नयेगुुयात नसा धाइ । नसा मनसे सुुं नं प्राणी म्वाये फइमखुु । नसा म्वायेत नइगुु खः नसा नयेत म्वाइगुु मखुु । नसाया रुपय् अन्न, कण्डमूूल, जडिबुुटी, बूूबः, मरि, वाउँचा, ला, सिसाफल, मसला आदि नयावयाच्वंगुु दुु । नयेगुु झ्वलय् सुुथंनिसें बहनीतक थीथी कथं नयेगुु याइ । सुुथय् नयेगुुयात कौला वयां लिपा नइगुुयात ज्यःनां न्हिनय् नयेगुुयात बजि व बहनी नयेगुुयात बेलि धाइ । चा च्वनाः ज्या याइबलय् चासि नकी ।
नसा नयेगुु झ्वलय् नेवाःतय् भ्वय् यानाः नं नसा नयेगुु याः । अथे नइगुु भ्वजय् थीथी कथंया गुुथि भ्वय्या लिसें लसता भ्वय्कथं पस्ताःभ्वय्या रुपय् ब्याहा भ्वय्, बियाछ्वया भ्वय्, बाः¥हाःभ्वय्, तीर्थभ्वय् आदि याइ । सत्वपुुजा, पताःछापुुजा, सिवाभ्वय् थें ज्याःगुु पुुजाविधि यानाः नं भ्वय् याः ।
रीतिथिति हने कथं त्वाःभ्वय्, दिगुपुुजा भ्वय्, झिनुुभ्वय् (ग्वस्तिभ्वय््) यानाः नं भ्वय् नइ । पितृयात मुुक्ति यायेकथं थीथी पुण्य दिनय् श्राध्द व पाहां ब्वनाः नं भ्वय् याइ । भुुतूूखां छम्ह थ्याकाः देय्भ्वय् व बुुँया फाँतया जःपिं जानाः बलपुुजा भ्वय् नयेगुु नं नेवाःतय् चलन दु । भ्वजय् लैकाः जुुयाः ज्या याइपिन्त इलय्ब्यलय्
तुुच्चा याकाः लैकाः भाग व च्याकूू नं नकेमाःगुु
चलन दुु । गुुथि भ्वजय् ला तानाच्वंपिन्त हुुल्ला नकेगुु याइ । भ्वय् नइबलय् प्यसरा तक तयाः नकेगुु याइ । सरापतिं थ्व थ्व तयेमाः धयागुु नियम दुु । दकलय् लिपाया सराय् धौ व सिसाबुसा तयाः क्वचायेकी । थथे दयेकातःगुु नियमयात विज्ञपिंसं विज्ञानय् आधारित जूू धकाः धायेगुु याः ।नेवाःतय् भ्वजय् घासाता नं ब्वयेमाःगुु रिति दुु । थथे ब्वइगुु घासाताय् प्यताघासा, खुुताघासा, च्याताघासा, झिंनिताघासा, झिंच्याताघासा, नीप्यताघासा, व
चय्प्यताघासाता तइगुु चलन दुु । घासाता ब्वइबलय्् छुु घासा गन ब्वयेमाः धयागुु नं नियम दुु । घासाता ब्वइगुु थाय् कथं भचा भचा पानाच्वं ।
नेवाःतय् नसा नइबलय् बखत व अवस्थायात ध्यानय् तयाः नखःचखः हनाः नसा नयेगुु यानातःगुु दुु । बखत अनुुसार नसा नयेबलय् म्हयात निं जुुइकथंया बिचाः यानातःगुु दु । सिसाफुसा, चाकुुहि, यःमरि, घ्यःचाकुु, लाभाघासा, पालाःभी, साखःति, खाइक्वाति, वः, बूूबःक्वाति, गंक्वाति, समय्बजि व भ्वय् आदि नसा बखत व अवस्था कथं नयेगुु यानातःगुु दुु ।
क्वथाभ्वय्
मिसापाखेया सतीपिं मिसा थःथितिपिं मिजंया
छेँय् वनाः क्वथाय् च्वनाः नइगुु भ्वय् । क्वथाभ्वय् नकीबलय् प्यकः तक थीथीकथंया पुुकाला व धौ तयाः नकेगुु याइ ।
गुुथिभ्वय्
छगूू हे समुुदायया मनूूत मुुनाः नइगुु भ्वय् । छसीनिसें पाः फयाः भ्वय् न्यायेकी । आयस्ता दःसा आयस्तां न्यायेकी । आयस्ता मदुुसा म्हतिं म्हतिं ल्हापं ल्हानाः न्यायेकी ।
द्यःब्व
द्यःया नामं दकलय् च्वय् तइगुु ब्व । ब्वय् तइगु परिकार सकतां तइ । सरा तइबलय् दकलय् न्हापा तइ । सरदरकथं यक्व धाःसा तइ मखुु । भ्वय् क्वचायेकाः प्रसादकथं इनाः नइ ।
पाःब्व
लिपाया पतकय् पाः फइम्हेसित बीगुु ब्व । झ्वलय् मतसे अलग्ग तइ । सरदरया ब्वसिकं भचा बांलाक तइ । पाःब्व बीबलय् लाय् नं बीगुु याइ । थुुकियात कबुुल यायेगुु कथं काइ ।
लाय् लःल्हाये
सगं बीबलय् व गुुथि भ्वय्बलय् मान्यजनपिन्त सम्मान यायेकथं ख्वलाय् थ्वँ बाय् अय्लाः तयाः निपा ल्हातिं ज्वज्वलपा यानाः बीगुु छगू रिति ।
जाभूू
भ्वय्या रुपय् नयेगुु जा । छन्हुुं अप्वः बजि भ्वय् नयेमाःगुु गुथि भ्वजय् सुुथय् छकः जाभूू नयेगुु याइ । जाभूू धकाः भ्वय्या रुपय् नं सःताः नकू । जा नयेबलय् नइगुु ल्वसाया लिसें ला व पञ्चक्वाः नं तयाबीगुु याइ ।
झिन्हुुभ्वय्
फुुकी व झिन्हुुखलःपिंसं न्हूम्ह भौमचायाके ग्वय् कयाः नइगुु भ्वय् । न्हूूम्ह भौमचायात परिवारया दुुजः कथं नालेत नइगुु भ्वय् । फुुकी व झिन्हुुखलःया परिवारया हामापिं छम्ह छम्ह झ्वःलाक च्वनी । भौमचां छसीनिसें ग्वय् बियाः भागि याइ । कायमचां पाहांमरि छता छता बी । थुुकियात ग्वस्ति भ्वय् व ग्वय्काः भ्वय् नं धाः । थ्व भ्वय् मनकलकि भौमचायात परिवारया दुुजः कथं नाली मखुगुु चलन दुु ।
तीर्थभ्वय्
तातापाक लां लां बिकाः तीर्थ वनाः वइबलय् नकीगुु भ्वय् । तीर्थभ्वय् बलय् ला व अय्लाः थ्वँ तइमखुु । मरि भ्वय् नकेगुु याइ ।
त्वाःभ्वय्
त्वाः खलःपिं दक्वं चाःलानाः नइगुु भ्वय् । नासःपुुजा भ्वय् । मूू गुुरु दकले च्वय् च्वनी । बाहां स्यानाः न्ययेकीबलय् मूूसी नं मूूगुुरुं हे नइ ।
दमरा भ्वय्
दमराः भ्वय् किपू, पांगा, नगां नापं यें दक्षिण पश्चिम लागाया विशेष यानाः ज्वापुतसें याइगु विशेष प्रकारया भ्वय् खः । इहिपाः जुइ धुंकाः न्हापांम्ह मचा दुगु लसताय् याइगु भ्वय् खः । काय बूसां म्ह्याय् बूसां नं दमरा भ्वय् वनेगु याइ । मिसाया थःछेँय् नं मिसाया इहिपा जूगु छेँय् वनाः नकःवनेगु भ्वय् खः । थःछेँय् नं भ्वय् याःवनीगु थ्व हे छगू जक भ्वय् खः । मिसाया थःछेँ व मिसाया भाःतया छेँया दथुइ सहलह ब्याकाः निम्हेस्यां नं मंकाः कथं याइगु भ्वय्या रुपय् नं यानाहःगु दु । थुकियात निगू हे परिवारया मंकाः भ्वय् कथं नं यानाहःगु दु । थःपिनिगु आर्थिक अवस्था कथं तसकं यायेगु ला कि चीसकं यायेगु धइगु नं सहलह ब्याकाः याइ । म्होतिं नं भ्वय् ज्वरेयानाः दाला छगः जूसां वनेगु याइ । मचा बूगु लत्याया दुने याइगु थुगु भ्वजय् मचा बूम्ह मांम्हेसित थकालि याना भ्वय् नकेगु याइ । मचाया मांयात ख्यें सगं बिइगु नं थःछेँपाखें नापं थःलाःपिन्सं ज्वनावनी । मचा, मचाया मां, मचाया अबु, अजि, ससःमांपिन्त तकं वसः ज्वनावनेगु याइ । भ्वय् नकाः इहिपा जूगु मखुसा अर्थात पय्नः वंगु जूसा दमरा भ्वय् वनीगु इलय् हे थःछेँ नापं भ्वय् वंपिन्सं इहिपा याना भ्वय् याइगु इलय् थें हे सकलसिनं क्वसः तकं ज्वनावनेगु याइ । दमरा भ्वय् यानाः निन्हु स्वन्हु लिपा हे मचाबूम्हेसित थःछेँय् लही हइगु खः ।
देय्भ्वय्
भुुतूखां छम्ह छम्ह थ्याकाः नकीगुु भ्वय् । राज्य स्तरं नकीबलय् दक्वं समुदाययापिन्त नकी । समुुदाय स्तरं नकीबलय् थः थः समुुदाययापिं जक थ्याकाः नकी ।
निकःख्यः
भमचा काःवने न्ह्यः माजुु जुुइम्ह वनाः भमचायात वसः व समाः ज्वलं देछाः वनीगुु । थुुबलय् निकःग्वारा तयाः भ्वतं भुुनायंकूूगुु मरिकसि भमचां ह्वखंकाः निकःग्वारा लिकायेकेबी ।
पताःछापुुजा
द्यःपिन्थाय् पताः छानाः याइगुु पुुजा । ली सिजः आदि धातुुयागुु व कापःयागुु पताः दयेकाः छायेगुु याइ । धातुुयागु छाइबलय् यक्व ताहाकः याइमखुु । कापःयागु धाःसा झिंनिकुु, स्वीनिकुु, सछि व च्याकुु व स्वसः व खुुइकुु तक नं याइ । पताःछा पुुजायात पताः थायेत व थाज्या यनेत द्यांलानाः याइ । स्वयम्भूइ छाइगुु पताः ताःहाकः यायेगुु चलन दुु । पताःछा यानाः थःथिति इष्टमित्र पासाभाइपिन्त भ्वय् नकेगुु याइ ।
बलपुुजाभ्वय्
फाँतया पासा भाइपिं मुुनाः नइगुु भ्वय् । फाँतया नापसं लाःम्ह द्यः बाय् थःपिनि स्तदेव कथं हनातयाम्ह द्यःयात पुुजा याइ । भ्वय् नयेत म्हतिं म्हतिं ध्यवा ल्हाइ । थुुबलय् भ्वय् जक नइगुु मखुु फाँतया गतिविधि बारे सहलह नं याइ । बालि पीगुुलिइ एकरुपता हयेत सहमति दयेकी । बस्तुं दुुख बियाच्वंगुु दःसा निराकरण यायेगुु लँपुु माली । अग्रजपिनिगुु सल्लाह कथं ज्या यानायंकेगुु याइ ।
सिवाभ्वय्
द्यःपिन्थाय् देके वनाः न्यायेकीगुु भ्वय् । सिवा खलःपिं दक्वं जानाः थःपिंके दुुदुुगुु बाजं थानाः वनेगुु याइ । सुु द्यःयाथाय् वनेगुु खः उम्ह द्यःया तिथिया दिं लाकाः न्यायेकी । थुुकथं न्यायेकीगुु भ्वजय् पुुन्हि सिवां स्वयम्भूइ वनी । अथे हे चः¥हेसिवां थःपिनि हनातयाम्ह पीठय् वनेगुु याइ । चौथि सिवां गणेद्यःयाथाय् वनीसा अष्टमी सिवां जनबहाःद्यः मानय् याइ । संल्हूसिवां बुुंगद्यःयाथाय् वनेगुु याइ ।
कौला
सुुथय् नइगुु नसा । न्हापा न्हापा बजि ल्वसा तयाः अय्लाः कौला याइ । आः बजिया पलेसा च्या, दुुरुनाप पाउरोति, ग्वारामरि आदि नयाः कौला यायेगुु चलन दुु ।
खुुताघासा
खुुगू कथंया घासा । खय्पि, चय्पि, मुुस्या, पालुु, वः व वाउँचायात खुुता घासायात मुुलरुपया घासाता कथं कायेगुु याः । खुुता घासाता ब्वयेगुुयात जुुवांब्व धाइ । घासाता ब्वइबलय् जवपाखे खय्पि व चय्पि तइ । खवपाखे मुुस्या व पालुु तयाः न्ह्यःने वः व वाउँचा तइ । पस्ताःभ्वजय् थुुकथंया घासाता तयाः भ्वय् नकेगुु याइ । भ्वजय् ज्याय् च्वंवःपिंसं ल्याः कथं माक्व न्हापा हे जुुवांब्व तयाः ताःलाकाः सुुरक्षित यानातइ ।
चय्प्यताघासा
दक्व कथंया घासाता । थुुकी थ्व थ्व घासाता धायेगुुया सिकं नां काये फक्व ज्वलंयात कःघानाः चय्प्यता घासा धाइ । थुुकियात चौरासी व्यञ्जन नं धाः ।
चासि
चान्हय् नइगुु नसा । बजि ल्हुुइगुु व वा सुुइगुु ज्या जुइबलय् चान्हय् नं यायेगु याइ । थुुबलय् ल्वसा तयाः बजिया लिसें अय्लाः थ्वँ नं त्वंकेगुु याइ ।
च्याकूू
ततःधंगुु भ्वजय् भरी जूूपिन्त नकीगुु ला । दायेकाः बुुकातःगुु थक्व, म्ये, न्हाय्पंप्वः व स्यँेला । ति स्वयंकाः तानाः न्ह्यपुु व मसला चि तयाः मी चिकं ह्वानाः वालातइ । न्हापांगुु पाखया निसरा तये क्वचालकि च्याकूू बीगुु याइ । च्याकूूया लिसे थ्वँ अय्लाः नं त्वंकी । भ्वजय् भरी जुुयाः ज्या याःपिंया लिसें लिपाया पाखय् लाःपिन्त नं नकी । च्याकूू बीम्ह भचा छालय् ग्यःम्ह जुुइ । न्यंमन्यं स्वयाः बांलाक बिचाः यानाः बी ।
च्याताघासा
च्यागूू कथंया घासा । च्याता घासा कथं खय्पि, चय्पि, मुुस्या, पालुु, वः, वाउँचा, भुुति व पःमाय्यात कयातःगुु दुु । दिगुपुुजां सीकाःभूूयात तयेगुु याइ ।
ज्यःनां
सुुथय् कौला सिधयेकाः नयेगुु नसा । जा नयेगुु यात ज्यःनां धाइ । जायात ल्वसाकथं केँ, तरकारि, अचार तयाः नइ । जाया पलेसा मेगुु नसा नःसां ज्यःनां हे धाइ ।
झिंच्याताघासा
झिंच्याता कथंया घासा । थुुगुु घासाता दुुने खय्पि, चय्पि, मुुस्या, पालुु, वः वाउँचा, भुुति, पःमाय्, मुुस्याबिलि, कःसूूबिलि, चिम्हुुकं, गुुनूूचा, कम्घासा, सिँम्हुुकं, अम्बः, बय्लि, हलः व बलः दुुथ्याः ।
झिंनिताघासा
झिंनिगूू कथंया घासा । थुुगुु घासाता कथं खय्पि, चय्पि, मुुस्या, पालुु, वः, वाउँचा, भुुति, पःमाय्, मुुस्याबिलि, कःसूूबिलि, चिम्हुुकं व कम्घासा दुुथ्याकातःगु दुु ।
नीप्यताघासा
नीप्यताघासा कथं खय्पि, चय्पि, मुुस्या, पालुु, वः, वाउँचा, भुुति, पःमाय्, लाग्वः, लापी, हिंला, पंला, न्या, ख्येँ, ग्वः, गुुलि, चिम्हुुकं, सिँम्हुुकं, गुुनूूचा, कम्घासा, नलुु, स्येँ, सकि व आमलि तइ ।
तुुच्चा
भती भतीचा जक नकीगुु नसा । चिचीधंगुु भ्वजय् भरी जुुयाः नकीपिन्त झासुु लनेकथं थ्वँ अय्लाः व उकियात ल्वसाकथं ला वा मेगुु छुुं नं तयाः नकी ।
प्यताघासा
प्यंगूू कथंया घासा । थ्व घासातायात साधारण कथंया घासाता कथं कायेगुु याइ । प्यता घासा कथं मुुस्या, पालुु, वः व वाउँचा कयातःगुु दुु । समय् नइबलय् प्यता घासा तयाः नइ ।
लैकाः
गुुथि भ्वजय् भ्वय् तयाः नकीपिं । खलःपिनि दथुुइ सहमति यानाः पाः दयेकातइ । लैकाः पाः लाःपिं न्हापाया झ्वलय् च्वनाः भ्वय् नयेदइमखुु ।
लैकाः भाग
गुुथि भ्वजय् लैकाः जूूपिन्त बीगुु ला । जँला, छ्वय्ला व कचिला तइ । पाचालप्तेय् भाग तइ । भ्वजय् लैका जूूपिन्त छगूू छगूू भाग बियाः थ्वँ त्वंकी ।
हुुल्ला
चिचीचाकूूगुु छ्वय्ला । गुुथि भ्वजय् ला ताइबलय् झासुु लनेकथं नकीगुु ला । म्हं प्यकूू प्यकूू दइ । पाः हिलाः दिपाः बियाः ला नकाः थ्वँ त्वंकी ।
भिंबेलि
पाहां ब्वनाः भ्वय् न्यायेकाः कन्हय्कुुन्हुु बहनी नकीगुु बेलि । ज्याय् च्वनाः भ्वजय् ग्वाहालि याःपिं सकसितं नकी । ज्याय् ग्वाहालि याःगुु बापत सुुभाय् बियाः बेलि याकेन्ह्यः थीथी कथंया पुुकाला, वः व भिंगुु थ्वँ अय्लाः तयाः तुुच्चा याकी । बेलि याकेत फयांफछि साःगुु जाकिया जा थुुइ । ब्याहा भ्वय्या पाहां ब्वनाया भिंबेलि जूूसा बिदाबाजि बीबलय् पाहांमरि निता निता नं बियाछ्वइ ।
सिकीब्व
पितृयात नकीगुु ब्व । नखःचखः वा छुुं नं भ्वय् जुुइबलय् ज्वरय् जूूगुु दक्वं भती भती लिकयाः सिकीब्व तयाः अलग्ग तइ । थज्याःगुु ब्व चछि चाहिकाः सुुथय् पिखालखुु वा खुुिसइ तयेयंकेगुु याइ । श्राद्धबलय् सिकीब्व धकाः अलग्ग हे तयाः पितृयात श्राध्द याःम्हं भ्वय् नकेबलय् थें नकेगुु याइ । सिकीब्व तयेगुु ज्या मां अबु दुुपिसं याये मज्यूू धयागुु मान्यता दुु । अथे जुुयाः मां अबु मदये धुुंकूूपिंसं
तयेगुु याइ ।