येँ देया दकलय् च्वय् लागाय् लाःगु बही खः– थथुबही । थ्व विहारयात साथ्व विहार, समाधिमण्डप महाविहार, चारुमति विहार, राजविहार, सुवर्णपुर महाविहार व चाबही नं धायेगु याः । थ्व बहीया लिक्कसं (चाबहीया सतकय् ) सम्राट अशोकया म्ह्याय् चारुमतिं थापना याःगु धन्दो चैत्य नं दु । थ्व धन्दो चैत्यया पाःलाःपिंत कतिंपुन्हिकुन्हु थथुबहिया गुथिपाखें धलं दनाः पुजा याकिगु धार्मिक चलन दु । थथुबही थापनाबारे स्पष्ट प्रमाण मदुसां क्वाःपाःद्यःथाय् लुयावःगु शिलापत्रकथं ने.सं.७७५ उल्लेख जुयाच्वंगु दु । थथुबहीया स्थानीय वासिन्दातय्कथं थ्व विहार ने.सं. ८५० पाखे शाक्यकुलया गंगा महारानीं निर्माण याकूगु खः । शिलापत्रकथं धाःसा विहारया निर्माण ने.सं. ७७५ पाखे हे जुइधुंकूगु खनेदु ।
बहिलय् सुथय् नित्यपूजा व बहनि आरति यानाः दशपारमिता ब्वनाः सर्वसंघपिंसं पालंपाः लच्छि नित्यकर्म यायेमाः । द्यःपाः शुक्लपक्षया तृतियाकुन्हु हिलेगु याइ । बहीया कुलदेवता वज्रपाणि लोकेश्वर खः । थ्व विहारया कुलपुत्रपिंत उत्तराभिमुख जुयाः अभयमुद्राय् च्वनाबिज्याःम्ह ह्याउँख्वाःम्ह पद्मपाणि लोकेश्वरया न्ह्यःने बरे छुइगु याइ । विहार दुने मध्यकालिन प्यंगः चिभाः पलिस्था यानातःगु दु । नितँ जाः यानाः छचाःखेरं दिगि दयेका क्वाःपाःद्यःया च्वय् प्यागोडा शैलीया बुर्जा पिकयातःगु दु । छचाखेरं सिजःया झल्लर तयातःगु दु । थ्व विहारय् दुहां वनेखतं जवःपाखे महांकाःद्यः थापना यानातःगु दु । नापं च्वय् दिगीइ थहां वनेगु लुखा नं दु । विहार छचालिं सिँया दलान तयाः आँय्पापौ छिनाः परम्परागत रुपं थ्व विहार दयेका तल ।
क्वाःपाःद्यःया जवपाखे तग्वःगु माना छगः, खवपाखे गं छगः यखायातःगु दु । खवपाखे हे क्वय् लाक्क छत्रपाल थापना यानातल । विहार प्रवेश जुइवं क्वय् मन्दःपाताय् सिजःया बज्र छगः तयातःगु दुसा वयां लिपा झ्वःलिं निगः तःग्वःगु चिभाःत थापना यानातल । अथेहे चिचिग्वःगु मध्यकालिन चिभाःत लिपा तिनि थन पलिस्था याःगु खः । चिभाः दथुइलाक्क प्यम्ह प्यखेरं स्वयाः दनाच्वंपिं बुद्धया प्रतिमा दु । बहीया मू विशेषता धयागु कुमारी प्रथा खः । थ्व विहारय् दिसि पुजा गुथि, पाहांचःह्रे गुथि, सनाः गुथि, देउपुजा गुथि, गथांमुगः चःह्रे पुजा गुथि, गातिला गुथि दु । सिलाचःह्रे गुथि व मातातिचःह्रे गुथिबलय् थाकुलि प्यम्ह जक च्वनाः न्यायेकीगु परम्परा दु । चाबहीया ल्वहंसाल गणेद्यः अर्थात् चन्द्रविनायकयात गमय् बिज्याकेगु ज्या व भुइख्यलय् जुइगु सम्यक महादानय् द्यःयात ब्वति कायेकीगु ज्या बहीया गुथ्याःपिंसं यायेमाः ।
चाबही कुमारी प्रथा
थनया कुमारीयात चाबही कुमारी धाइ । चाबहीया धार्मिक ज्याखँय् थ्व कुमारीया सहभागीता अनिवार्य खः । तर वि.सं. १७७३ पाखे जुजु भाष्कर मल्लया शासनकालय् स्वनिगलय् वःगु महामारीं येँ लाय्कूया कुमारी देहान्त जूबलय् चाबही कुमारीयात निलातक बसन्तपूया कुमारीया आशनय् तयाः पुजा याःगु खः । तर थनया कुमारी परम्परा वि.सं.२०४८ लिपा दिना वन ।