मस्तय्गु निंतिं मस्तय्त यःगु व मस्तय्त ल्वःगु विषयवस्तु कःघानाः च्वयातःगु साहित्य हे मचा साहित्य खः । नेपालभाषा मचा साहित्यया शुरुवात प्राचीन कालंनिसें जूगु खनेदु । मचा लोकबाखं, मचा लोकम्येया, प्रचलन आपालं न्ह्यःनिसें दुसां लिखितरुपय् नेवाः मचा साहित्यया शुरुवाट ने.सं.६३८य् रचना जूगु तन्त्राख्यान नांगु हस्तलिखित नीति बाखं निसें जूगु नालेबहजू । थ्व सफुलिइ मचा बाखं धायेबहःगु यक्व बाखंत दुथ्यानाच्वंगु दु ।
माध्यमिक कालय् वयाः मास्तर जगतसुन्दर मल्लजुं इसपं दयेकातःगु बाखं (ने.सं. १०३५) नेपालभाषां भाय् हिलाः पिथनादिल । नेपालभाषा मचा साहित्यया ख्यलय् थ्व देवनागरी लिपिं लिपिवद्ध जुयाः ध्वानासफूया रुपय् पिहांवःगु दकलय् न्हापांगु मचा सफू थ्व हे खः । थ्व धुंकाः नेपालभाषां मचा साहित्यया सफू शहीद शुक्रराज शास्त्रीजुं ने.सं. १०५३ स पिथनादीगु नेपालभाषा रिडर (ब्व १ व २) खः । थुकी च्वंगु हे मचात दँ दँ, मिखा निगलं कँ कँ नांगु मचा कविता उबलय् जनस्तरय् मचा म्येकथं बय्बय् जूगु म्ये खः । थ्व धुंकाः चित्तधर हृदयजुं पाठ्य सफू कथं झी मचा (ने.सं १०६७ —१०६८) स्वब्व तक पिथनादीगु दु । थुकी मचा बाखं, मचा कविता, वर्णमाला व थीथी ज्ञानया च्वसुत दुथ्याकातःगु दु । अथेहे पूर्ण पथिकजुं हे मस्त दँ दँ नां छुनाः मचातय्त माःगु थीथी च्वसु मुनाः सफू (ने.सं१०६८) पिथनादिलसा मस्तय् न्ह्यब्वःसा न्हापांगु ब्व (ने.सं १०७२) व निगूगु ब्व (ने.सं १०८०) नं पिथना दिल । सूर्यबहादुर प्रधानजुं नं मचातय्गु निंतिं थीथी च्वसु दुथ्याःगु मस्तय् सफू (ने.सं १०७२ –१०७८) स्वब्वतक पिथनादीगु दु । भाजु जगतलाल श्रेष्ठजुं नं मचा बाखंचात मुनाः पुलां बाखं (ने.सं. १०७१)या नामं प्यक्वःखुसितक पिथनादीगु खः। । अथेहे भुवनलाल बि.ए.जुं मचातय्गु निंतिं ज्ञानं जाःगु सफू बाल ज्ञान (ने.सं १०७४) पिथनादिल । भाषा निभाः प्रेमबहादुर कसाःजुया सम्पादनय् नं मचा साहित्यया थीथी विधा दुथ्याःगु नसना (ने.सं. १०७३ –१०८४) नं स्वब्व तक पिदंगु खः । मा. पुण्यरत्न बज्राचार्यजुं बाज्याया ग्वाय् व मेमेगु बाखं (ने.सं. १०७५ ) नामं स्वब्वतक मचा बाखंया सफू पिकयादिलसा ने.सं १०७६ स वँय्, फय् व मेमेगु बाखं नं पिथनादीगु दु । सत्यमोहन जोशीजुं मचा भूगोल (ने.सं १०७८) या नापं चखुंचां हाःगु म्ये मचा चिनाखँ सफू (ने.सं.११०३) व सत्य वर्णमाला (ने.सं ११२१) या नामं वर्णमालाया सफू पिथनादिल ।
ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्यजुं ने.सं.१०६८ स न्ह्यब्वःसा मचा चिनाखँ च्वयाः पिथनादिलसा जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठजुं मचा साहित्यया ख्यलय चिनियाम्ह किसिचा (ने.सं. १०८५), ताइभाबा (ने.सं. १०८६), चखुंचा ध्वग्गी (ने.सं. ११२६), थेंज्याःगु मचा चिनाखँ सफू पिथना नेपालभाषा मचा साहित्यया विकासय् ज्वःमदुगु योगदान बियादिल । अथेहे वय्कलं चीन देय्या मचा बाखं अनुवाद यानाः मचा बाखंचा (ने.सं १११५), मचा कविता अनुवाद यानाः चिनिया चम्पा (ई.सं. १९६७) व कुलिकासा पिथनादीगु खः । थुकथं हे वय्कलं चीनया लोक बाखंया लिधंसाय् सलछ्यंया बेला (ने.सं. १०८९ ) मचा खण्डकाब्य पिथनादीगु दु । गिरिजाप्रसाद जोशीजुं लक्ष्मी व सरस्वती (ने.सं. ११०१) नामं न्हापां मचा उपन्यास पिकयादिलसा, लिपा शशीकला मानन्धरया चिचीपागु ल्हाः (ने.सं. ११३१) मचा उपन्यास, रीतादेवी प्रधानया नवाइम्ह छुँ (ने.सं. ११३१)किपा सहितया मचा उपन्यास पिदन । अथेहे ने.सं. ११२४ य् सुरण महर्जनं झीगु मचा अधिकार नामं न्हापांगु मचा निबन्ध संग्रह पिथनादिल । मचा नियात्रा सम्बन्धी सफूया झ्वलय् अमरबहादुर ताम्रकारया गुलिभरया यात्रा छगूगु (ने.सं १०८५) तथा नेपालभाषां भाय्हिलातःगु भक्तप्रसाद ब्यांया नेपाः चाःहिला (लेखक : कमलमणि दीक्षित, वि.सं. २०५६), सफू नं न्ह्यथनेबह: जू ।
मचा म्येचाः पिथनेगु झ्वलय् दुर्गालालया च्वसाय् संगीतकःमि गुज्जे मालाकारजुया संगीतय् झी नेवाः नांगु न्हापांगु म्येचाः पिथनेज्या जूगु खः । अथेहे ने.सं. १११० य् गणेश अपारजुया कतांमरि मचा चिनाखँ सफू व थुकी दुथ्याःगु च्यापु म्येया कतांमरिचा हे नामं मचा म्ये क्यासेट पिदंगु दुसा राजभाइ जकःमिजुं ने.सं. ११२० य् मचामय्लिं व ने.सं. ११२८ य् खराचा व सिंह गीतिकाब्यया म्येचाः पिथनाः नेपालभाषा मचा साहित्यया ख्यलय् तःजिगु योगदान बियादीगु दु ।
ने.सं. ११२५ य् परम्परागत मचाकासा सम्बन्धी च्वसु मुना सफू झीगु कासा पन्नारत्न महर्जनजुं च्वयादिलसा मय्जु निजिरोस श्रेष्ठ नं कासा सम्बन्धी निगू सफू पिकयादीगु दु । थुकथं हे मचा कासा सम्बन्धी च्वसु मुनाः चुलिंचिया चंचं नामं अमृत स्यस्यःजुं ने.सं. १११० य् सफू पिथनादीगु खः । राजमान महर्जनं नं नेपाःया पौराणिक, ऐतिहासिक बाखंया लिधंसाय् गुरुमापा, जामनः गुभाजु आदि थेंज्याःगु तःगु हे किपाहना बाखं सफू पिकयाः न्ह्यथनेबहःगु ज्या यानादीगु दु । अथे हे पाठ्यक्रम विकास केन्द्रपाखें पिदंगु झीगु तजिलजि व झीगु म्हसीका, लुँहिति भाग १,२,३ आदि नं मचा साहित्यया ख्यलय् उल्लेख यायेबहःगु सफू खः ।
नेपाल संवत् १०७५ कछलां स्वयम्भूलाल श्रेष्ठया सम्पादनय् ‘मचा’ नामं नेपालभाषाया मचा साहित्यया दकलय् न्हापांगु लय्पौ पिहांवलसा ने.सं. ११०१ स सक्वया विश्वेश्वरदास श्रेष्ठ मू सम्पादक व बालगोपाल श्रेष्ठया कार्यकारी सम्पादनय् न्ह्यब्वःसा नांगु मचा साहित्य पौ पिथने ज्या जूगु खः । ने.सं. ११०६ व ११०७ य् साहित्यकार महेशमान डंगोल ‘लँजुवाः’या सम्पादनय् मचापौ पुलुकिसि प्यंगु ल्याःतक पिदंगु दुसा मचा साहित्यविद् शान्तदास मानन्धरजुं नं मचाक्यब लय्पौ ने.सं. १११३ निसें मुक्कं २० ल्याःतक पिथनादीगु दु । नरेशवीर शाक्यया सम्पादनय् ने.सं. ११२० निसें ईल्वहं प्रकाशन पाखें ईल्वहं मचालय्पौ आःतक मदिक पिथने ज्या जुयाच्वंगु दु गुकी मचातय्त माःगु, मचातय्त यःगु फुक्क धयाथें विषय दुथ्याकातःगु दु । थ्वहे पत्रिकाय् ने.सं. ११२२ निसें नरेशवीर शाक्यजुं विश्वया बाखंत भाय् हिलाः विश्वया न्यापु मचा बाखं नामंं तःगू मछि ब्व पिथनेज्या जुइधुंकूगु दु ।
नेपालभाषा मचा साहित्यया विकासय् नेपालभाषाया वाःपौ व न्हिपतिं नं तःधंगु इतिहास ज्याःगु दु । इनाप वाःपतिइ खँ छता न्यने यःसा मरि छपा चुँइ, विश्वभूमि न्हिपौ, स्वनिगः वाःपौ, झीगु स्वनिगः वाःपौ, तिकिझ्याः वाःपौ, लिपिपौ पाखें मचाख्यः दुथ्याकाः झीगु मचा साहित्यया धुकू जायेकेगु ज्या जूगु दु । सन्ध्या टाइम्स न्हिपौ व नेपालभाषा टाइम्स न्हिपौ पाखें वाःवाःपतिकं पिदनीगु तँसापतिइ पिदनीगु चाकःलि पांपां मचाख्यलं नं तसकं तःजिक मचा साहित्य विकासय् योगदान यानाच्वंगु दु । नेपालभाषा मचासाहित्य विकासया झ्वलय् बेलायतय् च्वनादीम्ह संयुक्त श्रेष्ठजुं नं थौंया युगयात ल्वयेक शंखधर साख्वाः व लाखे नांगु कार्टुन संकिपा निर्माण यानाः ऐतिहासिक पलाः छिनादीगु दु । अथेहे ईल्वहं प्रकाशनपाखें मचाच्वखँ धेंधेंबल्लाः कासा, विजय सैजुं ‘कन्र्सन नेपाल’ पाखें नेवाःभासं हे मचा अधिकारयात कयाः मचान्वचु व मचाकिपा धेंधेंबल्ला कासा २३ दँतक मदिक्क न्ह्याकेगु ज्या जूगु दु ।