मां देवीमाया बौ भवानीरत्न तुलाधया कोखं येँया नानिबहालय् ने.सं. १०३५ जन्म जूम्ह धर्मरत्न यमि नेपालभाषाय् महाकाव्य, खण्डकाव्य, निबन्ध, उपन्यास आदि च्वयावंम्ह छम्ह बहुआयामिक बहुभाषिक स्रष्टा खः । राजनैतिक व साहित्यक जीवन नितां नाप नापं न्ह्याकाच्वनादीम्ह धर्मरत्न यमिं कवि चित्तधर हृदय कवि सिद्धिचरणपिनिगु प्रेरणां १९९७ सालया जेलयात्रां निसें नेपालभाषा ख्यलय् च्वसा न्ह्याकादीगु खः ।
धर्मरत्न यमिं साहित्य रचना यायेगु ज्या नेपाली, नेपालभाषा, हिन्दी तथा अंग्रेजी भाषां यानादीगु खःसां वय्कलं दकलय् अप्वः नेपालभाषां च्वयादीगु दुसा वय्कःया साहित्यिक व्यक्तित्वया मूल्यांकन नं नेपालभाषाय् हे अप्वः जूगु दु । धर्मरत्न यमिया काव्य ख्यलय् न्वाखँ पुचल (ने.सं १०७०), सँदेय्या लिसः (ने.सं १०७२) विश्वन्तरया मचात दान (ने.सं १०७२) थेंज्याःगु खण्डकाव्य अर्हत्नन्द (ने.सं १०७३) थेंज्याःगु महाकाव्य पिदंगु दु । थ्वय्कः वि.सं. १९९७ सालया राजैतिक पर्वय् जेलय् लाःबलय्निसें जक च्वसा न्ह्याकादीम्ह खयानं अन जेलय् केवल खण्डकाव्य जक मखु महाकाव्य थेंज्याःगु वृहत् काव्य तकं च्वयादिल ।
अर्हत्नन्द महाकाव्य बौद्धर्धम सम्बन्धी महाकाव्य खया नं छम्ह सिर्जनशील कवि तथा वौद्धिक व्यक्तित्व यमिं थ्व महाकाव्यय् विषय प्रसंगनाप सान्दर्भिक जुइक जातिपाति भेदभाव, धनी गरीबया भेदभाव विरुद्ध प्रगतिशील बिचाः नं सशक्त रुपं प्वंकादीगु दु । थज्याःगु हे प्रगतिशील बिचालं जाःगु वय्कःया मास्टर पीस धायेबहःगु मेगु कृति सँदेय्या लिसः खण्डकाव्य स्वंगू भाषां अनुवाद जूगु दु । वैचारिक सशक्तता, पुरातनप्रति असहमति, जातिपाटी भेदभावप्रति पूर्ण विरोध, प्रगतिशील विचारधारा वय्कःया काव्यया मू वैचारिक विशेषता जूगु दुसा वय्कः मातृक छन्द तथा लोकलयया हिमायति कवि खः ।
निर्भिक व स्पष्टवादी व्यक्तिया रुपं प्रसिद्धम्ह धर्मरत्न यमिं थःगु च्वसा दकलय् न्हापां काव्य ख्यलय् न्ह्याकादीगु खःसां वय्कलं अप्वः च्वसा न्ह्याकादीगु विधा च्वखँ खः । वय्कःया च्वखँ गुलिं नेपाःया इतिहास सम्बन्धी समिक्षात्मक कृति कथं जूगु दुसा गुलिं थनया राजनैतिक सम्बन्धी सा गुलिं बौद्धधर्म, बौद्ध दर्शनसम्बन्धी जूगु दु । थुपि च्वसुं वय्कःयात नेपाःया इतिहास, राजनीति, बौद्धदर्शन प्रति दुग्यःगु ज्ञान दुम्ह जक मखु मखुगु मज्यूगुयात निर्भिकपूर्वक विरोध याइम्ह छम्ह स्वतन्त्र विचारक, चिन्तक कथं परिचित याकूगु दु ।
अथेहे महान व्यक्तित्वपिनिगु जीवनी दर्शन ब्वयेगु ज्याय् नं वय्कःया च्वसा उलि हे जःगु खनेदु । महास्थवीर धम्मालोक भन्ते (ने.सं १०९०) वय्कःया थज्याःगु कृतिया छगू दसु खः । वय्कःया च्वखँय् बौद्ध विद्वान राहुल सांस्कृत्यायनया तःधंगु प्रभाव खनेदु ।
धर्मरत्न यमिया थीथी साहित्यिक क्रियाकलाप मध्ये नं उपन्यास विधाय् वय्कःया देन अझ विशेषरुपं उल्लेखनीय जूगु दु । धर्मरत्न यमि नेपालभाषाया प्रारम्भिककालया उपन्यासकारपिं मध्ये छम्ह जक मखसे नेपालभाषाया उपन्यास ख्यलय् नं थीथी विषय थीथी प्रवृतिगत उपन्यास च्वयाः नेपालभाषाया उपन्यासयात विविधतां छाय्पियादीम्ह छम्ह उपन्यासकार नं खः ।
वय्कःया नेपालभाषां पिदंगु उपन्यास खः — लिथु (ने.सं १०७८), भृकुटी (ने.सं १०८०) व आङ्गल्हामो (ने.सं १०९०) । थुपिं स्वंगू उपन्यास स्वंगू हे विषयवस्तुइ केन्द्रीत जूगु दु । लिथुइ सामाजिक, भृकुटीइ ऐतिहासिक तथा आङ्ल्हामोय् प्रगतिवादी औपन्यासिक प्रवृति विद्यमान जूगु दु । श्रमिकवर्गप्रति झुकाव, वाह्य हस्तक्षेपया विरोध, अधिनायकबादया विरोध, साहित्य मार्फत राष्ट्रप्रेमया भावना थनेगु, जातीय संस्कृति कला ब्वयेगु धर्मरत्न यमिया उपन्यासया मेगु विशेषता जूगु दु । अथेहे सँदेया भौगोलिक तथा संस्कृतिक चित्रण वय्कःया लेखनया छगू त्वःफिकेमज्यूगु विशेषता जूगु दु। । थथे धर्मरत्न यमि नेपालभाषा साहित्यय् नेपाः पिनेया परिवेशय् सााहित्य सिर्जना याःम्ह नेपालभाषाया न्हापांम्ह च्वमि नं खः ।
धर्मरत्न यमि राजनैतिक क्रियाकलापं वन उपमन्त्री तथा साहित्यिक ज्याखं कविरत्न उपाधि हासिल यानादीम्ह धर्मरत्नं ६० दँया वैशय् अर्थात् ने.सं १०९५ य् थःगु नश्वर देहत्याग यानादिल ।