अंपु
सुपारी अं नयाः ल्यं दुगु पुयात निभालय् पानाः गंका तयेगु । न्हापा न्हापा भुतुलिइ सिँ च्याकाः म्व ह्वलाः भुतू च्याका जाकेँ थुइगु याइ । जा थुइ सिधयेकाः गुनुगुनु च्याःगु म्वमिइ अंपुयात स्वचाकाबीगु । छुं ई लिपा व अंपुयात पिनेच्वंगु ख्वला प्वलाः दुने च्वंगु पु नयेगु । थ्व पु माकुसे च्वनी ।
थथे नयेबलय् झारा जूगु लनावनी । संखवती धयागु आयुर्वेदिक वासः दयेकेबलय् छगू ब्वति कथं अंपुयात नं तयेगु यानाच्वंगु दु । थ्व वासः झारा जूपिंत तसकं ज्यू ।
अजयफुलि
बुँइबुँइ चिचिफ्वयेक वँचुगु स्वां ह्वइगु छताजि स्वांमा खः । गुंपुन्हिबलय् क्वाति दायेकेबलय् अजयफुलि तयाः दायेकेगु याइ । थुकिं प्वाःया ल्वय् क्वलाकी । थौंकन्हय् क्वातिइ अजयफुलि तयाः दायेकेगु त्वःफिके धुंकल ।
अन्तलि
अन्तलियात मनाः हः जक छथाय् तयाः ख्यें नाप दयेकाः नल धाःसा मिखाया दृष्टिशक्ति बल्लाइ । अन्तलिचा मनेबलय् हाकु हाकु धाःगु ति वइगुलिं थुकियात वांछ्वयेमाः । न्हापा न्हापा अन्तलिचा तरकारी दयेकाः नयेगु याइ । अन्तलिचा नलकि प्वाः सफा जुइ । प्वाःया थीथी ल्वय् क्वलानावनी । अथेहे इकंचा व बकं मनाः वालाः जीचि तयाः नलकि नं प्वाः सफा जुइ ।
उलाबजि
लः मदुथाय् वा हे पिनाः उला वा सयेकाः उकिया हे बजि ल्हुयाः उलाबजि दयेकी । व हे उलाबजि वा ल्हुयाबजिइ चाकु तयाः नलकि मुसु वःगु लनी ।
कुनःबुँ
कुनःबुँया अचार दयेकाः नयेगु याइ, ला नाप ल्वाकछ्यानाः नं नइ । विशेष यानाः झारा जूपिंत कुनःबुँया तरकारी वा अचार दयेकाः नकलकि झारा जूगु म्हो जुइ । झारा जुयाः प्वाःस्याःसां व नं क्वलाइ । कुनःबुँ नयेमयःसा कुनःबुँ दायेकाः वःगु तिइ चि, जीचुं तयाः त्वंसां झारा जूगु लनी ।,
कुनू सनाः
कुनूयात ह्यंग्वालय् छुयाः सिसि धालकि उगु कुनूयात चिकिकुक तानाः जी, चि, मल्ता, झम्सि वा कागति तिसिनाः सनाः दयेकाः नयेगु चलन दु । थुकिं पित्तजन्य ल्वय् क्वलाकीसा नयेमयः जूपिंत नये ययेकी । कुनूयात चिचिइकुक हाकःचा जुइक तानाः गंक पानाः निनाः चुंनाप वालाः सिसिइ तयाः फिनाः वासःया रुपय् नयेगु नं याः । ज्वर वल धाःसा नं कुनूसुकू नयाः ज्वर लंकेगु नं याः ।
खालु
तापालं (औलो वा मलेरिया जुइगु थाय्बाय्, भारतं लिहां वये न्ह्यः) आकाशवाणीपाखें थुगु दिनय् वइ धकाः खबर सीकाकाइ । छेँय् वयेसातं खालु (चिराइतो) फ्वयातःगु लः खालुलः बागू गिलासं निसें छगू गिलास तक त्वंकेगु याइ । औलो÷मलेरिया ल्वय् मजुइमा वा जूसां याकनं क्वलायेमा धकाः थथे त्वंकीगु खः ।
खिचाभ्वाथः/खिचाभ्यातः
थ्व छताजि घाँय् खः, लँय्लँय् अथें हे बुयावइच्वनी । थ्व खिचाभ्वाथःयात तू चिकनय् क्वयेकाः बुलाबिल धाःसा चासुकै व मेमेगु कै मदयावनी । थ्व हे खिचाभ्वाथःयात मचाबू ब्यंकेबलय् ईदाइचा दायेकीबलय् नं छ्यलेगु याः ।
ख्वाखःचिया ति
न्हाय्पं स्याइबलय् लैंहः (ख्वाखःचा)यात बांलाक सिलाः ध्याध्या यानाः छ्यानाः ति पिकयाः निफुति स्वफुति न्हाय्पनय् तलकि न्हाय्पं स्याःगु क्वलाना वनी । न्हाय्पनं धुनू (पीप) वःसां थथे ख्वाखःचा ति तयाबिल धाःसा धुनू वःगु लनी ।
ग्वाः
मचाबूम्हेसित ग्वाः नकल धाःसा मां व मचायात मुसु वःगु क्वलाइ । हि नं सफा याइ । नापं हि नं अप्वयेकी । उकिं मचा बूपिंत ग्वाः नकेगु चलन जुयाच्वंगु ।
घोडताप्रे
घोडताप्रे धयागु छथी घाँय् दु । थुकियात ब्राम्ही नं धाइ । घाः जुयाः हि वःथाय् घोडताप्रे तिसिनाः तयाबिल धाःसा हि वःगु दिनावनी । नापं घाः नं लनी । थ्व घोडताप्रे दायेकाः त्वनकि स्मरणशक्ति बल्लाइ । आखः ब्वनीपिं विद्यार्थीतय्त थ्व अतिकं ज्या वः । स्मरणशक्ति अप्वयेकेत ग्वाहालि याइगु आयुर्वेदिक वासः सारस्वत चूर्णय् नं थ्व घोडताप्रे तयातःगु दइ ।
घोति चौथि
घोति चौथि मस्तय्गु निंतिं तसकं नीगु वासः खः । थ्व वासः आयुर्वेदय् शास्त्रय् उल्लेख मदु । तर थुकियात द्वःछि दँ न्ह्यःनिसें छ्यला वयाच्वनागु दु । मस्तय् जंक्व याये न्हयःनिसें नकीगु चलन दु ।
मस्तय् तागत मन्त, कमजोर जुलकि घोति नकेगु चलन दु । मांया दुरु च्याफुति झिफुति ल्वाक छ्यानाः वहःया चम्चाय् तयाः नकेगु चलन दु । अथेहे मस्तय्त प्वाः स्याःसा प्वाः सफा यायेत चौथि नकेगु चलन दु । थ्व नं वहःया चम्चाय् मांया दुरु हायाः ल्वाकछ्यानाः त्वंकेगु चलन दु । वहःया चम्चाय् तयाः नकलकि म्हय् दुने च्वंगु विषयात पितिना छ्वयेत ग्वाहालि याइ ।
चौलानिति
जाकियात न्हापां छकः सिलाः लः वांछ्वयेगु, उकी धूधाः दयेफु । वयां लिपा लः तयाः बांलाक संकाः चौलानिति दयेकेगु । उकी चिनी वा मिश्री भचा तयाः त्वंकल धाःसा च्व हीसे च्वनीगु, च्वफायेबलय् बातः वनेगु (च्वफाये धुंकाः छफि खनेदइगु)यात नं क्वलाना वनी ।
च्याम्पति
आमलिया पुयात च्याम्पति धाइ । च्याम्पतियात मिइ छुयाः ह्यंग्वाः हे दयेकेगु । उकियात नचुक निनाः छगः यच्चुगु थलय् तयातयेगु । तसकं वातावाता च्वंगु घाः उकियात उकुम जूगु धाइ, उकुमय् तकं थ्व च्याम्पतिया नौ ह्वलाबिल धाःसा घाः लनावनी ।
जिफ्वः
मस्तय् मुसु वल व प्वाः स्यात वा झारा जुल धाःसा मांया दुरुइ जिफ्वः चुलाः भचा भचा फ्ययेकल धाःसा मुसु वःगु नं क्वलाइ, प्वाः स्याःगु व झारा जूगु नं लनावनी ।
नीहः
म्ह स्याइबलय्, जँ स्याइबलय् वा छ्यं स्याइबलय् नीहः दायेकाः त्वंकेगु चलन दु । म्हय् घाः कै जुयाच्वंगु इलय् नीहः लखं सिलेगु यानाच्वनागु दु । थुकिं घाः व कै लनावनी । ब्लड प्रेसर अप्वः जुयाच्वंगु इलय् नीहः प्यहः न्याहः नकेगु चलन दु । व नं मनूया म्ह, उमेर स्वयाः नकेगु चलन दु ।
पालाःभि
बुंगद्यः रथय् तइबलय् पालाःभि ह्वखनाः मचायात क्वखायेकेगु याइ । क्वखायेके न्ह्यः थुकियात लखय् तयाः ल्वहंतय् चुलाः मस्तय्त फ्ययेकेगु याइ । पालाःभिया ति खाइसे च्वनी । थ्व हे खायु सवालं प्वाथय् च्वंपिं किमित सीगु व खि जुयाः कुहां नं वइ । दछिइ छकः थथे पालाःभि चुलाः त्वंकलकि दछि तक हे किमि दाइमखु ।
पासिपि
हाकुपासियात चक्का चक्का यानाः तानाः सुकू यानातःगुयात पासिपि धाइ । मिसातय् इलय् हे थीमज्यू मजुल धाःसा पासिपि नलकि पाय्छि इलय् हे थीमज्यू जुइगु याइ । विशेष यानाः ज्यापुतय्सं मी हइगु वा बी हइगु पासिपि नलकि मुसु वःगु क्वालाना वनी ।
पिपि
बन्या पसलय् पिपि (पिपला) यात चुं यानाः साखः वा चाकु तयाः छताजि वासः दयेकाः मियातःगु दइ । मुसु वइबलय् व वासः भचा फ्यलकि मुसु वःगु लनावनी । थुकिया सवाः चाकुचाकु पालुपालु धाइ ।
प्याजया ति
बान्ता जुइबलय् बान्तायात तुरुन्त दिके मज्यू, प्वाथय् च्वंगु विकारत पितछ्वयेत निक्वः स्वक्वः तक बान्ता जुइके बीमाः । तर बान्ता झाः झाः पतिकं जुलकि म्हयात सास्ति जुइ । अथे बान्ता जुइबलय् प्याजया ति निगू चम्चा व पालुया ति निगू चम्चा ल्वाकछ्यानाः त्वंकेगु चलन दु । थुकिं बान्ता शान्त यानाबी ।
फ्वंसिपु
फ्वंसियात तरकारी दयेकाः नयेगु, उकिया पुयात फ्वंसिपु धाइ । उकियात निभालय् पानाः गंका तयेगु । न्हाय् स्यात, न्हाय् मनावल धाःसा व हे फ्वंसिपुयात चुलाः पानाबिल धाःसा याकनं हे लनावनी ।
बकंचा/इकंचा
बकंचा÷इकंचाया तरकारी दयेकाः नल धाःसा प्वाः सफा जुइ, कब्जियत जुइके बीमखु ।
बागः ग्वय्
सिमाय् सइबलय् हे बागः जुयाः सइगु बागः ग्वय् लखय् चुलाः न्हकुइ पानाबिल कि छ्यं स्याःगु क्वलाइ ।
बाल्चिया पु
बाल्चिया पुया सवाः खाइखाइ धाः । आँउ जुइबलय् बाल्चिया पु नलकि आउँ क्वलाइ । बाल्चिया दुने नेपाली भ्वं थें सालुगु हः दइ । पु नं उकी हे दइ । थ्व स्वयेबलय् म्येय्या बपिक्वँय् थें च्वनी ।
माय् चिक
घ्यःचाकु संल्हूकुन्हु मांपिंसं मस्तय्त तू चिकनय् माय् क्वयेकाः दयेकातःगु माय्चिकं चसुप्वालय् तीकेगु चलन दु । चसुप्वालय् चिकं व नं माय्चिकं तिलेबलय् मस्तिष्कया सुख्खापन न्हनावनी । घ्यःचाकु संल्हूबलय् सुथय् छछाः माय्ब्वःजा नयेगु चलन नं दु । माय्ब्वः थुइबलय् माय्, घ्यः, चाकु व हाम्वः तयेगु चलन दु । माय् नं म्ह क्वाकेगु ज्या नं याइ ।
ब्याः
झाराबान्ता जुइबलय् लः त्वने प्याःचाइ, लः त्वंकेमाः । अथे लः त्वंकेबलय् ब्याःयात चिकुक्क तानाः फ्वयातःगु ति हे त्वंकेगु याइ । प्वाःया ल्वचय् ब्याः तसकं ज्या वः ।
मिक्वाः
लीयागु बाताचाय् मकःया गुनुमि तयाः लप्तें त्वपुयाः निबः स्वबः कापतं भुनाः फय्कूग्वारा वःथाय् मिक्वाः तयाबिल धाःसा ध्याउक ध्याउक धकाः वयाः प्वाः याउँसे च्वनी । थ्व हे क्वाः स्याःथाय् तयाबिल कि स्याःगु क्वलानावनी ।
मुस्या, पालु
समय् नयेबलय् हाकु मुस्या व पालु तयाः नयेगु याना च्वनागु दु । ला सिबें बांलाःगु प्रोटीनया खानी मुस्या खः । मुस्या नं स्वताजि रंगया दइ । तुयू, सियू व हाकु । थ्व स्वता मध्ये हाकु मुस्या दकलय् बांलाः । अथेहे तुयू, सियू व हाकु हाम्वलय् हाकु हाम्वः अप्वः हे बांलाः । हाकु मुस्याय् दुगु प्रोटीनयात पचे यायेत पालु नयेगु याइ । अझ उलि जक मखु लाभां नं पचे यायेत यक्व ग्वाहालि याइ । लाभां ला ब्लड प्रेसर व कोलेस्टोरल नं म्हो याइ । उकिं समय्बजि नयेबलय् मुस्या पालु व लाभा छ्यलेगु यानाच्वनागु दु ।
मू क्वाति
ज्वर वइबलय् वा कमजोर जुइबलय् मू क्वाति दायेकाः त्वनेगु याइ । थुकी प्रोटीन आपाः दइगुलिं मू क्वाित त्वनेगु वा मूवः नयेगु याना च्वना । अथेहे पःमाय्यात नं सूप थें दायेकाः त्वनेगु याना । भ्वय् नयेबलय् दकलय् लिपा पःमाय् तयेगु चलन दु । थुकिं शक्ति ला बी नापं पचे नं यायेत ग्वाहालि याइ ।
यला
प्वाः बमलाइबलय् मुसु वइबलय् प्वाः हिइबलय् यला नयेगु चलन दु । हि ताकुल धायेवं ल्वय् जुइयः, हि ताकु मजुइकेत नं यला नयेगु चलन दु । नुगःया ल्वय् जुयाच्वंपिंत यला नकेगु चलन दु ।बान्ता जुइबलय् यलायात मिइ छुयाः उकियात ख्वला प्वलाः बागः ति यला नचुक्क न्ह्ययाः नलकि बान्ता शान्त जुइ । यक्वसिया छेँय् थथे नयेगु याइ ।
वहःया चम्चा
न्हापा न्हापा म्हुकंचा (च्याउ) तरकारी दयेकेबलय् वहःया चम्चा वा ख्वलाचा नं तयाः दयेकेगु याइ । यदि वहःया रंग वाउँ वाउँ धालकि व म्हुकंचा नयेमज्यू, विषालु धकाः सीकी । म्हुकंचा बुइधुंकाः वहःया रंग गथे खः अथे हे च्वन धाःसा विषालु म्हुकंचा मखु धकाः सीकाः याउँक नयेगु याइ ।
राजवृक्ष
राजवृक्षया दुने च्वंगु सियुगु काच्याकाच्याच्वंगु चाःचा च्याचाः झिचाः लखय् फ्वयाः उकियात लखय् हे न्हात्तुन्हायाः ति जक त्वनकि झारा जुइ । कब्जियत जूपिंत थ्व तसकं बांलाःगु वासः खः ।
सितु
म्हय् गरम जुल, च्व हिइल, न्हासि वल, न्हय्पं स्याइगु इलय् सितुयात वासः कथं छ्यलेगु यानाः सितुयात यचुक सिलाः छ्यानाः उकिया ति भचा भचा त्वनेगु नं याना । सितु लखय् फ्वयाः त्वनेगु नं याना । तर सितु यक्व नये मज्यू ।
सितोपलादि चूर्ण
मुसु वइबलय् दालचिनी ५ ग्राम, यला १० ग्राम (ख्वला प्वलातःगु), तःध्ये पिपि २० ग्राम, वंसलोचन (बांलाःगु÷थिकेगु) ४० ग्राम व मिश्री ८० ग्राम । थुपिं दक्व छथाय् तयाः नचुक्क निनाः चिधंगु थुमांचां (चम्चा) छगू थुमांचा कस्तिनाप फ्यय्केगु याइ । थ्व वासः सर्दि गर्मी नितां ल्वचय् उतिकं ज्या वः । ल्हाःतुति हिइसे च्वंसा वा न्हासि वःसा थ्व हे वासः ख्वाउँगु लःनाप नकेगु चलन दु । हानं पिसाब हिइसे च्वंसा थ्व हे वासः चौलानि लः नाप नकेगु याइ ।
सिमल
सिमलया स्वां गंकातःगु अवस्थाय् बजारय् मी हइ । थुकियात बांलाक सिलाः लखय् तयाः मनेगु । मनातःगु सिमलयात ल्वहंमाय् तयाः ध्याध्या यानाः उकी जीचुं चिचुं तयाः अचार वा तरकारी थें दयेकेगु । थ्व नयेबलय् ला सवाः वइ । चैत महिनाय् थ्व न्यायेगु दइ । चैतबलय् आपाःसित आउँ जुइ । थथे आउँ जुइबलय् सिमलचिया तरकारी नलकि आउँ लनी । प्वाः स्याःगु नं लनी ।
प्वाः बमलाःगु, मचाछेँ कुहां वइगु, आंपाः पिहां वइगुयात फु छ्वासुइगु धाइ । थज्याःगु इलय् न्हापां निसें सिमल मनाः जीची तयाः तरकारी थें नकेगु चलन दु । आँउ जूबलय् नं सिमलयात थथे हे नकेगु चलन दु । सिमलया पलेसा कुनःबु नं नकेगु चलन दु ।
स्येँलामू
स्येँलायात नचुक्क त्यानाः जीचुं, हलू, चिचुं तयाः संकेगु । जा तायेसातं जाया दथुइ गाः वंकाः स्येँलामू (स्येँत्यानातःगु) तयाः मी चिकं क्वयेकाः उकी हे झ्वाँय् यायेगु । उकियात क्वाःक्वाःगु जां त्वपुयाबीगु । जा व मी चिकंयागु क्वाःजलं स्येँलामूया रंग भचा म्हासुम्हासु धाइ, थथे यानाः नलकि मिखा त्यय्लाइ ।
सःपि व स्तमि
सः सुइबलय् सःपि व स्तमि (जेठीमधु) छकू छकू तयाः म्हुतुइ तयातयेगु । उकिया रसं सः सूगु लंकाबी ।
हलः
सः सुइबलय् चिग्वःगु हलः (थ्व हाकुसे च्वनी) लखय् चुलाः फ्ययाबिलकि सः सूगु चालावनी । झारा मजूसा हाकुगु हलः भतीचा घ्यः तयाः सियाः उकियात चुं यानाः उलि हे बेय्चि ल्वाकछ्यानाः द्यने न्ह्यः लुमुलुमु धाःगु लः नाप चीधंगु चम्चां छगू चम्चा नकेगु चलन दु । थथे नल धाःसा सुथ न्हापां हे याउँक झारा जुइ ।
कच्यूगु वा मगंगु हलः बिहलः (बलः) व अम्बः तयाः त्रिफला दयेकेबलय् हलः छगः, बिहलः निगः व अम्बः स्वंगः तयेगु चलन दु । तर अम्बः चिग्वःगु हे जुइमाः । थुकियात छ्यानाः पु लिकयाः गंके धुंकाः चुं ल्हुयाः त्रिफला चुं दयेकेगु चलन दु । यदि स्वतां गंगु हे अवस्थाय् दुसा स्वताजिं उतिग्यंक तयाः त्रिफला चुं दयेकी । प्याःबलय् हलः दकसिबे तग्वः, बिहलः भचा चिग्वः व अम्बः दकलय् चिग्वः जुइगुलिं १ः२ः३ या मात्राय् ल्वाकछ्यायेगु यानातःगु खः । त्रिफला चुंयात ३÷४ ग्रामया मात्राय् नलकि प्वाः सफा जुइ, हि शुद्ध जुइ, मिखा त्यय्लाइ, नये यया वइ, प्वाः बल्लाइ ।
हलु चि लः
मुसु वइबलय् व सेखं चाइबलय् हलू चि लः दायेकाः त्वनेगु चलन दु । धायेबलय् जक हलू चि, थुकी बुरापतिं पाय्कूगु पालुयात ध्याध्या यानाः उकी स्वपतिंचा (एक चिम्टी) हलू, सवाः कथं चि, ग्वःगु जी व इमू चीधंगु चम्चां छगू छगू चम्चा तयाः छगू व बागू ग्लास लखय् तयाः ग्वारा ग्वारा दायेकेगु । छगू ग्लास लः जुलकि छाने यानाः क्वाःक्वाः त्वनेबलय् मुसु वःगु याउँसे च्वनी ।