न्ह्यखँ
नेवाः छगू मानवीय समुदायया बिस्कं म्हसीका खत । तर, सांस्कृतिक नृविज्ञानया (Social Anthropology) ल्याखं छगू चकंगु ब्याख्या कथं नेवाः छगू सभ्यता हे खः । थुगु सभ्यता अन्तर्राष्ट्रियस्तरय् मुक्कं नेपाः देय्यात म्हसीकाबीगु छगू क्वातूगु लिधँसा जुयाच्वंगु दु । नेवाः सभ्यतादुनेया विविधता, गहनता अले आकर्षणं यानाः थुकीयात कयाः सयेकेत–सीकेत संसारया थीथी थासं अध्ययेता, अनुसन्धानकर्तापिं ताःइलंनिसें नेपाः वयेगु यानाच्वंगु दु । नापनापं उमिसं थःगु अध्ययन अनुसन्धानयात सफू, शोध–ग्रन्थ कथं पिथनाच्वंगु दु । अथे हे नेपाःयापिं विद्वत्जनपिन्सं नं नेवाः सभ्यतायात कयाः थःगु अध्ययनया लागा दयेकाच्वंगु जुल । मदिक्क जुयावयाच्वंगु थुकथंया विद्वत् कुतलं आः नेवाः सभ्यता, नेवाः जाति, संस्कृति, भाषा, साहित्य आदिया सम्बन्धय् आपालं ब्वनेगु ज्वलं ध्वदू ।
स्वभाविक खः, तःम्ह मनूया तःगु कथंया अध्ययन अनुसन्धान अले थःथःगु दृष्टिकोणया कारणं नेवाः व नेवाः सभ्यताया सम्बन्धय् नं छगू कथंया धापूत मदु । लिपांगु इलय् झी हे नेवाःतय्सं थःगु बौद्धिक शिल्प व ज्ञानयात नेवाः सभ्यतायात कयाः अध्ययन यायेगुलि सदुपयोग यानावयाच्वंगु दु । अथे नं थुपिं छथासं धाःसा मदु, उखेंथुखें ।
ताहाकःगु इतिहास दुगु, तःमिगु सम्पदा संस्कृतिया थुवाः अले शिल्प, कला व प्रविधिया ज्वःमदुगु ज्ञानदुपिं नेवाःतय्गु थुज्वःगु बौद्धिक सम्पदायात संरक्षण यायेत नापनापं न्हूपुस्तायात सुसूचित
व शिक्षित यानावं यंकेत नं थ्व सम्बन्धय् अभिलेखिकरण यानायंकेगु अतिकं हथायेगु ज्या खत । थ्वहे खँयात वाःचायेकाः थुगु नेपालभाषा एकेडेमिपाखें दायित्वबोध यासें थुगु नेवाः सांस्कृतिक ज्ञानकोश दयेकेगु परिकल्पना याःगु खः ।
ज्ञानकोशया परिकल्पना व स्वरुप
ज्ञानकोश मूलतः अध्ययेता व जिज्ञाशुपिनिगु निंतिं ज्ञान व सूचनाया संग्रह खत । तर नेपालभाषा एकेडेमिया परिकल्पना कथं थुगु कोश मूलतः नेवाःतय् संस्कृतिनाप स्वापूदुगु सुचंया संग्रह कथं खः । संस्कृति धायेबले थुकिया लागा अतिकं तब्याः, विज्ञपिन्सं मनूतय् आहार–विहार, जीवन शैलीजक मखु आदर्श, सिद्धान्त, मान्यता, बिचाःयात तकं संस्कृति हे खः धकाः ब्याख्या नं यायेगु याः । तर छगू परियोजनायात तार्किककथं न्ह्याकेगु व क्वचायेकेत धाःसा निश्चित लागा क्वःछीमाः । थुगु ज्ञानकोशया स्वरुपयात नं ब्यवहारिकताया दृष्टिकोणं थीथी लागा क्वछिनागु जुल । अथे धैगु
क) विषयत लागा
ख) भौगोलिक लागा
ग) विवरण / आकारया लागा
बिषगत लागा :
थुगु ज्ञानकोश मूलतः नेवाःतनाप स्वापू दुगु सांस्कृतिक ख्यः खः । गुकियात मूलतः न्यागू ब्वय् ब्वथलागु जुल । गुगु थुकथं खः –
· नेवाः म्हसीका
· नेवाः संस्कृति व सम्पदा
· नेवाः साहित्य, लिपि, ब्याकरण, शब्दकोश आदि
· नेवाः प्रविधि, शिल्प, ज्ञान
· नेवाः संगीत, वाद्यवादन, नाट्य आदि
भौगोलिक लागा :
खतुं नेपाःया आःया सामाजिक संरचनाया ल्याखं नेवाःत देय्या न्हय्गू प्रदेश, न्हय्न्हय्गू जिल्ला न्यंक हे च्वनाच्वंगु दु । उकि मध्ये स्वनिगलं तापाक पश्चिम डोटी, रुकुम, प्यूठान अले पोखरा, बागलुङ्ग, पाल्पा, बुटवल तक नेवाःतय् पुलांपुलांगु वस्ती दु । अथेहे पूर्वय् चैनपुर, धनकुटा, धरान, भोजपुर, रामेछापय् नं उलिहे पुलां नेवाः वस्तीया अस्तित्व दु । आः नं उगु लागाय् नेवाःतय्सं सांस्कृतिक ल्याखं थःथःगु म्हसीका ल्यंकातःगु खंकेफु । अथेखःसां थुगु ज्ञानकोशया परियोजना कथं भौगोलिक लागायात प्राचीन नेपालमण्डलयात क्वछ्यूगु जुल । गुकी स्वनिगःया नापनापं द्वाल्खा, काभ्रे, सिन्धुपाल्चोक, नुवाकोट अले मकवानपुरया नेवाः वस्तीत दुथ्याः ।
विवरण / आकारया लागा :
विषयगत व भौगोलिक लागा निश्चितताया नापं छुछु विषयया विवरण गुलि च्वयेगु? विषयगत प्रकृति व स्वरुप कथं गुगु विषययात उप्वः मूबियाः विस्तृत कथं विवरण च्वयेगु अले गुगु विषययात कयाः सामान्य जानकारी जक दुथ्याकेगु धैगुया लागा दयेमाःगु जुल । थ्व ल्याखं मू विषय, कचा विषय अले तँसा विषय कथं ब्वथलेगु जुल । नापनापं खँग्वःया विवरणलिसे फोटाग्राफिक वा किया नं दुथ्याकेमाः धैगु मान्यता खत । थ्व ल्याखं शाब्दिक विवरण थ्यंमथ्यं झिंन्याद्वः अले किपा स्वद्वः दुथ्याकेगु तातुना कथं परियोजना न्ह्यज्याःगु जुल ।
परियोजना विधि
क. प्रारम्भिक विज्ञ कार्यशाला
परियोजनाया प्रारुप गथे, गुकथं न्ह्याकेगु? छु छु विषययात दुथ्याकेमाः? नापनापं परियोजनाया ज्याय् बिशेषज्ञकथं गुज्वःगु योग्यता, अनुभव व ज्ञानदुपिं ब्यक्तिपिन्त दुथ्याकेगु धैगु सम्बन्धय् दक्कले न्हापां नेवाःख्यःया थीथी विधायापिं ज्ञाता, विज्ञ अले शोधकर्तापिनिगु छगू पूर्वतयारी कार्यशाला गोष्ठी जूगु खः । ने.सं ११४० थिंलाथ्व ८ (२०७६ मंसिर १८) कुन्हु ख्वपया नगरकोटय् जूगु छन्हु न्हिच्छिया बौद्धिक सहलहस नेपालभाषा एकेडेमिया सदस्य सचिव मल्ल के. सुन्दरपाखें परियोजनाया प्रारम्भिक परिकल्पना व प्रस्तावया ज्यापौ न्ह्यब्वःगु खः । अथेहे बौद्ध
विद्वान व संस्कृतिविद् यज्ञमान पति भाजुं मेगु ज्यापौ न्ह्यब्वःगु खः । उगु निगू ज्यापौया लिधँसाय् मूलतः परियोजनादुने थीथी न्यागू विषयगत लागा कःघायेमाःगु सुझाव ब्यूगु जुल ।
ख. निर्देशक पुचः
परियोजनायात माःगु नीति निर्देशन बीत एकेडेमिया चान्सलरजुया अध्यक्षताय् निम्ह थीथी ख्यःया बिज्ञपिं अले परियोजनाया दाता येँ महानगरिपालिका सम्पदाबिज्ञ प्रतिनिधि दुथ्याःगु न्हय्म्ह दुजःया छगू निर्देशक पुचः नीस्वनाः उकिया अन्तर्गत ज्यान्ह्याकेगु जुल । एकेडेमिया भाइस–चान्सलर, सदस्य–सचिव व दांभरिं थुकी पदेन कथं दुथ्याः । न्हिथंया ज्या न्ह्याकेत परियोजनाया मूकजिया नेतृत्वय न्याम्हेसिया छगू सचिवालय अले छम्ह परियोजना व्यवस्थापकनाप स्वम्ह कर्मचारीया प्रशासनिक ईकाइ छगू नं निर्देशक पुचःया सुपरिवेक्षण कथं स्वनेगु जुल ।
ग. विषयगत विज्ञ पुचः
विज्ञपिनिगु कार्यशालापाखें क्वःछ्यूगु थीथी न्यागू विषयगत लागायात कःघायेत सम्बन्धित विषयया ज्ञातापिं न्हय्म्हेसिया नेतृत्वय् न्यागू विज्ञ पुचः दयेकेगु व उकियादुने ज्ञानकोशया निंतिं अध्ययन अनुसन्धान यायेगु व विवरण च्वयेगु निंतिं ग्वहालियाइपिं योग्यपिं मनूत मालेगु ज्या जुल । थुकिया निंतिं नेपालभाषा माध्यमया पत्रपत्रिकापाखें सार्वजनिक जानकारी बीगु व योग्य व इच्छुकपिनिगु आवेदन दुकायेगु जुल ।
घ. विज्ञ पुचःया न्हापांगु सहलह
विज्ञपिनिगु कार्यशालापाखें क्वःछिनाब्यूगु नेवाः सांस्कृतिक ज्ञानया थीथी न्यागु विषयगत लागाया दुने छुछु विषयया गुज्वःगु खँ दुथ्याकेगु धैगु सम्बन्धय् पुचःया नेतृत्वया भाला कयाच्वंपिं न्याम्ह विज्ञपिनि दथुइ च्वनाः २०७८ मंसिर २७ छन्हु न्हिच्छि दुग्यंगु अभ्यास जुल । सहलह कथं प्रत्येक विषययात सुक्ष्म रुपय् ब्वथलाः विवरण च्वयेमाःगु शिर्षकया वर्णानुक्रमानुसारया धलः दयेकेगु ज्या जुल ।
ङ. न्हापांगु अभिमुखिकरण
ज्ञानकोश परियोजनाय् ब्वतिकयाः थःगुकथं ग्वहालि यायेत नां दुथ्याकूपिं नापनापं विज्ञपिं व निर्देशक पुचः च्वनाः ज्ञानकोशया निंतिं सुचं, हलज्वंल मुंकेगु, च्वयेगु आदि सम्बन्धय् आधारभूत ब्यवहारिक ज्ञानया निंतिं २०७८ पुस २४ कुन्हु वृहत् अभिमुखिकरण गोष्ठी जुल । थुगु गोष्ठीस ज्ञानकोशया निंतिं थीथी विषयया विवरण च्वयेबले नालेमाःगु भाषागत/ ब्याकरणया एकरुपता, सन्दर्भ सामाग्रीयात न्ह्यथनेगु विधि, थीथी स्रोतया बःकायेगु आधारभूत सैद्धान्तिक पक्षयात कयाः ज्ञानबीगु जुल ।
च. विषयगत पुचःया सहलह
प्रत्येक विषयगत पुचःया कजिया नेतृत्वय् सम्बन्धित विषययात कयाः विवरण च्वइपिनिगु दथुइ छु छु विषय गुकथं च्वयेगु व स्रोतया निंतिं छु यायेगु वा गुम्ह ब्यक्तियात स्वापूतयेगु धैगुयात कयाः थवंथवय् सहलह यायेगु छगू नियमित ज्याझ्वः न्ह्यज्यात । नापनापं च्वये धुंकूगु विषययात कयाः गथे जुल, गुकथं सुधार यायेमाल धैगु बिचाः कालबिलया अभ्यास नं जुयावं वन ।
छ. परिमार्जन व अनुमोदन
विषयगत विवरण च्वयेगु ज्या जुइ धुंकाः दक्कले न्हापां सम्वन्धित विषयगत पुचःया कजिपाखें पाय्छि जू/ मजू क्वछीगु जुइ । थुज्वःगु विवरणयात बौद्धिक मिखां दुवालेकथं नेवाः सांस्कृतिक ख्यःया हनेबःपिं विज्ञपिन्त सःताः प्रत्येक विषययात कयाः समालोचनात्मक टिप्पणी याकेगु अले माःगुकथं परिमार्जन याकेगु ज्या नं परियोजना व अनुमोदनया छगू शोधविधि कथं नालाकयागु जुल ।
ज. स्रोत व सुचंया थीथी विधि
ज्ञानकोशयात माःगु विषयगत सुचं व स्रोत चूलाकेत थीथी विधियात नालाकयागु जुल । मूलतः प्राथमिक स्रोतकथं सुचं मुंकेत सम्बन्धित थासय् वा सांस्कृतिक गतिविधि जूगु अवसरय् सशरिर उपस्थित जुइगु ज्या जुल । अथेहे जानकार मनू वा विज्ञपिन्त प्रत्यक्ष नापलानाः उमिगुपाखें
सम्बन्धित विषयया सुचं मुंकेगु मेगु विधि जुल । अप्रत्यक्ष स्रोत कथं सम्बन्धित विषयया आःतक प्रकाशित जुइ धुंकूगु सफू, शोधग्रन्थ, पत्र–पत्रिकाया च्वसूयात मूविधि कथं छ्यःगु खत ।
नापनापं गुलिखे सुचंत विद्युतीय सञ्चार माध्यम इन्टरनेटय् उपलब्ध वेवसाइटय् बियातःगु सुचंत दुवालाः ज्ञानकोशयात माःकथं च्वयेगु जुल । विशेषयानाः विदेशी विद्वानत अले उमिगु कृतिदुनेया सुचंत थुकथं चूलाकेगु जूगु खः ।
सुचंत गुकथं मुनेगु जुल, प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष स्रोतयात नालाकाःगु खः धैगु प्रत्येकया सम्बन्धय् ज्ञानकोशया विषयगत खण्ड कथं सम्वन्धित सफूया दक्कले ल्यूने न्ह्यथनातयागु जुल । स्रोतया कथं लिधँसा जुयाब्यूगु सफू, च्वसू, शोध कार्ययात अन्तर्राष्ट्रिय शोधविधि प्रणाली कथं न्ह्यथना तयागु जुल ।
हाथ्या
सांस्कृतिक विधाया अतिकं तःजिगु व तब्यागु विधाया सुचंत मुंकेत मानवीय शक्ति, श्रम, क्षमता व स्रोतया उपलब्धता उकथं हे जुइमाःगु हे जुल । थ्वसिबें नं तःजिगु हाथ्या धैगु थुज्वःगु ज्याया निंतिं आपालं मनूतय् संलग्नता अले उमिगु दथुइया समन्वय व सहकार्य खः । ज्ञानकोशया निंतिं सुचंत मुंकेगु व उकियात च्वकेगुलि थीथी मनूतय् थीथी कथंया ब्यवहार व स्वभाव दक्कले थाकूगु पक्ष खत । थुज्वःगुलि स्वेच्छा छगू हे जक लँपु खत, करबर वा जवरजस्ती विकल्प मखु । गुलिखे मनुखं विना पूर्वसूचना दथुइ हे ल्हाःतुति त्वःताबीगु, अत्यन्त गैरजिम्मेवारी पहलं ‘म्हालंका’ धै बीगु प्रवृति नं तःधंगु पंगः जुयाबिल ।
विशेष यानाः नेवाः ज्ञान, शिल्प व प्रविधि विधाया सम्वन्धय् जानकार, विज्ञ मनूत आपालं चूलाःसां नेवाः भासं च्वयेमसः व अभिब्यक्त यायेमफु धैगु अनपेक्षित स्थितिं यानाः माःगु सुचंत मुंकेत आपालं थाकुल । अथेहे संगीत, नाट्य व फिल्मिख्यःयापिं गुलिखे मनूत जीवित मदुगु अले उमिगु सम्बन्धय् आधिकारिक जानकारी कायेगु गुगुं स्रोत चूमलागुलिं उज्वःपिनिगु बारे च्वयेमफुत । दक्कले म्हाइपूगु खँ, थुगु ख्यःया गुलिखे जीवित मनूतय्सं नं इलय् हे माःगु सुचं बियाः ग्वहालि मयाःगुलिं उज्वःपिनिगु विवरण नं दुथ्याकेमफुत ।
तःम्ह मनुखं सुचं मुंकेगु व उकियात थःथःगु शैली व भासं च्वयाबीगुलिं एकरुपता मदु । खतुं सम्पादनया झ्वलय् थुकिइ फुत्तले कुतः जूगु जुल ।
पंगः
कोभिड–१९या विश्वन्यंक सन्त्रास थ्व हे इलय् तच्वल । ज्ञानकोशया निंतिं ग्वहालि यानाच्वंपिं तःम्ह मनू थुगु ल्वचं तःन्हुतक लासाय् लात । ज्ञानकोशया ज्याकू मचाल । हानं छुं ई लिपा डेङ्गुया आतंक वल । थुगु ल्वचं झन बांमलाक लिच्वः लाकल । परियोजनाया ग्वसाःकथं क्वछिनातयागु इलय् ज्या क्वचायेकेत थाकुल । वाध्यतावश छुं ई लिछ्यायेमाल ।
येँ महानगरपालिकाया ग्वहालि
थुगु एकेडेमिपाखें न्ह्यब्वःगु परियोजना प्रस्तावकथं ज्ञानकोशया ज्या न्ह्याकेत येँ महानगरपालिकानाप निगू पक्षीय सहमति जूगु जुल । थुगु सहमति कथं १,१४,५९,६२०/– (तका छगू करोड झिंप्यंगू लख न्ययेगुद्वः खुसःव नीतका जक) या मुक्कं बजेट प्रस्तावित जूगु खः । गुकी किस्तावन्दीइ मुक्कं तका छगू करोड येँ महानगरपालिकापाखें ग्वहालि चूलाकेगु व मेगु झिंप्यंगू लख न्येय्गुद्वः खुसः व नीतका एकेडेमिया थःगु स्रोतपाखें ब्यवस्था यायेगु कथं जूगु खः । थुगु ज्ञानकोश उगु हे निगू पक्षीय सहकार्यया लिच्वः खः । येँ महानगरपालिकाया थुगु उद्धार चित्तया तिबः मदुगु जूसा थुगु परियोजना थुकथं सफल मजुइगु जुइ ।
मगाः मचाः
थुकथंया सांस्कृतिक ज्ञानकोश दयेकेगु ज्या नेपालभाषा ख्यलय् जक मखु मुक्कं नेपालय् हे संभवत् न्हापांगु कुतः खः । थुलि तब्याःगु ज्ञानया ख्यःयात कयाः सुचंत मुंकेगु व च्वयेगु ज्या उलि अपूगु मखु । अथेसां नेपालभाषा एकेडेमिपाखें साहसयासें थुखेपाखे पलाः ल्ह्वंगु खः । अवश्य नं थुगु ज्याय्, सुचं मुंकेगुलि अले च्वयेगु ज्याय् आःपाः मगाःमचाः दु जुइ । थुकथंया मगाःमचाः जिमिगु ज्ञान अले स्रोतसाधन व ईया सीमितताया लिच्वः जक खः धकाः थुइकाब्यूसा ज्यू । थुकी जिमिगु कमि कमजोरीयात नालाकाये । तर थुज्वःगुलि गुगुं कथं आग्रह वा संकीर्णता धाःसा मदु । खः कथंया लिच्वः व सल्लाह दइ धैगु भलसा दु । संसारय् गुगु नं पक्षं याःगु जूसां ज्ञानकोश दयेकेगुलि गुब्सं पूर्णता दइगु खँ मखु । थ्व छगू बौद्धिकस्तरया निरन्तर अभियान खः, आः मगाः–मचाः जूगु पक्षयात लिपाया संस्करणय् भिंकेगु व अझ पूर्णता बीगु कुतः जुइ ।
ज्ञानया लँपु थुकथं हे छगू छगू त्वाथःयायां च्वये न्ह्यज्याइगु खः । थुकी सकसियापाखें सदभाव दइ धैगु भलसा कया ।
मंकाः कुतः
खतुं थुगु ज्ञानकोशयात थुगु स्वरुपय् थ्यंकेगुलि परियोजना कथं न्ह्यज्याकेगुलि नेपालभाषा एकेडेमिपाखें संस्थागत कुतः जूगु खत । अथेसां थ्व छगू तःम्ह मनू, तःम्ह प्रतिभा व ज्ञातापिनिगु मंकाः कुतःया लिच्वः खः । थुगु तःजिगु ज्याय् थःथःगु थासं, थःथःगु ज्ञान व क्षमता कथं तिबः बियादीपिं सकल ब्यक्ति व संस्थातय्त थुगु सफलताया श्रेय बीमाः । हानंहानं थुज्वःगु
सिर्जनात्मक व रचनात्मक ख्यलय् ल्हाःतय्त सफल जुइमाः, थ्व हे भिंतुना !
मल्ल के. सुन्दर
परियोजना परिकल्पना व मू कजि