यक्व महत्व दयाः नं नेवाः परम्परां तना वनेत्यंगु म्हुतुं पुइगु दकलय् तःहाकःगु बाजं खः काहा । थीथी पूजा, जात्रा, पर्व व मृत्यु संस्कारय् तकं छ्यलीगु थ्व बाजंया सः तसकं तीसः । जात्रा, पर्व आदि न्ह्याबलें नं काहा दकलय् न्हापा वनेमाःगु बाजं खः । थुकिया सलं लँय् वयेफुगु फुक्कं पंगः चीकी धैगु मान्यता दु । काहा पूगु सः स्वर्गय् तक थ्यनीगु व थुकिया सलं देवराज इन्द्रयात ब्वनापौ छ्वयेगु खः धाइ । मृत्यु कर्मकाण्डय् काहा पुलकि इन्द्रं स्वर्गया खापा चायेकी धैगु जनविश्वास दु । उकिं काहायात इन्द्रबाजा नं धाइ । काः, काहा, काहाल आदि नेवाः नांया थ्व बाजंयात यमतुर्य नं धाइ । थ्व बाजं न्ह्याबलें ज्वःखाकाः पुइसा गुहालिकथं नाय्खिं व छुस्याः थाइ । काहायात किराँतकालीन बाजं धकाः नं नालातःगु दु ।
भिंगु सिजःपाता चाःतुकाः दयेकीगु काहा स्वत्वाः ह्वनाः थ्यंमथ्यं ६ फुट हाकः जुइ । दकलय् चीपुगु व म्हुतुप्वाः दिकाः पुइगु त्वाः ‘नासःत्वाः’ खःसा उकी स्वाइगु भचा तःपुगु ‘दथुत्वाः’ खः । उकी स्वाइगु दकलय् तःपुगु त्वाः ‘काःफ्वः’ खः । थ्व हे पलंचा बांगु फ्वलं थुकिया सः पिज्वइ । तःहाकःगुलिं काहा पुइत तिंकथिं ल्ह्वनी अले पुइम्वाःबलय् स्वत्वाः थला तइ । काहा स्वयां चीपुगु थ्व थें हे ज्वःलाःगु मेगु नेवाः बाजं प्वंगा बाय् पँय्ताः खः । काहा पुइबलय् मुख्य यानाः स्वंगू सूर वइ । थ्व हे स्वंगू सूरया संयोजन यानाः थीथी बोल पुइ । काहायात तान्त्रिक व शास्त्रीय आधारया बोलय् पुइगु खः । थुकिया धून व बोल लसता व विरहकथं निथी दइ । जात्रा, पर्व व सिथं यंकीबलय् पुइगु काहाया बोलत थीथी दु । उलि जक मखसे थीथी द्यःयाथाय् पुइगु बोल नं उकथं हे पाइ ।
सहकालया द्यःकथं नालातःम्ह करुणामय बुंगद्यःलिसे काहा सत्तिगु खनेदु । बुंगद्यःया रथजात्रा काहा मपुइकं न्ह्याइ मखु । व थेंतुं कुरुवालय् करुणामयया हंस काः वनेबलय्, न्हवंबलय्, रथय् बिज्याकेत, प्वाकलं क्यने जात्राबलय् व रथयात्रा क्वचायेकाः करुणामय बुंगय् बिज्याकेत नं काहा पुइमाः । व थेंतुं मोहनिया पायः पिहां वयेत नं काहा पुइमाः । बालाचःह्रे छन्हुन्ह्यः पशुपतिइ चा च्वनाः पुजा यानाः कन्हय्कुन्हु बालाऊ ह्वलेधुनेवं नं काहा पुयाः लिहां वइगु चलन दु । थुकिया निंतिं यलया च्यासलय् बालाचःह्रे गुथि स्वनातःगु दु । उलि जक मखसे येँय् आचाःगुथि पुजाबलय्, चीभाःद्यः पलिस्था व बुसादँ यायेबलय्, मोहनिबलय् हनुमानध्वाखाय् कुम्हो प्याखं हुइकीबलय्, भ्वँतया चण्डेश्वरी जात्राय्, सक्वया बज्रयोगिनीया जात्राबलय् नं काहा पुइमाः । व थेंतुं ख्वपया नवदुर्गा प्याखंया थीथी अवसर व बिस्काः जात्राया यःसिं थनीबलय् काहा पुइगु चलन दु । थनया निपु काहा भक्ति जुजुकथं नांजाःम्ह जुजु भुपतीन्द्र मल्लं नवदुर्गा द्यःयात द्वहलपा तयातःगु दु । किपूया बाघ भैरव प्याखनय् नं काहा पुइमाः । अनया न्हय्गां जात्रा क्वचाःगु सुचं काहा पुयाः बी ।