अजीर्ण जुयाः प्वाः स्याःसा
अजीर्ण, वायु आदि जुयाः प्वाः स्यात धाःसा त्यपुचिया छचाःलिं हिं चुलाः पायेगु याइ । बेय्चि, मलय् निगः, हलूपालु छचाः, इमू, पालु छकूचा तयाः पाख वंक काढा लः दायेकाः त्वनेगु याइ ।
अप्वः च्व फायेमालीगु ल्वय्
गुलि च्व फायेमालीगु खः व सिबें अप्वः च्व फायेमालकि सियातःगु चाना छपासः व छकूचा साखः नापं नचुक्क न्ह्ययाः नयेगु याइ । गुलिगुलिसियां थथे जुइबलय् माय्कँे वा माय्वः नं नकीगु चलन दु । गुम्हे गुम्हेसितं चाना व साखलं मजीफु । अबलय् आयुर्वेदिक वासः हे नकी । गोक्षुरादि गुग्गुल १–२ गुलि, चन्द्रप्रभा वटी १–२ गुलि व चन्दनादि चूर्ण छगू चम्चा (३ ग्राम) लुमुलुमु धाःगु लः नाप नकी ।
गुम्हेगुम्हेसितं स्वता मध्ये छता जक वासलं नं ज्या याइ । यदि छता जक वासलं ज्या मयात धाःसा स्वता मध्ये निताजि वा स्वताजिं हे वासः छक्वलं नकी । थ्व स्वताजिं वासः बन्या पसलय् व आयुर्वेदिक वासः पसलय् याउँक हे न्यायेगु दु ।
अम्बः
नये मयइबलय् वाउँगु अम्बः दुसा वाउँगु, मदुसा अम्बः सुकूयात लखय् फ्वयाः ध्याध्या यानाः जीचुं व चिचुं सवाः कथं तयाः अचार दयेकाः जानाप नयेगु चलन दु । थुकिं म्हुतु चकनी, नसा नये यइ ।वाउँगु अम्बः नयेबलय् फयांफतले चिग्वःगु अम्बः हे भपियादिसँ । थुकी आपाः हे गुण दइ । तग्वःगु अम्बः विकासे जूगुलं उलि बांलाः मजू ।
अम्बः चुंयात मुसु वःगु इलय् कस्तिनाप ल्वाकछ्यानाः नयेगु चलन दु । प्वाःया ल्वचय् लःनाप नयेगु चलन दु । अथेहे तागत दयेकेत घ्यः नाप नयेगु चलन दु ।
अय्लाखं काःसा
अय्लाखं काःसा कागति पाउँ, प्याज नकेगु याइ । ख्वाउँक फसय् तयाः पालि तःलय् चिकं थाकेगु याइ ।
अलःकै
– न्हूगु अलःकै (हि खनेदुगु वा मदुगु) वयाच्वंगु इलय् क्वाःक्वाः हे सियातःगु चाना छम्हू नकेगु याइ । थथे यायेबलय् हि वःगु नं दिनावनी, अलःकै नं सुनावनी ।
–हि खनेदुगु अलःकै वइबलय् ज्यःनां बेलि यायेबलय् मुसू केँनाप पाउँसे च्वंगु महि नं त्वंकेगु चलन दु ।
– हि खनेमदुगु अलःकै वइबलय् हाकु हाम्वः ३–५ ग्राम नचुक्क न्ह्ययाः ख्वाउँगु लः त्वनेगु याइ । हाकु हाम्वःयात नचुक्क निनाः भतिचा क्वाकाः अलःकैचय् पायेगु नं याइ ।
– हि खनेदुगु अलःकै वइबलय् ककःचिया ति १ चम्चा व साखः छकूचा ल्वाकछ्यानाः न्हिं निकः निसें स्वकः तक नकेगु याइ । हि वःगु दिनावनी नापं कै नं सुनावनी । नापं भिंगु हलू (हलूपालु निनातःगु) व कुनूया लाः ल्वाकछ्यानाः मलम थें दयेकाः अलःकै वःथाय् पायेगु याइ । अलःकै हिइसे च्वंगु नं लनी, कै नं सुनावनी ।
– अलःकै वइबलय् प्याजया ति १ चम्चाय् साखः छकूचा ल्वाकछ्यानाः नकेगु चलन दु ।
– अलःकै वइबलय् कचिगु लैं नचुक्क न्ह्ययाः नयेगु चलन दु । गनं गनं लैंयात चिचीकुक तानाः सिंचि हाहा यानाः चछि अथेहे तयाः सुथन्हापां छुं हे मनःनिबलय् लैं नयेगु याइ । उलि जक मखु, झारा च्वने धुंकाः अलःकैयात लैंया तिं सिलेगु नं याइ ।
– हि खनेदुगु अलःकै वःगुलिइ मस्र्यासोंप, जी व ग्वःसंचा १–१ चम्चा छगू ग्लास लखय् तयाः दायेकाः बछि सुपाः वंकाः उकी १ चम्चा घ्यः ल्वाकछ्यानाः न्हिं निकः त्वंकेगु चलन दु । विशेष यानाः प्वाथय् दुपिं मिस्तय्त अलःकै वइबलय् थथे त्वंकेगु याइ ।
आउँ जूसा
आउँ जुइबलय् निभाः जलय् व मिइ पनाः अप्पा क्वाकाः उकी साल्लुक कापतं भुनाः आउँ जूम्हेसित क्वाक्क फ्यतुकी । कुन्हःबुँ व सिमलया तरकारी नं नकी । ब्याः फ्वयाः उकिया रस त्वंकी ।
आँतय् ज्वर वःसा
आँतय् ज्वर वयाः म्ह हरन्त जुइबलय् जीलः दापाःवंक दायेकाः त्वंकी ।
उकै वइबलय्
उकै वइबलय् मकलय् च्वंगु गुनुमिइ ख्येंय् छुनाः लुमुलुमु धाःगु अवस्थाय् ख्वला मप्वःगु ख्येँचं हे उकै वःथाय् क्वाः तयेगु चलन दु । थुकथं क्वाः तयेधुंकाः व ख्येँय् प्वलाः नकेगु नं चलन दु । कमजोर जुयाः उकै वइगु व उकैयात क्वाः तलकि कै याकनं सुनावनी । ख्येँय् नलकि तागत नं दइगु स्वाभाविक जुल । उकिं कमजोर जूसां ख्येंचं कमजोरीयात म्हो यानाबीगु नं जुल ।
कचिघाः, ला च्वतूसा
कचिघाः जूसा वा दयाः ला च्वतूसा ई भचा तयाः ब्वय्ब्वय् स्यायेगु चलन दु । थथे यायेबलय् कचिघाः व ला च्वतूगु याकनं लनी ।
कथु स्याःसा
कथु स्याःसा वा टनसिल वःसा सिंचि लखं गल्ल यायेगु, अजूस्वांमायागु हः दायेकाः त्वनेगु ।
कफ थानाच्वंसा
कथुइ कफ थानाः कथु वालावाला मिनाच्वंसा दुरुइ हलू तयाः दायेकाः त्वनी । थुकिं कथुइ थानाच्वंगु कफ पिहां वयाः याउँसे च्वनी ।
कब्जियत जूसा
दिसा कसे जुल, न्हियान्हिथं पिथा च्वने म्वाःल, प्वाः ग्वःग्वः धालधाःसा राजवृक्ष निचाः प्यचाःति लखय् फ्वयाः रस त्वनाबीगु । थ्व रस अप्वः त्वने मज्यू । हाकुगु हलः छुयाः म्हुतुइ तयातयेगु व त्रिफला फ्वयाः रस त्वनेगु नं याइ ।
कह्रः जूसा
कह्रलय् कताबसि तयाः कताबसिया चुं भचाछ्याकः छ्याकः जुइक छ्यानाः कह्रलय् ग्वाराचिंक तिकाः प्वःचिनातइ । थथे यातकि कह्रः लनावनी ।
कँथं कःसा
कथं कःसा कं लिकयाः वाखि (वाया खिति) तयाबिलकि याकनं क्वलाइ ।
किमि दाःसा
अक्षयतृतियाकुन्हु पालाःभियात लखय् चुलाः भचा फ्ययेकेगु याइ । पालाःभिया रसं प्वाथय् च्वंपिं किमि स्यायेगु याइ । दच्छिइ छकः किमि स्यायेगु यात धाःसा दच्छियंकं किमिं दुःख मबीगु जनविश्वास दु । मस्तय्त जन्तर थें पालाःभि क्वखायेकेगु नं चलन दु ।
किलं न्याःसा
किलं वा छाःकिलं न्यानाः फ्वातः फ्वातः वःसा लाभा निनाः अथे फ्वातःफ्वातः वःथाय् पानाबीगु याइ । तर लाभा निनाः मिखाया जःखः इले मज्यू ।
क्वलः
पत्थरी जुइबलय् पिसाबया ल्वय् वा किड्नी (जलास्येँ)या ल्वय् जुलकि क्वलः केँ नयेगु चलन दु । क्वलंयाके किड्नी दुने च्वंगु पत्थरयात बुलुहुं बुलुहुं नायेकेगु शक्ति दइ । थ्व यक्व नलकि गरम नं जुइयः ।
गर्मिं कपाः स्याःसा
गर्मिं कपाः स्याःसा कपालय् व न्हकुइ कुनू इलेगु याइ । कुनू बाफलाः यानाः छ्यनय् नं तयेगु । न्हिंन्हिं छकूचा छकूचा नयेगु याःसा झन् फाइदा जुइ । श्रीखण्ड चुलाः कपालय् छ्वालुक्क पायेगु याइ ।
गर्मिं छ्यं स्याःसा
ताल्लाया इलय् तांन्वयाः छ्यं स्याःसा आलेहः दायेकाः रस त्वन धाःसा क्वलाइ । आलेहःचुयागु अचार दयेकाः नं नयेगु याइ ।
गःपतय् हरिचा प्वः वःसा
गःपतय् हरिचा प्वः वःसा ल्वहंमाया मचा क्वाकाः क्वाः तइ । नेपाली भ्वँतय् ख्वाखःया लेपन तयाः तिकेगु वा पावासः पायेगु याइ ।
ग्वःसंचा
न्ह्यः मवइबलय् ग्वःसंचा फ्वयाः उकिया ति त्वनेगु याइ । उकी सिचुसे च्वंकीगु गुण दुगुलिं दिमागयात सिचुका बी । उकिं यानाः याउँक न्ह्यः वइ । सुथय् फ्वयाः बहनी द्यने त्ययेकाः त्वनेगु चलन दु ।
ग्वालि तज्याःसा
चिकुलां ग्वालि तज्याइबलय् च्युरिघ्यः नायेकाः बुलेगु याइ ।
चाकिलं नःसा
लखय् यक्व सनीपिनि व ताःई तक ल्हाः वा तुति माःबुक प्यानाच्वनीपिनि ल्हातय् व तुतिइ चाकिलं नयेयः । चाकिलं नलकि पतिंकापिइ बांलाक गंक हुयाः हलू तयाबीगु याइ ।
चिकनं पूसा
क्वाःगु चिकं तिचाः वयाः पुत धाःसा कस्ति पानाबीगु याइ । कस्तिं पूगु नं शान्त याइ, घाः हे जूसां लंकाबी ।
चिकुलां ल्हाःतुति तज्याःसा
चिकुलां ल्हाःतुति तज्याःसा च्यूरि घ्यलं बुली । ग्वालि हे भज्यंक तज्याःसा तज्याःथाय् च्यूरिघ्यः स्वचाक्क बुलाः इताः छप्वाँय्चा बुलाः मत च्याकाः मतं ग्वालिइ भाराक्क भाराक्क दायाः क्वाः तयेगु याइ । जाकिम्व वा हिम्वं बरोबर तुति सिलाः प्याःप्याकं हे चिकनं थानाबीगु याइ । न्यताः व म्हुतुसि तज्याःसा दुरुपुइँ वा घ्यलं बुलेगु याइ ।
छ्यं वा कपाः स्याःसा
छ्यं, कपाः स्याइबलय् दुरुइ जिफ्वः चुलाः कपालय् इलेगु यात धाःसा छ्यं सिचुसे च्वनाः छ्यं वा कपाः स्याःगु क्वलाइ ।
जँ स्याःसा
जँ स्याःसा भिंगु अय्लाखय् पालुति तयाः क्वाकाः स्याःथाय् बुलेगु याइ । सुकुलिइ वा सिपू लायाः द्यनेगु याइ । नायूगु तजाःगु लासाय् द्यनीमखु ।
झारा जूसा
तःधिकःपिंत झारा जूसा जिफ्वःयात लखय् फ्वयाः ल्वहंतय् चुलाः फ्ययेगु चलन दु । छगः जिफ्वः न्हिछिया दुने चुलाः नकलकि झारा जूगु दी ।
मस्तय् झारा जुयाच्वंगु इलय् छोहरा चुलाः फ्ययेकाबीगु याइ । तःधिकःपिनि झारा जुयाच्वंसा जिफ्वः लःया काढा दायेकाः त्वंकी । थथे यायेबलय् झारा जुयाच्वंगु क्वलाइ ।
टन्सिल जूसा
– टन्सिल जुइबलय् प्यभि चिभ्येगु लाभायात ध्याध्या यानाः निगू कप लः तयाः ग्वाराग्वारा दायेकाः बछि सुपाः वंकाः लुमुलुमु धाःगु इलय् हे गरगर
यायेगु चलन दु । थुकथं गरगर यायेबलय् टन्सिल याकनं लनी ।
– टन्सिल जुइबलय् म्येय्छ्यं (सिंघाडा)यात मनाः नयेगु चलन दु, छुं दिं तक थथे नलकि याउँसे च्वनी । म्येय्छ्यनय् आयोडिनया मात्रा माक्व दइगुलिं टन्सिलय् फाइदा जुइगु खः ।
– टन्सिल जुइबलय् चि लः गुलि फु उलि क्वाक्क गरगर याइ । थथे गरगर याइबलय् न्हिथं नयेगु चि सिबें सिंचि तयाः याःसा अझ अप्वः प्रभावकारी जुइ ।
– टन्सिल जुयाच्वंबलय् स्तमि (जेठी मधु)या कुचायात म्हुतुइ तयाः बुलुहुं न्ह्ययेगु याइ चाकुचाकु धाःगु स्तमिया रसं कथु स्याःगु, कथु मनावःगु क्वलाकी ।
– टन्सिल जूबलय् स्वाग (सुहागा) व फटकिरी २–२ ग्राम तयाः छगू कप लखय् दायेकाः लुमुलुमु धाःगु अवस्थाय् गरगर यायेगु चलन दु, थथे यायेबलय् टन्सिल जूगु लनी ।
तागत दयेकेत
ज्वर वयाच्वंबलय् व ज्वर लनेधुंकाः ग्वःमूयात चौलानिइ तयाः जीचुं, पालु, हलू व चि तयाः मू तज्याक दायेकाः मूक्वाति त्वंकेगु याइ । थुकिं तागत दयेकेगु ज्या याइ ।
तापालं लिहां वःपिंत
देश विदेशंं (तापालय्) वनाः सुं नं लिहां वल धाःसा खालु फ्वयाः खालुति छख्वला त्वंकेगु याइ । खालुति त्वंकलकि पिने तापलेयागु गर्मि, सर्दि व औलपाखें बचे जुइ ।
तुति इसुसा
तुति इसुल वा तुतिइ ला थहां वल धाःसा मचिकंनं बुलेगु याइ । तुति त्यानुगु इलय् चिकनं बुलेगु याइ ।
तुतिइ लाभी बाःसा
तुतिइ लाभी बाःसा वा पालि स्याःसा पन्यूचा न्हुयाः गिलिगिलि यायेगु याइ । थुकथं बरोबर यातकि लाभी बाःगु क्वलानावनी ।
थीमज्यू जुइबलय् प्वाः, जँ स्याःसा
थीमज्यू वा रजस्वला जुइबलय् मिस्तय् प्वाः÷जँ स्याइबलय् क्वय् धयातः थें लः दायेकाः त्वंकेगु चलन दु । तुयुगु हाम्वः व इमू छगू छगू चम्चा (च्या चम्चा) ध्याध्या यानाः उकी स्वपतिंचा (एक चिम्टि) दालचिनी चुं व सवाः कथं भतिचा चि नं ल्वाकछ्यानाः छगू व बागू कप लः तयाः दायेकाः बच्छि लः सुपाः वंक दायेकाः छाने यानाः क्वाः क्वाः सूप थें त्वंकेगु याइ । लखय् मिश्री व घ्यः भचा तयाः दापाःवंक दायेकाः मिश्री काढा त्वंकेगु वा त्वनेगु याइ । थीमज्यूबलय् आपाः हि कुहां वइ धकाः चाकु धाःसा नकीमखु ।
– थीमज्यू जुइगु ई त्यलकि गाजरया पु ५ ग्रामयात २५० ग्राम लखय् तयाः दायेकाः बछि लः सुपाः वनकि उकी भतिचा साखः ल्वाकछ्यानाः २ ÷३ न्हु तक न्हिं निकः त्वंकेगु याइ ।
– थीमज्यू जुइबलय् म्हो जक जुयाः प्वाः व जँ स्याये यः वा इलय् मजुयाः नं समस्या जुइफु । थज्याःगु इलय् ५ग्राम लैंया पुसा (क्यपु) चुं यानाः न्हिं स्वकः लः नाप नकेगु याइ । थथे याइबलय् इलय् हे थीमज्यू जुइ ।
– थीमज्यू जुइबलय् म्हो जक हि कुहां वलकि लाभा १० ग्राम व गाजरया पु ५ ग्राम नचुकाः ५०० ग्राम लखय् तयाः दायेकाः १२५ ग्राम ल्यं दुबलय् ३० ग्राम साखः ल्वाकछ्यानाः त्वंकेगु याइ ।
– थीमज्यू जुइबलय् छुं कथं समस्या खनेदत धाःसा अंजीर स्वचाः प्यचाः प्यन्हुतक नकेगु चलन दु । थीमज्यू जूगु क्वचालकि अंजीर नयेगु नं त्वःताछ्वइ ।
– थीमज्यू जुइबलय् आपाः हि कुहां वल धाःसा तुलसीमाया हायात नचुक्क निनाः २ ग्रामया मात्रा यानाः सादा ग्वाः नाप नकेगु चलन दु ।
– थीमज्यू जुइबलय् आपाः हि कुहां वल धाःसा ग्वःसंचा चुं १ चम्चा (३ ग्राम) चौलानिनाप नकेगु चलन दु ।
– थीमज्यू जुइगु न्ह्याः वइगु, लिहां वनीगु जुयाच्वंगु इलय् अशोकया ख्वलायात चुं यानाः छगू चम्चा (३ ग्राम) या मात्रा यानाः मिश्री लःनाप बाःछि लच्छि तक हे नकेगु याइ । अशोकं हर्मोनया मात्रायात नियमित यानाः इलय् हे थीमज्यू जुइका बी ।
दम
– दम वयाः सासः ल्हाये थाकुइगु इलय् मिश्री, मलय् व हलू थ्व स्वतां उतिकं मात्राय् ल्वाकछ्याना दयेकातःगु चुं ३÷३ ग्रामया मात्राय् कस्ति ल्वाकछ्यानाः नकेगु याइ ।
– स्येंस्यें वइगु व मुसु वइबलय् थुकथं छेँय् हे वासः दयेकाः नकेगु याइ । ३ ग्राम स्वाग (सुहागा) यात द्वालय् तयाः फ्वंगायेकाः थुकी ४० ग्राम कस्ति
ल्वाकछ्यानाः छगः थलय् तयेगु । न्हिं न्हिं ३÷३ ग्राम बहनी द्यने त्ययेकाः थ्व वासः फ्ययेकेगु याइ ।
– दम वयाः स्वांस्वां वयाच्वंगु इलय् पालुति व कस्ति उतिग्यंक ल्वाकछ्यानाः बाघौ छघौया छकःया ल्याखं फ्ययेकेगु चलन दु, थथे यायेबलय् दम वःम्हेसित यक्व हे आराम जुइ ।
– दम वयाः स्वांस्वां वयाच्वंगु इलय् म्हय्खापाया दंयात मैनबतीइ च्याकाः खरानी यानाः भतीचा कस्ति ल्वाकछ्यानाः न्हिं निकः स्वकः फ्ययेकेगु चलन दु ।
दाग/घाःखू
दाग वा घाःखू दुथाय् जिफ्वःयात दुरुइ चुलाः पायेगु याइ । अथे हे दुसा बागःग्वय् मदुसा छगः (तग्वःगु) ग्वय्यात लखय् चुलाः दाग वःथाय् वा घाःखू दुथाय् इलेगु याइ ।
दाद वःसा
म्हय् चातः थाक्क दाद वःसा दाद वःथाय् कचिगु मेवा तायेबलय् वइगु दुरुं बुलाबीगु याइ । मेवा तायेबलय् वइगु दुरु तयाबिल धाःसा दादया चातः तनावनी ।
दुरुपां दुरु म्हो वयेकेत
मचां सालां साले मफयेक दुरु वइगु नं समस्या हे खः । मांम्हेसित छुं जुयाः गंल्वय् (टिबी) जुल, ज्वर वल वा छुं कथंया ल्वय् जुयाः दुरु त्वंके मजिउगु अवस्था वल धाःसा दुरु आपाः वइगु नं तःधंगु समस्या जुइफु । थज्याःगु इलय् दुरुपाय् नीहः(दुसा वाउँगु हे)या लेप थें दयेकाः निपां दुरुपाय् इलाबीगु याइ, थथे याइबलय् दुरुया उत्पादन म्हो जुयावनी ।
नकिनं सूसा
नकिनं सूसा व हे नकिं मिइ छुयाः सूगु थासय् क्वाः तयेगु याइ ।
न्हाय् गंसा
न्हाय् गंसा क्वाःलःया बाफ कायेकी, ह्यंग्वाः मिइ, छफुतिचा चिकं तयाः चिकं कुँया नस थनाः कायेकी ।
न्हाय् स्यानाः ह्याउँसे च्वंसा
न्हाय् स्यानाः ह्याउँसे च्वंसा फ्वंसिपुयागु पु चुलाः न्हासय् न्यंक पानाबीगु । फ्वंसि धयागु इसि, कःबसि, मतप्यासी थें च्वंगु भिम्पू लसिवःगु सि खः । थ्व नयेबलय् चाकुसे च्वनाः सवाः साइ, भचा खखः नं धाः । फ्वंसि प्वाः स्याःपिंत नं निं ।
न्हाय्पं स्याःसा
न्हाय्पं स्याःसा म्हय्म्हय् धाःगु ख्वाखः छ्यानाः न्हाय्पनय् ति छफुति तयाबीगु याइ । चमेलि चिकं नं तयेगु याइ ।
न्हासि वःसा
न्हासि वःसा न्हासय् ह्यंग्वाः चुलाः पाकाबी । स्यूचा कापतय् प्वःचिनाः नतुनेगु नं याइ ।
न्ह्यः मवःसा
– न्ह्यः मवःसा छगू चम्चा कस्तिइ बागू चम्चा कागतिया ति ल्वाकछ्यानाः फ्ययेकेगु याइ ।
– न्ह्यः मवःसा वाउँगु धन्याया ति छगू चम्चा व साखः बागू चम्चा लखय् ल्वाकछ्यानाः द्यने त्ययेकाः त्वंकाः थ्यनेगु याइ ।
– न्ह्यः मवःगु इलय् जिफ्वःयात लखय् प्याकाः ल्वहँमाय् चुलाः मिखा तिसिनाः मिखाया पुसाय् सालुक्क इलाः द्यनेगु चलन दु ।
– न्ह्यः मवःगु इलय् द्यने सिबें न्ह्यः छगः बाताय् लः तयाः छुं ई तक तुति थुनेगु याइ । थथे याइबलय् याउँक हे न्ह्यः वइ ।
– न्ह्यः मवइबलय् जिफ्वःयात लखय् चुलाः
छ्वालुगु तियात मिखा तिसिनाः मिखाया पुसाय् सालुक्क इलेगु यात धाःसा याउँक न्ह्यः वइ ।
पिसाब पोले जूसा
गरम जुयाः च्व फायेबलय् हीसे च्वनीगु जुयाच्वन धाःस जाकि फ्वयातःगु चौलानी ति त्वनेगु याइ ।
प्याःचाःसा
प्याः चाइबलय् व म्हुतु सारासारा गनीबलय् ग्वय् थें जिफ्वः कुचायात नयेगु याइ ।
प्रेसर अप्वः जूसा
प्रेसर अप्वः जुल धाःसा तुतिया पतिंकापिइ लाभा चुलाः पायेगु याइ । थथे लाभाः चुलाः पानागु न्यागू मिनेट लिपा हे सिलाछ्वयेगु याइ । थथे यात धायेवं थहांकुहां जूगु प्रेसरयात थातं तयेगु याइ ।
फय् स्वचानाः जन्हुफाः स्याःसा
फय् स्वचानाः जन्हुफाः व म्ह स्याःसा प्वंतुपः तयेगु । चायागु क्वरिंचाय् इताः छप्वाँय्चा च्याकाः उगु कोरिं स्याःथाय् भ्वाक्क भपुइकेगुयात प्वंतुपः तयेगु धाइ । इताःमतं म्हय् च्वंगु फय् सालाकाइ । फय् मंतकि कोरिंचा थःथम्हं कुतुं वइ । (थुकियात भ्वंचाक्वा तयेगु धकाः नं धाः ।) म्ह स्याःथाय् भिंगु अय्लाखय् पालुति भतिचा तयाः लुमुलुमु धायेक क्वाकाः बुलाबीगु ।
फु मुसु वःसा
सुख्खा फु मुसु वयाच्वंगु इलय् फु बजि छभ्वाः भ्वाक्क नयाः न्ह्यन्ह्यं म्हुतुइ ताउत तक म्हुतुइ हे तयातइ । थुकथं घ्यलय् क्वाकातःगु जिफ्वः अय्लाः झ्वाँय् यानाः त्वनाबिलकि नं मुसु वयाच्वंगु लनावनी ।
बागः छ्यं (कपाः) स्याःसा
– बागः छ्यं स्याइबलय् पिपलामूलयात चुं यानाः बागू चम्चा ख्वाउँगु लःलिसे ३०÷३० मिनेट पाकाः स्वकः तक त्वंकेगु चलन दु ।
– बागः छ्यं स्याइबलय् गन स्याःगु खः अन हे लाभा चुलाः पायेगु याइ, थथे पायेबलय् मिखाय् जःखः लाभा बुली मखु । नापनापं जवगु छ्यं कपाः स्याःसा देपागु न्हाय्प्वाः वा खवगु छ्यं कपाः स्याःसा जवगु न्हाय् प्वालय् छफुति लाभाया ति तयेगु नं याइ ।
– बागः छ्यं कपाः स्याःगु इलय् सुथय् बहनी जा नयेधुंकाः १०÷१० ग्राम कस्ति फ्ययेगु याइ ।
– बागः छ्यं कपाः स्याःगु इलय् गंगु तुलसीहःचुं स्वपतिंचा (एकचिम्ति) व कस्ति ल्वाकछ्यानाः सुथय्, न्हिनय् व बहनी फ्ययेगु याइ ।
– बागः कपाः स्याःसा बागःग्वय् चुलाः कपाः व न्हकु न्यंक पायेगु याइ । (बागःग्वय् धयागु बागः थें च्वंगु छगः हे ग्वय् खः) बागः कपाः स्याइबलय् श्रीखण्ड चुलाः नं पायेगु याः ।
– छ्यं स्याःथाय् कागतिया ति बुलेगु चलन दु । अथे हे सुंपालुयात लखय् प्याकाः ल्वहँमाय् चुलाः छ्यं स्याःथाय् पायेगु नं चलन दु । ग्वालि पुलि स्याइबलय् नं कागतिया तिं बुलेगु चलन दु ।
– छ्यं स्याइबलय् हिंयात भतीचा लखय् प्याकाः व हे स्वकः प्यकः नतुनेगु याइ ।
भुयू कुहां वःसा
– भुयू कुहां वइगु इलय् सियातःगु चानाचुं छब्व व उकिया बछि साखः ल्वाकछ्यानाः दयेकातःगु चुं निगू चम्चायात घ्यः व क्वाःगु सादुरुनाप नकेगु चलन दु । थथे यानाः नकीबलय् छुं दिं लिपा हे भुयू कुहां वःगु दिनावनी ।
– भुयू कुहां वइगु इलय् कचिगु केरा चिचिकुक तानाः केरासुकू दयेकाः चुं ल्हुयाः उलि हे मात्रा साखः ल्वाकछ्यानाः १०–१० ग्रामया मात्रा यानाः न्हिं स्वकः लुमुलुमु धाःगु लःनाप नकेगु याइ । थथे नकेबलय् भुयू कुहां वःगु दिनावनी ।
मस्तय्त झारा जूसा
चीधिकःपिं मस्तय्त वाउँक छ्वालुक्क झारा जूसा मांया दुरुइ जिफ्वः चुलाः भचा भचा मचायात फ्ययेकेगु यातकि मचातय् झारा जूगु क्वलाइ ।
मस्तय्सं लासाय् च्व फाःसा
– लासाय् च्व फाइपिं मस्तय्त द्यने त्ययेकाः भतीचा कस्ति फ्ययेकाः थ्यनेगु याइ । थथे यातकि च्व फायेगु बानी त्वःफिनावनी ।
– लासाय् च्व फाइपिं मस्तय्त द्यने त्ययेकाः ख्वःसिं व किसमिस नकेगु चलन दु । थुकथंझिन्हु झिंन्यान्हु तक नकलकि लासाय् च्व फायेगु याइमखु ।
– लासाय् च्व फाइपिं मस्तय्त मचाया उमेर स्वयाः छगःनिसें निगःतक छोहरा द्यने न्ह्यः नकेगु याइ ।
मर्कय् जूसा
ल्हाः तुति मर्कय् जूसा भिंगु अय्लाखय् लस्सा वयेक लेप निनाः मर्कय् जूथाय् पानाः नेपाली भ्वँतं तिकाः मसंक चिनातइ । थुकथं लेप पानाः प्यन्हुन्यान्हु तयातलकि मर्कय् जुयाः स्याःगु क्वलानावनी ।
मस्तय्त बातः जूसा
मस्तय्त बातः जुयाः तुइक च्व वयाच्वंसा जाकि सिलागु चौलानी लः त्वंकेगु याइ ।
मिखा त्यय्लाकेत
मिखा त्यय्लाकेत सुथय् दनेवं ख्वाः सिले न्ह्यः न्ह्यथुकुन्हु बहनी फ्वयातयागु त्रिफला (हलः बलः व अम्बः) लखय् नायुगु कापः छकू थुनाः मिखाय् छ्वाछ्वा यायेगु ।
मिखा फाराफारा मिंसा
मिखा फाराफारा मिनीबलय् नेपाली भ्वं छकूचाय् क्वाःक्वाः ई भचा इलाः मिखाया पुसाय् तिकाबीगु याइ ।
मिखा स्याःसा
मिखा ग्वःग्वःधायाः स्याइबलय् मिखाय् मचाया मांया दुरु तयेगु याइ । नापं स्याःगु मिखाय् कस्तुरी तयाः दयेकातःगु अजलं उली ।
मिखाय् धू वंसा
मिखाय् धू दुहां वंसा मिखा तग्वयेक कंकाः फू फू यानाबीगु । मिखाया धू पिकायेत पाल्हातय् लः छपासः तयाः लखय् मिखा कंकाः फुतिफुति याकेगु याइ ।
मुसु वःसा
मुसु वयाच्वंसा भिंगु घ्यलय् जिफ्वः क्वाकाः भिंगु अय्लाः झ्वाँय् यानाः त्वनेगु याइ । थुकथं घ्यलय् क्वाकातःगु जिफ्वः अय्लाः झ्वाँय् यानाः त्वनाबिलकि मुसु वयाच्वंगु लनावनी ।
म्ये क्वाचुसा
म्ये क्वाचुयाः नयासवाः मदुसा तुसिपु प्वलाः नयेगु । मस्र्याबरां नयेगु नं ज्यू । तुसिपु वा मस्र्याबरां नचुक्क न्ह्ययाः पलख म्येय् तयातयेगु याइ ।
म्ह गरम जूपिंत
म्ह गरम जुयाः म्ह चासु, म्हुतु क्वाचु, कपाः स्याः, नये मयः आदि जूपिंत ख्वल्चाघाँय् छ्यानाः रस तिसिनाः न्हिथं छख्वला छख्वला त्वंकेगु याइ ।
म्ह स्यानाः मनावःसा
म्ह स्यानाः मनावःसा चिकं बुलाः मि पनाः क्वाः तयेगु याइ । मल्तामा व तुख्वः च्याकाः मिया क्वाः तयाबी । मनावःगु उजुंसुजुं क्वमलाःसा तुसिपु फ्वयाः क्वाकाः नं क्वाः तयाबी ।
मांया दुरु अप्वयेकेत
मांया दुरु मवलकि सियातःगु इमू नकेगु चलन दु । इमूयात छथाय् तयाः नचुक्क निनाः मचा बूम्हेसित चीधंगु थुमांचां (चम्चा) लुमुलुमु धाःगु दुरु नाप नकेगु चलन दु । थथे यानाः नकाः नं दुरु बांलाक मवःसा इमू चुनय् शतावरी चुं ल्वाकछ्यानाः नकेबलय् दुरु बांलाक हे वइ ।
– मचा बूपिंत कचिगु बरां नं नकेगु चलन दु । थुकिं मांया दुरु अप्वयेकेगु व दुरुयात पौष्टिकतां जायेकेगु ज्या याइ । कचिगु वा बूगु बरां खाली प्वाथय् नकी मखु । आपाः नं नकी मखु, छपासः जक नकेगु याइ ।
– मचा बूपिंत पाके जूगु मेवा नं नकेगु चलन दु । मांया दुरु अप्वयेकेगु व पौष्टिक यायेगु मचायात मदयेक मगाःगु भिटामिन ए नं परिपूर्ति जुइगुलिं थथे नकेगु चलन यानातःगु खः ।
– मचा बूपिंत सियातःगु जीचुं छगू थुमांचा (चम्चा) व उलि हे साखः वा चाकु ल्वाकछ्यानाः न्हिं निकः नकेगु याइ । थथे नकेबलय् मचा बूम्हेसिया दुरु अप्वइ ।
मिं पुसा
क्वाःगु लखं पूसा वा चिसकं मिं पूसा कुनूया लाः पायेगु याइ । थथे कुनू पानाबिलकि, मिं पूगु शान्त जुइ, लःफ्वं गाइगु नं म्हो जक जुइ । क्वाःलखं पुनाः हियुगु म्हो जुइगुया नापं फ्वं नं म्हो जक गाइगु जुइ ।
ल्हातय्, म्हय् वा ख्वालय् गनं मिं, चिकनं वा क्वाःलखं पूसां पुइसातकिं हे उगु थासय् चिकं इलाः हाकनं व हे मिं सह याये फक्व सेके यायेगु याइ । पूथाय् फ्वंगाये मलावं कुनू पानाबीगु वा हलू चिकं पानाबीगु याइ ।
मिखा स्याइबलय्
मलमल कापःयात बःबः यानाः म्हुतुं हाः यानाः मिखातिसिनाः मिखा ग्वलय् क्वाः तयेगु चलन दु । क्वाःजलं मिखा दुनेया रक्तसंचार नियमित यानाः स्याःगु क्वलाकाबी ।
मुसु वःसा
– मुसु वइबलय् हाकुगु हलःयात मिइ छुयाः ग्वय् नये थें छगः छगः नयेगु चलन दु ।
– मुसु वइबले सादा ग्वाः(ग्वाःहः, सख्वाः व चुन) नयेगु चलन दु । उकी द्वालय् तयाः फुले यानातःगु स्वाग (सुहागा) तयाः नयेबलय् झन् याकनं मुसुवःगु लनी । अझ उकी स्तमि(जेठीमधु) चुं भचा ल्वाकछ्याःसा चाकुचाकु धायाः ग्वाः झं हे साइ, उलि जक मखु स्तमिं मुसु अझ याकन लनी नापं सःसूगु नं चाली ।
– बहनी द्यनेबलय् वा चान्हय् मुसु वलकि तसकं थाकुइ । थजाःगु इलय् छफ्वः लवं द्यने न्ह्यः म्हुतुइ तयेगु याइ, उकियात काताक्क छकः न्ह्ययाः पालुगु लवंया रसं मुसु वयेके बी मखु ।
– मुसु वइबलय् छपासः छ्वयात निगू ग्लास लः तयाः बच्छि सुपाः वंक दायेकाः सवाः कथं चि ल्वाक्छ्यानाः ति जक त्वनेगु याइ । न्हिं निकः थथे छवाः तक त्वनेबलय् मुसु ला गन वं गन वं जुइगु याइ ।
– चिचीधिकःपिं मस्तय्त मुसु वःसा फुले यानातःगु स्वाग भतीचा व कस्ति ल्वाकछ्यानाः फ्ययेकेगु चलन दु । थथे नकेबलय् याकनं हे मुसु वःगु लनी नापं छाती घ्यारघ्यार जूगु नं लनी ।
– धालय् नयाः धालय् ख्वला वांमछ्वसे थुकियात निभालय् पानाः गंकातयेगु चलन दु । मस्तय् मुसु वइबलय् छकूचा धालय् ख्वला दुरुइ तयाः दायेकाः छाने यानाः त्वंकेगु याइ । मुसु वःगु याकनं लनावनी ।
च्व तुलुतुलु वःसा
च्व फायेबलय् गाक्क च्व मवइगु वा तुलुक्क तुलुक्क जक च्व वइगुयात मूत्रकृच्छ धाइ ।
– तुलुक्क तुलुक्क च्व वइबलय् ५० ग्राम छ्व चच्छि लखय् फ्वयाः सुथय् मिश्री ल्वाकछ्यानाः नचुक्क न्ह्ययाः नयेगु याइ । न्हय्न्हु तक थुकथं नलकि थ्व ल्वय् क्वलानावनी ।
– तुलुक्क तुलुक्क च्व वइबलय् निगः सुकुमेल प्वलाः नचुक्क न्ह्ययाः क्वाः क्वाः दुरु त्वनेगु चलन दु । नापं थुकिं च्व नं हिइसे च्वंकीमखु ।
– तुलुक्क तुलुक्क च्व वइबलय् २ ग्राम सुंपालु चुं व मिश्री ३ ग्राम ल्वाकछ्यानाः दुरुनाप त्वनेगु याइ । थथे यायेबलय् च्व फायेबलय् हि वइगु नं दिनावनी ।
लासाय् च्व फाइपिंत
मचापिं मस्तय्सं लासाय् च्व जक फानाः दुःख बीगु इलय् उमेर कथं कस्ति फ्ययेकेगु याइ ।
लुसिप्वता जाःसा
लुसिप्वता जाइबलय् धौबजि वालाः लुसिप्वता जाःगु पतिंचाय् तयाः मलमल कापतं पतिंचा चिनाबीगु याइ । थुकिं लुसिप्वता जाःगु याकनं पाके यानाः लंकेगु ज्या याइ ।
ल्हाः तु्ति इसुसे स्याइबलय्
छमना लखय् बुरापतिं पायेकूगु सिंचि तयाः दायेकाः गुलि फु उलि क्वाः क्वाः हे मलमल कापः थुनाः इसुथाय् छ्वाछ्वा यायेगु चलन दु । छकःनिकः थथे चिलखं छ्वाछ्वा यातकि इसुसे च्वंगु लनावनी ।
ल्ह्वये वःसा
वाक्वाक् वयाः ल्ह्वये वयाच्वंसा यला व सुकुमेल भचा पतिचिंक छ्यानाः दापाः वंक लः दायेकाः त्वंकेगु याइ । थथे यायेबलय् ल्ह्वये वइगु दिनावनी ।
वा किलं नःसा
वा किलं नःसा सिंचि हिखयः तयाः लखं कुल्ला यायेगु । वा किलं नःथाय् हिं तयाबीगु नं ज्यू, तर वाया हाय् थीके मज्यू ।
वा बुया वइबलय्
चिचिधिकःपिं मस्तय् वा बुयावइगु इलय् गिजाय् कस्ति इलेगु यानाबी । कस्तिं गिजायात सालुकाबी, वा बुयावये अःपुकाबी ।
वा स्याःसा
वा स्याइबलय् नयेगु तूचिकनय् चि भतिचा तयाः वाय् बुलेगु । पाउँघाँय् दायेकाः कुल्ला यायेगु । आमाःसि माया दंया दतिवनं वाय् बुलेगु ।
वाःकाः वाःकाः वःसा
– वाःकाः वइबलय् लः भचा त्वनाबीगु यातकि नं वाःकाः वःगु म्हो जुइ वा दिना हे वनी ।
– वाःकाः जक वयाच्वन धाःसा ग्वःसं प्यंगः न्यागः नचुक्क न्ह्ययाः नलकि वाःकाः वःगु दिनावनी ।
– वाःकाः वइबलय् सुंपालु, मलय्, इमू व पिपि उतिग्यंक कयाः चुं यानाः उकी सवाः कथं सिंचि व बेय्चि ल्वाकछ्यानाः ख्वाउँगु लःनाप भचाभचा नलकि वाःकाः वःगु दिनावनी ।
वाकवाकि वइबलय्
वाकवाकि वइबलय् वा बान्ता जुयाच्वंगु इलय् यलायात भतिचा मिइ छुयाः प्वलाः न्यापु खुपु यलापु नकेगु याइ । थुकिं बान्ताया बेग शान्त यानाबी ।
सँ हाया वःसा
– सँ हायावइबलय् चिग्वःगु अम्बः प्यंगः न्यागः ध्याध्या यानाः अचार थें दयेकाः उकी छगः कागति तिसिनाः सँ हायावंथाय् व सँ महाःथाय् नं पतिंचा तुलाः मालिस यानाः बाघौति लिपा यच्चुक लखं चायेगु
याइ । थथे यायेबलय् न्हूगु सँ बुयावइ । हायेत्यंगु सँ हायेके बीमखु, सँ हाकुसे, नाइसे व ताःहाकः यायेत नं ग्वाहालि याइ ।
– सँ हायावइबलय् म्वःल्हुइगु स्वयां बाघौ (३० मिनेट) न्ह्यः तुसियात ध्याध्या यानाः तिसिनाः तुसिया तिं सँया हा थ्यंक वनी कथं बांलाक मालिस यायेगु चलन दु । थथे यातकि सँ हाइगु म्हो जुइ । गबलें गबलें तुसि मदुसा खौतुसि नं छ्यलेज्यू ।
– सँ हायावंथाय् पालुति, वाउँगु धनियाति व कागति उतिग्यंक ल्वाकछ्यानाः सँया हाय् थ्यंक वनी कथं मालिस यानाः बाघौ वा घौछि ति लिपा म्वःल्हुइगु याइ । थथे यायेबलय् न्हूगु सँ नं बुयावइ, सँ नं हाया वनीमखु ।
– सँ पाचुयावंथाय् प्याजयात ध्याध्या यानाः तिसिनाः बहनी द्यने त्ययेकाःं मालिस यायेगु चलन दु, थथे यायेबलय् आपाःसिया सँ बुयावयेगु याः ।
– सँ पाचुयावंथाय् जक लाभाया ति नं बुलेगु याइ । निला–स्वलातक थुकथं यायेबलय् सँ बुयावइ ।
सर्दिंं छ्यं स्याःसा
सर्दिंं छ्यं स्याःसा मलय् निगः, तेजपात छहः, इमू, हलूपालु छच्वः, पालु अथवा सुंपालु छकूचा तयाः सिंचिलः दायेकाः त्वन धाःसा क्वलाइ ।
सेखं चाःसा
सेखं चाःसा सिंचि, मलय् निगः, हलूपालु छचाः, इमू, पालु छकूचा तयाः पाखवंक वासःलः दायेकाः त्वनेगु याइ ।
सः सूसा
– सः सूगु इलय् कचिगु पालु कुचा कुचा यानाः छकू छकू ग्वय् थें नयेगु चलन दु ।
– सः सूगु इलय् इस्तमि (जेठीमधु)यात नं चिचिकुक तानाः ग्वय् नः थें छकू छकू नयेगु याः । थथे याइबलय् सः चालावनी । नापं कथु स्याःगु नं लनावनी ।
– सः सूगु इलय् इस्तमिं जक ज्या मयाइगु अवस्थाय् थ्व नापं सःपि नांया जडिबुटी नं छकू छकू ल्वाकछ्यानाः नयेगु याइ ।
– सः सूगु इलय् बहनी द्यने त्ययेकाः ग्वाः दयेकेबलय् तइगु तुयुगु सख्वाः (चुन) यात कथुइ पिने पानाः कन्हय्कुन्हु सुथय् ख्वाः सिलेबलय् थुकियात नं सिलाछ्वयेगु याइ । सः बांलाक हे चाली ।
– सः सूगु इलय् क्वाःलखय् भतीचा कस्ति तयाः गरगर यायेगु याइ, थथे यायेबलय् नं सः चालावं ।
– ग्वालय् तयेगु सख्वाःयात बहनिइ द्यने त्ययेकाः गःपतय् इलाबीगु, कन्हय् सुथय् ख्वाः सिलेखतं व सख्वाःयात नं सिलाः छ्वलकि सः सूगु लनी ।
हाछिकाः वइथें जूसा
हाछिकाः वइथें वइथें जुयाः उसिमिसि जूसा न्हाय् व न्हाय्पनय् ल्हातं मदिक्क गिलिगिलि यानाबीगु । पलख थथे यातकि याउँसे च्वनावनी ।
हानाः प्वः वःसा
हायेसातकि हे नायुगु कापः छकू ग्वाराचिनाः उकियात म्हुतुया सासलं हाः हाः यानाः क्वाःजः बियाः प्वःवःथाय् क्वाक्क त्यलाबीगु । प्वः वःगु थासय् बजि नचुक्क न्हायाः क्वाःक्वाः तिकाबीगु ।
हिकु वःसा
हिकु वःसा न्हाय्, म्हुतु, मिखा, न्हाय्पं प्वाःतिनाः पलख सासः मल्हासे फछिंफत्तले दिनाः सुम्क च्वनी । पलख थुकथं च्वनकि हिकु वइगु दिनावनी ।
ह्याउँमचातय् त्यपुचा पिहां वःसा
ह्याउँमचातय् त्यपुचा पिहां वःसा तूचिकं मी पनाः क्वाः तयाबी । थुकथं बरोबर तूचिकंया क्वाः तयाबिलकि पिहां वःगु त्यपुचा मिले जुयावनी ।