाय् विशुद्ध साहित्य सिर्जना जुइन्ह्यः आपालं महत्वं जाःगु रचनात्मक वाङ्गमयया च्वज्या जूगु दु । थज्यागु रचनात्मक वाङ्गमयया च्वज्या मूलत तत्कालीन अभिरुचि व आवश्यकता पूूवंकेत, तथा तत्कालीन जनसाधारणयात छुं उजं सूूचं बीगु नितिं जूगु खनेदु । नापं थज्याःगु रचनात्मक वाङ्गमयं उगु ईया जीवन शैली ,विकास निर्माण चाहना विश्वासया नं जः ह्वलेगु याःगु दु । थन प्राचीन रचनात्मक वाङ्गमय धकाः नेपालभाषां सिर्जनात्मक साहित्य अर्थात् बाखं प्याखं म्ये आदि रचना जुइ न्ह्यःतकया रचनायात जक कायेगु जुइ । प्राचीन रचनात्मक वाङ्गमययात निब्वय् थलाः अध्ययन यायेछिं —
पत्र वाङ्गमय (ने.सं १०३–४९३)
ग्रन्थ वाङ्गमय (ने.सं ४९३–९६७)
पत्र वाङ्गमय ( ने.सं १०३–४९३)
पत्र वांगमय धकाः ग्रन्थया रुपय् मखुसे छपौ छपौ यानाः च्वयातःगु वा छपाः छपाः यानाः कियातःगु लिखित पत्र, ताडपत्र, शिलापत्र, ताम्रपत्र आदि थुइकेगु जुइ । नेपालभाषाया पत्र वाङ्गमययात नं च्वयातःगु (ताडपत्र, मःभ्वं आदी च्वयातःगु ) व कियातःगु (ल्वहं, सिजः, ली आदिइ कियातःगु ) यानाः निब्वय् थले छिं —
लिखित पत्र (Document) ने.सं १०३–४९३
उत्कीर्ण पत्र (Inscription) ने.सं २९३—४९३
लिखित पत्र (Document)
नेपालभाषाया वाङ्मयया शुरुवात लिखित पत्रया रुपया जूगु दु । थ्व लिखित पत्र खँग्वलं लिच्छवीकालया ‘लेख्यदान’ अर्थात् च्वयाबीगु खँयात ध्वाथुइकी । नेपालभाषाय् थज्याःगु पत्र वाङ्गमय — क्रयपत्र, पारितोषिकपत्र, दानपत्र, बन्धकपत्र, गोष्ठीपत्र, टिपोट आदिया रुपय् दु । ने.सं. १५९या क्रयपत्र, ने.सं २११ या बन्धकपत्रय् नेपालभाषायात संस्कृतया तँसा वा टिपोट कथं जक छ्यलातःगु दु । तर ने.सं २३५ थ्यंकाः नेपालभाषाया स्वतन्त्र अभिव्यक्ति कथं नं छ्यलेगु जुल । थुकिया दसु ने.सं २३५ या यल उकुवहाः श्री मणिधरजैव महाविहारया आर्य सर्वसंघया नियम परिभाषा पत्र अर्थात् गोष्ठीपत्र खः । आःतकया दुने यलया उकुबहालय् लुयावःगु ने.सं १०३ या लिखित पत्र न्हापांगु खनेदु । थथे नेपालमण्डल दुने पुलांगु झिद्वलं मल्याक लिखित पत्रत लुयावःगु दु । लिखित पत्रया छगूू नमूना —
ने.सं २३५ या लिखित पत्र
नेपालभाषाया थौतक स्यूूगुली दकलय् न्हापांगु लिखित पत्र कथं ने.सं २३५या लिखित पत्रयात कयातःगु दु । थ्व स्वयाः न्ह्यःया लिखित पत्र लुयावःसां नेपालभाषाया वाक्य मखु, छुं खँग्वः संस्कृतया तँसा वा टिपोट कथं जक छ्यलातःगु लुयावःगु दु । ताडपत्र भुजिंम्वल लिपिं च्वयातःगु थ्व लिखित पत्रय् स्वतन्त्र अभिव्यक्ति कथं नेपालभाषायात छ्यलाातःगु दु । थुगु इलय् लिखित पत्रयात नां बीगु चलन मदु । उकिं थ्व लिखित पत्रय् थुकियात नियम परिभाषा पत्रिका धकाः न्ह्यथनातःगुलिं थ्व अभिलेखयात नियम परिभाषा पत्रिका नं धायेगु पायेछि जू धैगु अन्वेषक भाजु काशिनाथ तमोटया धापूू खः । तप्यंक संवत् न्ह्यमब्वसे तत्कालीन प्रचलन कथं आखःयात हे अंक ल्याखं अक्षराङ्क यानातःगु दु गथे — सिद्धि स्वस्ति । सम्वत आ ल ¥ह (२३५) मार्ग कृष्ण चतुर्दशी । श्रीबुमाया श्रीतेग्वल्के श्री सिवदेव संस्कारित श्रीमनिधरजैवमहाविहारार्यसर्वसंघना नियमपरिभाषपत्रिकेयं ।..बन्धुवुविहार हावोया चीवरि मानि २० पद्मभद्र, दानभद्र .. दस मानिका धा मा १० ÷१०..छुं पनक .. धकाः च्वयातःगु दु । थन पत्रिका धाःगु थौंया थें ज्याःगु साहित्यिक पत्रिका मजुसे छु नियम थिति च्वयातःगु लिखित पत्र अर्थात् छपत्र धाःगु खः । थ्व अभिलेख ललितपुरया त्यागः त्वालय् लाःगु जुजु शिवदेवं संस्कार याःगु मणिधरजीव महाविहारया आर्य सर्वसंघया (उगु विहारय् बरेछूपिं व विहारनाप सम्वन्धित भिक्षुपिनिगु नितिं) छुं थिति नियम च्वयातःगु अभिलेख खः । थ्व ने.सं २३५या लिखित पत्र न्हापां ने.सं ११०० स हेमराज शाक्यं यलया उकुबहालय् च्वंगु पुलांपुलांगु अभिलेख अध्ययन यायेगु झ्वलय् मेमेगु लिखित पत्र नापं लुइकादीगु खः । लिपा थ्व अभिलेखयात भाजु काशीनाथ तमोट इयान अलसपपिसं थुकिया बांलाक फोटो कायेगु नापं माइक्रोफिल्म याकादिल (माइक्रोफिल्म नं —ई १४०३÷१३) । थ्व अभिलेखया फोटो थःपिसं अध्ययन यायेगुया नापं मेपिं तत्कालीन विद्वानपिं – धनवज्र वज्राचार्य, डा.कमलप्रकाश मल्लपिंत ब्वंनेत बियादिल । थ्वय्कःपिं फुक्कस्यां बांलाक ब्वनाः थ्व अभिलेख मुक्कं नेपालभाषायागु खः धकाः सार्वजनिक यानादिल । तःगू नेपालभाषाया वाक्य दुथ्यानाच्वंगु थ्व अभिलेखय् नेपालभाषाया आपालं असमापिका क्रिया (तँङ, सेङ) व उकिया रुपावली व कारक प्रत्यय (श्रीतेग्वल्के), लिच्छबी नाप टौल (मानिका, धामा) नं दुथ्यानाच्वंगु दुगुलिं थ्व अभिलेख स्वयाः नं पुलांगु नेपालभाषाया अभिलेख दयेमानि धैगु वय्कः विद्वानपिंसं अनुमान यानादीगु दुसा थ्व ने.सं २३५या अभिलेख भाषिक अध्ययनया निंतिं जक ज्याय्ख्यलय् जूगु अभिलेख मजुसे तत्कालीन प्रचलित मुद्राया नापनापं तौलया प्रकार सीकेत ग्वाहाली जूगु दु ।
उत्कीर्ण पत्र (Inscription)
उत्कीर्ण पत्र (ल्वहं, ली, सिजः आदिइ कियातःगु) अभिलेख विशेष यानाः शिलापत्र, ताम्रपत्र आदिया रुपय् छुं देगः सतः, हिति, धः, गढ आदि निर्माण वा जिर्णोद्वार याःगुया लुमन्ति वा सुचं बीगु कथं तयातःगु खनेदु । नापं थुकिया संरक्षण सम्वद्र्धनया निंतिं सर्वसाधारणयात सजग सचेत यायेगु निंतिं नं खः । थथे नेपालमण्डल दुने खुद्वलं मल्याक पुलांगु उत्र्कीण पत्रत लुयावःगु दु । आःतकया मालेज्या कथं नेपालभाषा छ्यलातःगु दकलय् न्हापांगु उत्कीर्ण पत्र जुजु रुद्रदेवया (ने.सं २८८—२९५ ) नां उल्लेख जुयाच्वंगु ने.सं २९३ या सक्व वज्रजोगिनीया स्तम्भालेख खः । अथेहे ने.सं ४५४या मरुसतःया सिजःपौ, ने.सं ५७३या यक्ष मल्लया ल्वहंपौ नेपालभाषा प्रयोग जूगु न्हापान्हापांगु उत्कीर्ण पत्रया दसु खः । थज्याःगु नेपालभाषां च्वयातःगु उत्कीर्ण पत्र लिच्छवीकाल व न्ह्यच्वःगु मल्लकालय् तसकं म्हो जक खनेदतसा लिच्वःगु मल्लकालय् वयाः अप्वः खनेदत । नेपालभाषाया क्रियाया विविध रुपावली छ्यलातःगु ने.सं ४५४या मरुसतःया सिजःपौ तत्कालीन जनसमुदाययात छुं सुचं छुं उजं बीत मनूूत मुनीगु थासय् तानातःगु उत्कीर्ण पत्र खःसा ख्वप लुँध्वाखाया लिक्कसं च्वंगु ने.सं ५७३ या ल्वहंपौ जुजु यक्षमल्लं ख्वपय् गढ दयेकेत प्यखेरं पःखाः ग्वयाः, पुखूू म्हुइकाः गढ निमार्णया उपलक्ष्यय् तःगु उत्कीर्ण पत्र खः । थज्याःगु उत्कीर्णपत्रया छुं नमूना
ने.सं २९३ या सक्व वज्रजोगिनीया स्तम्भालेख
वं स्वस ग्वण अधिक सव–
त् न्यश्रस रगुपति रुद्र—
रदेव राजा विजयरपत्वं
थ्व उत्र्किण पत्रया भाषायात भाजु काशीनाथ तमोटं थुकथं हीकादीगु दु ।
ओँ स्व गुँ अप्पो सम्व —
त निसलय् रगुपति रुद्र—
र देव जुजुं त्याकाच्वं इलय् ।
थ्व अभिलेखया पुलांगु भाषायात थौंया कथं हीकेबलय् थुकथं नं हीके जिउ
ओँ स्वँ गु अप्वः सम्व —
त निसलस रघुपति रुद्र—
देव जुजुं राज्य यानाच्वंगु इलय् ।
थ्व नेवाः भाषां च्वयातःगु न्हापांगु उत्र्कीण पत्र अर्थात् ल्वहंपौ अभिलेख खः । थ्व उत्कीर्ण पत्रं तत्कालीन शासक रुद्रदेव खः धैगु क्यनातःगु दुसा सम्वतयात
संकेतात्म रुपं तयेगुया नापं उकीयात हीका अर्थात् उल्टा यानाः ब्वनेगु चलन दुगु स्पष्ट याःगु दु ।
ने.सं. ४५४ मरुसतःया सिजःपौ
लिपा ने.सं. ४५४ स थ्यंका नेपालभाषाया तःगू वाक्य दुथ्याःगु अभिलेख नं खनेदत । येँया मरुसतलय् तानातःगु ने.सं. ४५४ या सिजःपौ सकल जनसमुदाययात सूचं बीगु निति आपाः जन समूह मुनीगु खुल्ला थासय् तानातःगुलिं थुगु इलय् नेपालभाषा छगू आपाःस्यां ल्हाइगु, थूगु भाय् जुइ धुंकल धयागु क्यं ।
ने.सं. ५३५ आलुक्व हितिया सिजःपौ
ईश्वी संवत्या झिंप्यंगूगु शदीनिसें सीदयेक संस्कृतया लिउ नेपालभाषां अभिलेखय् मू थाय् कयाहल । नेपालभाषा हे जक छ्यलाः नं अभिलेख च्वयेगु जुयावल । ने.सं. ५३५ या यलया आलुक्व हितिया सिजः पौ थज्याःगु हे अभिलेखया नमूना खः ।
सर्वसाधारण जनतां हिति दयेकाः लः हायेकूगु न्ह्यथनातःगु थ्व यलया आलुक्व हितिया सिजःपतिइ, हितिइ फोहर मयायेगु हिति मस्यंकेगु निंतिं उल्लेख यानातःगु धार्मिक ख्याच्वः आदि नेवाः भाषां न्ह्यब्वयातःगुलि थुगु इलय् लिखित रुपय् सुयातं उजं, सूचं बीगु नितिं नं छ्यलीगु भाय् नेपालभाषा जुइधुंकल धयागु स्पष्ट जू ।
ने.सं. ५७३ या जुजु यक्षमल्लया ल्वहंपौ
ख्वप लाय्कूूया लुँध्वाखा नापसं पश्चिमपाखे च्वंगु पश्चिम हे स्वयाच्वंगु थुगु ल्वहँपौ (नाप ३५×६५) जुजु यक्ष मल्लं थःगु राज्य सुरक्षाया निंतिं ख्वपय् गढ दयेकेत प्यखेरं पःखाः ग्वयाः, पुखूू म्हुइकाः गढ निमार्णया उपलक्ष्यय् तःगु उत्कीर्ण पत्र खः। थ्व अभिलेखय् ३७ झ्वः मध्ये १६ झ्वः संस्कृत भाषं पद्यात्मक रुपं चीहायेक च्वयातःगु दुसा मेगु २१ झ्वः गद्य भासं वर्णनात्मकरुपं नेपालभाषां च्वयातःगु दु ।
मध्यकालय् देय्या सुरक्षा व्यवस्था गुकथं यानातैगु खः धयागु खँया जः ह्वलेगु ज्या थ्व ल्वहंपतिं स्पष्ट यानाब्यूूगु दुसा तत्कालिन प्रशासनिक व्यवस्था, प्रजाया दायित्व व देय्या सार्वजनिक सम्पति स्यंकेगु याःपिंत गज्याःगु धार्मिक कानुनी दण्ड सजाय जुइ धैगु खँ नं थ्व ल्वहंपतिं पुष्टि यानाब्यूूगु दु ।
ग्रन्थ वाङ्मय (ने.सं ४९३–९६७)
नेपालभाषाया प्राचीन गौरव मध्ये थ्वया ग्रन्थ वाङ्मय नं खः । नेपालय् संस्कृत भाषाया ल्यू संख्यात्मक रुपं तथा विषय विविधताया दृष्टिं दकलय् अप्व प्राचीन वाङ्मय ग्रन्थ दुगु भाषा नेपालभाषा खः । नेपालभाषा स्वसःत्या दँ धैथें — क्रयपत्र, दानपत्र, शिलापत्र, ताम्रपत्र आदि पत्र वाङ्मयया रुपय् प्रयोग जुइधुंकाः ने.सं ४९३ निसें ग्रन्थ वाङ्मयया रचनाय् नं नेपालभाषायात छ्यलाहल । जुजु जयस्थिति मल्लया राज्यकालं निसें सीदयेक तत्कालीन आवश्यकता तथा अभिरुचि कथं उगु ईया नांदंगु थीथी ग्रन्थयात नेपालभाषां च्वयेगु यानाहल । नेपालभाषा छ्यलाः न्हापां च्वयातःगु ग्रन्थ ने.सं. ४९३ या विचित्र कौतुक (केशर पुस्तकालय दराज ल्याः ६० अभिलेख ग्रन्थ ल्याः १००१, पत्र ८०) खः । थ्वयां लिपा अर्थात् जुजु जयस्थिति मल्लया उदय निसें नेपालभाषां च्वयातःगु मेमेगु विषयया ग्रन्थत नं विस्तारं खनेदयावल । थथे प्रचीनकालय् खनेदुगु रचनात्मक ग्रन्थया विषय खः— चिकित्साशास्त्र, न्यायशास्त्र, कोश, इतिहास, ज्योतिषशास्त्र, कर्मकाण्ड पूूजाविधि, पशुचिकित्सा, संगीतशास्त्र, वास्तुशास्त्र, रत्न परीक्षा, धनुशास्त्र, कामशास्त्र, गणित आदि । थज्याःगु ग्रन्थ विशेष यानाः तत्कालीन नांदंगु संस्कृत, प्राकृत आदि भाषाया ग्रन्थयात गुलिं नेपालभाषां अनुवाद कथंसा गुलिं सव्याख्या टिकाया रुपय् च्वयातःगु दु । तर इतिहास, वंशावली, वास्तुशास्त्र सम्बन्धी ग्रन्थ धाःसा थनयागु हे मौलिक रचना जूगु दु । प्राचीन ग्रन्थ गुलिं तत्कालीन शासक व भारदारपिंसं थःपिनिगु अभिरुचि व आवश्यकता कथं च्वकेब्यूगु खःसा गुलिं जनसाधारणया तत्कालिन आवश्यकता व अभिरुचियात ध्यानय् तयाः च्वःगु खनेदु । थथे प्राचीन कालय् रचना जूगु थज्याःगु ग्रन्थ मध्ये दकलय् न्हापां खनेदुगु जक मखु संख्यात्मक रुपं नं दकलय् अप्व रचना जूगु ग्रन्थ चिकित्सा सम्बन्धी ग्रन्थ खः । अथे हे मध्यकालीन नेपालय् न्यायशास्त्रया नं तःधंगु महत्व दुगु व थज्याःगु न्हापांगु ग्रन्थ ने.सं ५०० या नारद संहिता खः । कोश ग्रन्थ च्वयेगु चलन ने.सं ५०० या दशकय् हे दयेधुंकल धयागुया दसु ने.सं ५०१ अमरकोश ५०६ या बालबोधिनी ग्रन्थ जूगु दु । अथे हे नेपालभाषायात मौलिक ग्रन्थ रचना नितिं छ्यलेगु ज्या नेपाःया इतिहास सम्बन्धि ग्रन्थ गोपालराज वंशावली (ने.सं. ५०९ पाखे )निसें न्ह्यायेधुंकूूगु खनेदु ।