येँया तसकं व्यस्तगु लागाकथं म्हस्यूगु वतु त्वालय् थ्व बहाः दु । तसकं चकंगु व तकूगु थाय् जूगुलिं थ्व बहाःया नां हे तःधंबहाः जूगु खः । चलनचल्तीया भासं थ्व बहाःयात वतुबहाः नं धायेगु याः । थ्व बहाःया संस्कृत नां धर्मचक्र महाविहार खः । थ्व बहाःया सर्वसंघ फुक्क शाक्य परिवारपिं जक खः । थ्व बहाया क्वाःपाःद्यः विहारया आगंछेँया छ्यलीइ पलिस्था यानातःगु खनेदु । उत्तराभिमुख मैत्री बोधिसत्व बहाःया क्वाःपाःद्य जुल । बहालय् दुहां वनेवं तप्यंक सिजःया पौ पिकयाः नःया बारं सुरक्षितकथं क्वाःपाःद्ययात थाय् बियातःगु खनेदु ।
क्वाःपाःद्यया फुसय् सिँया त्वलं व न्ह्यःने जवंखवं ल्वहंया निम्ह सिंह नं थापना यानातःगु दु । मू लुखाया जवंखवं सारिपुत्र व मौद्गल्यायनया किपा अंगलय् च्वयातःगु दु । लुखा क्वसं धर्मगण्ठी मन्दः नं दु । अथेहे जवंखवं गं घायेगु ल्वहंया थां नं दु । च्वय्या तँय् स्वपाःझ्याः व जवंखवं याकःझ्याः अले वहे लाइनय् दथुइ लाक तिकिझ्याः व हाकनं स्वपाःझ्याः तयातलसा वयां च्वय्या तल्ला फुक्क आधुनिक शैलीं दयेकातःगुलिं वास्तविक क्वाःपाःछेँ वा आगंछेँया रुप मदये धुंकल ।
बहाःया दथुया लागायात नःया बारं छचाखेरं घेरे यानाः अन च्वंगु देगः, चिभाः व मेमेगु ऐतिहासिक पक्षयात सुरक्षित यानातःगु खंकेफु । क्वाःपाःद्यःया न्ह्यःनेसं चिग्वःगु तुयू चिभाः, जवंखवं निगः व ल्यूनेसं स्वंगः चिभाः पलिस्था यानातल । वयां ल्यूने जज्ञ मन्दः थेंज्याःगु प्यकुंलाक्क गाः दु । बहाःया दथुइ लाक्क बज्रधातु चैत्य छगः नं दु । थ्व वि.सं. २०३७ साल जेठ १६ गते बहाःया थाकुलि हिरामान, धर्मरत्न, ज्ञानरत्न, सेतीमाया व सकल गुथिपाखें जिर्णोद्धार याःगु व जुजु वीरेन्द्र थन वःगु शिलापत्रं स्पष्ट क्यनाच्वंगु दु । चैत्यया क्वसं क्वाःपाःद्ययात तप्यंक ज्वज्वलपियाच्वंम्ह छम्ह उपासकया मूर्ति दु । सायद थ्व चैत्य थापना याःम्ह वा मेपिं सुं जुइफु ।
थुगु चैत्यय् उत्तरपाखे स्वयाः दनाच्वंम्ह पद्मपाणी लोकेश्वर, दक्षिणपाखे वरद मुद्राया बुद्ध थापना यानातल । चैत्यया पश्चिमपाखे मेगु चिभाः दुसा पूर्वपाखे लिच्छविकालीन चिभाः छगः नं थापना यानातल । बहालय् दुहां वयेखतं जवय् लाक्क तःपाःगु शिलापत्र तयातःगु दुसा खवय् पाखे देगलय् बुद्ध व जवंखवं निम्ह द्यःया मूर्ति पलिस्था यानातल । विहारया खवय् कुनाय् गुचाःमन्दः दु । थ्वहे गुचाः मन्दःया नामं हे गुचाःमन्दः त्वाः वा अप्रभंश जुयाः गुच्चात्वाः जूवंगु खः ।
थ्व बहाःया आगंद्यः गुह््येश्वरी खः । थ्व बहाःया आगंद्यःयात जनबहाःया शाक्यपिंसं नं कुलदेवताकथं पुजाआजा याना वयाच्वंगु दु । वास्तवय् थ्व बहाःया ऐतिहासिक पक्ष उलि स्पष्ट खनेमदु । तर थ्व थापना जूगु थ्यंमथ्यं द्वःछिदँ न्ह्यवं खनेदु । छाय्धाःसा राष्ट्रिय अभिलेखालयय् आःतक लुयावःगु दसुकथं ने.सं. १३५ या हस्तलिखित ग्रन्थय् धर्मचक्र महाविहारया शाक्यभिक्षु कुमारचन्द्र धकाः न्ह्यथनातःगु दु । अथेहे निगूगु दसु धयागु थौंकन्हय् बेलायतया क्याम्ब्रिज विश्वविद्यालयया लाइब्रेरीइ तयातःगु ने.सं. २८५ या धर्मचक्र महाविहारया शाक्यभिक्षु मञ्जुश्रीजुं च्वयातःगु अष्टसहस्रिका प्रज्ञापारमिता खः ।
थ्व बहाःया क्वाःपाःद्यः व आगंद्यःयात बरे छुइधुंकूपिं कुलपुत्रपिंसं न्हय्न्हु÷न्हय्न्हु यानाः छसिकथं पाः कयाः सँ (पुजा पाः) याना वयाच्वंगु दु । येँया सम्यक महादान याइबलय् थ्व बहाःया उपस्थिति अनिवार्य दु । ने.सं. ६६७ य् जुजु नरेन्द्र देवया पालय् बहाःया शाक्यभिक्षु तोयौजुं (चप्पाफ्यः आजुं) ल्हासाय् कमे यानाहःगु ध्यबां सम्यक महादान गुथि नीस्वंगु खः । अथेहे थ्व बहाःया स्वयम्भुइ पुजा यानाः लःफ्वं वनेगु गुथि, गुंला बाजं गुथि, स्वयम्भूइ घाँय् पुइगु गुथि, पलांचो गुथि व बुसादँ गुथि दु । थ्व बहाःया स्वंगू कचाः बहाः नं दु । थुपिं खः— (१)चीधं बहाः, (२) पिच्छे बहाः, (३) प्यूखा बहाः ।