येँया छगू तसकं पुलांगु लिच्छवीकालीन विहारया धलखय् ध्वाखाबहाःयात कयातःगु दु । थ्व विहारयात स्वयेबलय् बौद्धविहारकथं कायेमछिं । विहारया पुलांपिं मनूतय्कथं थ्व बहाया दथुइ तःधंगु लुखा दु । थुकिं बहाः व ननियात छुटे यानातःगु खः । थ्व निगू दथुया भू सिइदइकथं थौंतकं विहारय् चिं तयातःगु दनि । थ्व बहाःयात संस्कृतभासं हेनाकर महाविहार धाइ । लिच्छवीकालय् थनया बज्राचार्यत सक्वपाखें बसाइसराइ यानाः थन वल धयातःगु दु । थुकिया दसिकथं पकनाज्वलय् पलिस्था यानातःगु थःपिनिगु कूल चिभालय् दँय्दँसं पुजा याना वयाच्वंगु दु ।
थ्व बहाःया पश्चिमय् गं बहाः,उत्तरय् कुसुमबिलाछी, दक्षिणय् त्यःर,पूर्वय् कुनाय्त्वाः व ज्याथात्वाः दु । थ्व बहाःया क्वाःपाःद्यः उत्तराभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध खः । वि.सं. १९९० सालया भुखाचं क्षति जूगु क्वाःपाःछेँयात जिर्णोद्धार यानाः हाकनं दयेकूगु खः । थौंकन्हय् खनेदुगु क्वाःपाःछेँ नीदँ न्ह्यः तिनि नेवाःशैलीं पुनःनिर्माण याःगु खः । थ्व क्वाःपाःछेँ प्यतँ जाः दु । दकलय् क्वय् छेलिइ क्वाःपाःद्यःन्ह्यःने बज्रसत्व व थीथी द्यः पलिस्था यानातःगु दु । तर दछि न्ह्यः बज्रसत्व खुयायंकल । मू लुखाया जवंखवं तःधिकःपिं ल्वहंंया सारिपुत्र व मौद्गल्यायनया मूर्ति दु । मू लुखाया न्ह्यःने मण्डपाः,स्वाहाने त्वाथलय् जवंखवं निम्ह सिंह दु । कलात्मक लुखा च्वसंच्वंगु सिँया तोरनय् धर्मधातु वागीश्वर व वया छचाःलिं खुम्ह तान्त्रिक द्यःपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । फः झ्वःलिं जवंखवं माना तयातःगु दु ।
तोरंया च्वय् पसुकाझ्याः व जवंखवं याकःझ्याः दु । थ्व तँय् बहाःया आगं नं दु । वयां च्वय् कलात्मक विमानझ्याः पिहां वयाच्वंगु दुसा जवंखवं ततःपाःगु याकःझ्याः दु । दलूचा नं खानातःगु दु । वयां च्वय् दथुइ लाक्क स्वपाःझ्याः व जवंखवं मेगु झ्याः दु । लीया पौ तयाः पताः ब्वयेकाः गजू छुनातःगु दु । क्वाःपाःद्यःया न्ह्यःने पिण्डगाः,मण्डपाः व थां छगः नं दु । चुलिंचु उत्तरदिशापाखे झ्वःलिं स्वंगः चिभाः पलिस्था यानातल । थुकी मध्ये निगः लिच्छविकालीन खनेदुसा मेगु वयां लिपाया खः ।
लिच्छविकालीन चैत्य मध्ये जुजु नरेन्द्रदेवया इलय् पलिस्था यानातःगु छगः हे ल्वहंतय् कियाः दयेकातःगु चैत्य विशेष खनेदु । प्यंगू दिशाय् प्यम्ह बुद्धया रुपकथं दनाबिज्याःपिं शाक्यमुनि,विश्वव्याकरणमुद्राया मैत्रीय,वज्रपाणी व अवलोकितेश्वर खनेदु । थ्व चिभाः पुरातात्विक व संस्कृति बिषय अध्ययन याइपिं विद्यार्थीतय्त आकर्षित याइगु चिभाः खः । क्वाःपाःछेँया क्वसं पश्चिमपाखे निगः चिभाः पलिस्था यानातल । आगमय् थहां वनेगु लुखाया जवंखवं निम्ह चिधिकःपिं सिंह दुसा अंगलय् भगवानद्यः छम्ह नं तयातल । बहाःया नैरात्मा कोणय् छत्रपाल थापना यानातल । थुकियात हे लुकुमाःद्यःकथं पुजा यानाच्वंगु दु ।
थ्व बहाःया निगू कचाकथं ज्याथाया छुस्याबहाः व न्हाय्कंत्वाःया हाकुबहाः खनेदु । ने.सं.३२७ तक गंबहाः नं कचा बहाःकथं खनेदु । ने.सं.७०१ या केरालप्तेय् च्वयातःगु अभिलेखय् ध्वाखा बाहार धकाः नां न्ह्यथनातल । अथेहे थ्व बहाःयात संस्कृत नाम्हं उल्लेख यानातःगु ने.सं.७७७ या अभिलेखय् खनेदु ।
ने.सं.७७७ पाखे ध्वाखाबहाःया सर्वसंघ दुजः श्री ज्ञानज्योति,वयाकाय् गुणज्योति,छय् धनसिं व छुइ पलिखदेव व मेपिं परिवारजनपाखें घ्यःचाकु संल्हूकुन्हु सम्यक दान याःगु खः । उबलय् जुजु प्रतापमल्ल,७५०० बाँडात व थीथी द्यःपिं बिज्याःगु धयातल । लिपा ने.सं.८१२ फागुन शुक्ल अष्टमीकुन्हु परिखदेव व वया परिवारजनपाखें थः अजा गुणज्योतिं दयेकातःगु सुवर्ण चैत्य भराडया गजू जीर्ण जूगुलिं थनेपुइँया आचार्य संघयात निमन्त्रणायासें संघ पूजा यानाः पलिस्था याःगु धयातल । नापं अक्षोभ्य बुद्धया क्वसं वज्रसत्व,प्रज्ञापारमिता व ल्वहंया चैत्य पलिस्थायाःगु खः । थ्वहे दिनय् आगमय् तोरं,पंचख्वाःझ्याः नं पलिस्था याःगु उल्लेख दु । थ्व इलय् येँय् भूपालेन्द्र मल्लं शासन याना वयाच्वंगु खः । थ्व विहारय् सुथय् बहनी क्वाःपाःद्यःयात पुजा यायेमाः । गुंला लच्छियंक थँबहिया बिक्रमशील महाविहारय् च्वंगु लुँ आखलं च्वयातःगु प्रज्ञापारमिता थ्व विहारया बज्राचार्यपिं वनाः ब्वं वनेगु चलन दु । अथेहे थन थीथी गुथिया व्यवस्था यानातःगु दु ।