बौ दामोदरनाथ न्यौपाने व मां सुमित्रा न्यौपानेया क्वखं येँया न्ह्योखा त्वालय् ने.सं. १०४८ (वि.सं. १९८४ मार्ग १४) य् निबन्धकार केदारनाथ न्यौपानेया जन्म जूगु खः । वय्‌कःया मेगु नां राम खः । नेपालभाषा न्यौपानेजुया थःगु मांभाय् मखुसां नेपालभाषां च्वसु च्वइपिं विभाषीया दथुइ वय्‌कः नं छम्ह खः । नेपालभाषाया साहित्य ख्यलय् भाजु न्यौपानेया न्हापांगु च्वसु नेपाल पत्रिकाय् ने.सं. १०६३ इ पिदंगु संरक्षक, शिक्षक व विद्यार्थीतय् पारस्परिक सम्बन्ध खः ।

छम्ह विभाषी जुयाः नं च्वसापासाया सेक्रेटरी जुयाः ज्या यानादीम्ह भाजु न्यौपानेया नेपालभाषाय् बिस्कंगु योगदान दु । कन्या मन्दिर माध्यामिक विद्यालयया संस्थापक तथा प्रधानाध्यापक भाजु न्यौपानेया न्हापांगु सफू केहेँयात पति ने.सं. १०७२य् पिदंगु खःसा वय्‌कलं च्वयादीगु झिंप्यपु च्वसु मुनाः झी फुक्कं स्वतन्त्र नांगु सफू भाजु भूषणप्रसाद श्रेष्ठजुं ने.सं. ११३८ बछलाथ्व १० कुन्हु पिथनादीगु खः । नेपालभाषा थःगु मांभाय् मखयां नं थ्वय्‌कलं कन्या मन्दिर माध्यामिक विद्यालयय् नेपालभाषा ब्वंकेगु व्यवस्था यानाः नेपालभाषा थपू यायेगुली बस्कंगु योगदान बियादीगु दु । थज्याःगु हे नेपालभाषाया ख्यलय् बिस्कंगु लुमन्ति त्वःताः ने.स. १०९१ (वि.स. २०२८ असोज १८) य् वय्‌कः दिवंगत जुयादिल ।

ने.सं. १०३५ य् सिन्धुपाल्चोक जिल्लाय् अबु सूर्यमान श्रेष्ठ व मां पद्मकुमारी श्रेष्ठया कोखं जन्म जुयादीम्ह केदारमान ‘व्यथित’ राजनीति व साहित्यिक जीवन नितां नाप नापं न्ह्याकादीम्ह व्यक्तित्व खः । निर्भिक व स्पष्टवादी व्यक्तिया रुपं प्रसिद्धम्ह थ्वय्‌कःयात राजनैतिक क्रियाकलापं मन्त्रीया पदय् तकं थ्यंकलसा साहित्यिक क्रियाकलापं राजकिय प्रज्ञाप्रतिष्ठानया कुलपति तकं जुइके बिल । भारतीय स्वतन्त्र आन्दोलनं प्रेरित जुयाः नेपालय् राणा विरोधी आन्दोलनय् सरिक जुयादीम्ह कवि व्यथित’ १९९७ सालया राजनैतिककाण्डय् जेलय् नं लात । जेलयात हे साहित्य साधनागार यानादीपिं अन हे जेलय् लाःपिं कवि चित्तधर हृदय, सिद्धिचरणपिनिगु उत्प्रेरणां व्यथितं’ नं च्वसा न्ह्याकादिल । थनंनिसें हे व्यथित’या कवि जीवन निरन्तररुपं न्ह्यानांवन । जेलय् हे वय्‌कलं अभिसारणी, प्रतिक्षा (ने.सं १०६६), दीवस चित्र (ने.सं १०६७), ख्वबिं प्याःगु म्ये (ने.सं १०६७) थेंज्याःगु छाँयावादी रहस्यवादी काव्यया रचना यानादिल । थुपिं सफू मध्ये वय्‌कलं दकलय् न्हापां च्वःगु काव्य अभिसारनी धासाः जेलया नैराश्यं हीमी चाःम्ह व्यथितं’ अन जेलय् हे छ्वयेका छ्वयादिलसा मेगु सफू जेलं पिहां झायेधुंकाः प्रकाशित यानादिल । अनं निसें थ्वय्‌कलं थःगु नांया ल्यूने व्यथित’ उपनां घानादीगु खः । थबलय् पिदंगु थ्वय्‌कःया सफू मध्ये ख्वबिं प्याःगु म्ये सफूयात नेपालभाषाया छगू उत्कृष्ट काव्य धकाः तत्कालिन धर्मोदय सभां धर्मोदय पुरस्कार नं प्रदान यात ।

ल्याय्‌म्हगु इलय् परिवारनाप बायाः कठोर जेल जीवन हनेमाःम्ह व्यथितया विरह, वेदना अन्तर्मुखी प्रवृति हे थ्वय्‌कःया जेलकालिन काव्यया विशेषता जूगु दु । लिपा ने.सं १०७० अर्थात् प्रजात्रन्त्र पश्चात् व्यथित’या मेगु काव्य छ्वास पिदन । नीगुपु कविताया संग्रह थ्व छ्वास काव्यं नेपालभाषाया काव्य प्रवाहलय् विषयगत रुपं, वैचारिक रुपं अझ शिल्पगत रुपं छगू तःधंगु ह्यूपाः हलचल हयाबिल । थ्वहे छ्वास काव्यं निसें नेपालभाषाय् नं पाश्चात्य काव्यय् प्रचलित सनेट कथंया काव्य दुतिनसा आत्मकेन्द्रित अन्तर्मुखि प्रवृतिया थासय् बर्हिमुखी प्रवृति, वैयक्तिकताया थासय् नेपालभाषाय् समष्टियात कय्च्यानाः समाज, मानवता व यर्थाथता थेंज्याःगु व्यापक व वृहत विषय ज्वनाः काव्य रचना यायेगु परम्पराया नी जुल । नापं तप्यंक हे क्रान्तिकारी नारा बियाः समाजय् क्रान्तिकारी परिवर्तनया निंतिं संघर्ष, विद्रोह व आवश्यकतायात नेपाली जनमानसय् ध्वाथुइके बीगु व हे भावसंचार यायेगु ज्या जुल । थ्व नेपालभाषा काव्य ख्यलय् छगू प्रयोग जक मजुसे प्रवाहया रुपय् न्ह्यानावन । थ्वहे कथं थ्व छ्वास कविता संग्रहयात नेपालभाषाया काव्य ख्यलय् छगू न्हूगु प्रयोग कथं कयाः च्वसापासां श्रेष्ठ सिरपाः न्हापांखुसी देछाःगु खः ।

केशव उदास जनसाधारण पाखें ख्वप देशं पिदंम्ह नेपालभाषाया न्हापांम्ह ज्ञात कवि खः । वय्‌कलं थम्हं च्वयागु म्येय् ‘ल्हाकम्ह’ धकाः थःगु नां जक मखु थःगु थाय्‌बाय् तकं न्ह्यथना वंगु दु । वय्‌कःया संवादात्मक शैली मतिनाया बाखं हनातःगु निपु ‘पुवादे म्ये’ लुयावःगु दु । थुपिं म्ये थः समकालीन समाजय् प्रचलित पुवारी म्येयात लोकम्येया लसय् ‘क, ख, ग, घ’ म्येया नामं लोकं ह्वाःगु अक्षरमाला शैलीं चिना तःगु खः । बाखं नं घानाः च्वयातःगु म्ये जूगुलिं थ्व बाखंम्ये नं खः । थ्व हे कथं केशव उदास आःतक स्यूगुली न्हापांम्ह ज्ञात बाखंम्ये च्वमि नं खः ।

केशव उदास छम्ह कवि जक मखु प्याखंच्वमि नं खः । तत्कालीन समाजय् अतिकं लोकंह्वाःगु हनुमान नाटकया समाप्ती वाक्यय् ‘ल्हाकम्ह’या रुपय् वय्‌कःया नां उल्लेख जूगु दु । थ्व प्याखं ख्वप देय् नापं बाग्लुंगय् नं हुइकेगु चलन दु । ताः ई तक दिनाच्वंगु थ्व हनुमान प्याखंयात हानं बाग्लुंगय् हुइकेगु यानाहःगु दु । थ्व हनुमान नाटकया कथात्मक म्येया समाप्ति वाक्यय् थःगु नांया न्ह्योने ‘दिन’ खँग्वः छ्यलातःगुलिं थ्व नाटक वय्‌कःयात ख्वपया चोक्काठस कुनातःबलय् च्वःगु खनेदु । थथे केशव उदासं हनुमान नाटक च्वयावंसां वय्‌कःयात अप्वः म्हसीकेगु वय्‌कःया कृति पुवादे म्ये जूगु दु । थ्वहे कथं वय्‌कःया म्येया मूल प्रवृति श्रृंगारिकता जूगु दुसा भक्ति गौण प्रवृति कथं जक न्ह्यलूगु दु ।

नेवाः लोकजीवनया छगू न्ह्याइपुगु पक्ष क्वाः नं खः । नेवाः समाजय् क्वाःयात कासाया रुपय् कायेगु चलन दु । थ्व क्वाःकासा म्हितेत ई ब्यः थाय्बाय् थथेहे जुइमाः धयागु मदु । क्वाः कासा निम्ह जक नं म्हिते ज्यू । अथेहे निगू पक्ष च्वनाः नं म्हिते ज्यू । छम्हेस्यां न्ह्यसः न्यनी मेम्हस्यां लिसः बीगु याइ । थथे लिसः बीमफुत धाःसा न्ह्यसः न्यनीम्हेस्यां लिसः बीमफुम्हेसिके गां फ्वनेगु याइ । थथे गां फ्वनीबलय् छंत बांलाःम्ह कलाः बी वा बांलाःम्ह भाःत बी वा घोरिम्ह खिचा छम्ह बी धकाः हासिख्यालि यायेगु नं चलन दु । थ्व क्वाःकासायात केवल मनोरञ्जन वा ई छ्यायेगु छगू कासाया रुपय् जक मकासे बौद्धिक व्यायामया छगू माध्यम नं धायेछिं । उकिं क्वाःकासायात थौंया न्ह्यसः लिसः कासाया पूर्वरूप कथं नालेबहःजू । नेवाः समाजय् प्रचलित क्वाःकासायात क्वय् बियाकथं ब्वथले छिं ।

रूप पक्षया आधारय्

क) चीहाकःगु क्वाः — मचां मांयात ख्वयेकी (गं न्याय्‌कीगु)

ख) तःहाकःगु क्वाः — छंत जिं काःवया, छं जितः पनाच्वन, छ छकः चिलाब्यूसा छंत हे जिं कयायंने (वा वःबलय् लः काःवनेगु )

ग) अनुप्रासयुक्त — नयेबलय् नसा, तीबलय् तिसा, बुइबलय् बुसा (चिकं)

घ) लय् सूरयुक्त — पल्टन पल्टन नि पल्टन हक्व हक्व चत् (नयेगु वा)

विषयवस्तुया आधारय्

क. प्राकृतिक वस्तु तथा वातावरण सम्बन्धी— सालां चमबू ध्यनां प्यमदं (खुसि)

ख. अंगप्रत्यंग सम्बन्धी— मनां मबू छुयां क्वः? (सँ)

ग . खाद्यवस्तु सम्बन्धी— सिजःया त्यपय् असर्फी जायेक? (गंगु ह्याउँमल्ता)

घ.  आधुनिक क्वाः — ब्वाँय्‌वनेफु तर न्यासिवने मसः, हालेफु तर नवाये मसः (मोटर) आदि

थुकथं थुपिं क्वाःकासां केवल मनोरञ्जनया नापं वौद्धिक व्यायाम जक याकीगु मजुसे नेवाः लोकजीवनया थीथी पक्ष तथा उमिगु आचार विचार जक मखु उमिगु सिर्जनशीलता कल्पनाशीलतायात नं उलि हे ब्वयेगु याःगु दु ।

नेपालभाषाया छुं छुं क्वाः

क्वाःया न्ह्यसः                                     क्वाःया लिसः

ध्यनां चमबू पालां त्वाः मदः                     खुसि

वनेत वनेसः लिहांवये मसः                     खुसि

मनां मबू छुयां क्व                                  सँ

सिजःया त्यपय् असर्फि जायेक                ह्याउँगु मल्ता

मामं मचायात भागि याः                         घलं ताँफय् लः थीगु

मांमं ल्हवइ मचां त्वनी                            घलं ताँफय् लः थीगु

छन्त जिं काः वयाः छं जित पनाच्वन छं चिलाब्यूसा छन्त हे जिं कयायने         वा वयाच्वंबले लः काःवनेगु

तःधंगु ख्यलय् चतांमधि छपा                    आकासय् च्वंगु पुन्हीया चन्द्रमा

ग्वाखंप्वाचाय् ला छपाँय् दु                       म्हुतुइच्वंगु म्ये

पल्टन पल्टन नि पल्टन हक्व हक्व चत्         म्हुतुइच्वंगु वाझ्वः

चाकलाःगु सुकुली फ्यतुइमज्यू                  लःकायेगु तुं

न्याम्ह दाजुकिजाया छपाः भु                    ल्हाःपाः

निम्ह दाजुकिजा दु । नवाये मसःसां खँ ब्याके सः     मिखा

तःकेँ निम्ह, म्हुतु मदुसां खँ ल्हायेसः                     मिखा

थां थां प्यथां हासा हासा निहासा पुलु पुल छपुलु       किसि

क्वय् पाउँ, दथ्वी पालु च्वय् न्यालु                        अय्‌लाः कायेगु

मां सुन्दरी म्ह्याय् बोक्सी                              गुलाफ स्वांया मा

प्यकुने प्यंगू त्वाः दु तर वया मदु छुं हे ख्वाः         रुमाल

न्हयःने छकः लिउने छकः सर्गतय् वने ग्वःकः ग्वःकः     भुतुमाली

सर्ग स्वयाः बाजं थायेगु                               भुतुमाली ब्वयेकेबलेय् लताइनं का तुलेगु

नयेबलय् कस्ति ल्ह्वयेबले कपाय्                        तु

म्ह छम्हं मिखा दतं अय् नं कां                        द्वक

सुथय् लुयाः बहनी बी न्हिनय् चकंक सर्गतय् थी       सूर्द्यः

स्वःसा निम्ह मस्वःसा छम्ह छन्त स्वयां थःत खन      न्हाय्‌कं

पानातःगु मरी नयेमज्यू                              सप्पा अंगलय् पानातैगु

ग्वय् लासा छत्र कुसा                                फकंमा

मचाम्ह नानी तसकं ग्यानी हाली मखु सनी मखु सुम्क च्वनी  कतांमरी

मां स्वयाः म्ह्याय् जान्ने                             ल्वहंमा

ल्हाःनं मदु, तुति नं मदु तर उखें थुखें जुइसः         ध्यबा

चिकुलाया इलय् मि मच्याःसां कुँ वः                     खसु

न्ह्यःनें शंखपुइम्ह लिउनें पंखां गालीम्ह                  खिचा

भाःतं कलाःया सकतां खं छता जक मखं             कलाः बर्खीच्वनीगु

लःमदु पुखुली ब्यांचा तिं तिं न्हू                         भाजनय् कःनि सीगु

चीधिकःम्ह बाबुचिया निगः तुपुली                      सियातःगु मुस्या

निम्हत्यपूया छपु जनी                               खापाया खवः

गुलि नल उलि हे ल्ह्वइम्ह                             जाकि बजि दायेगु पाथि

वा मदुम्हेस्यां सु प्वाँय् नः                             भुतुली सु दुइगु

घनघोर जंगलया दथ्वी हिया खुसी बाः वः           सिंच छायेगु

ब्वल ब्वल धाइ ब्व नं ब्वः तर ब्वःगु मखं           भुखाय् ब्वइगु

थ्यु धाल कि थी, थीमते धाल कि थी मखु            म्हुतुसी

तकिंतकिं बां तये गंगामाइ तःलय् तये ह्याउँमचा द्यःने तये   बजां त्वनेगु ह्वखा

आखः दतं सफू मखु तिंन्हुलं माकः मखु चाकलातं तुं मखु    मोह ध्यबा

छि झ्यालं वन जि गनं वने                           न्या दुगु जाः

वंथाय् तक बसालायावनीम्ह                       खासा

चायातःलय् म्हासुख्वाः माजु                           हलू मा

नेपालभाषा साहित्यय् आख्यान तत्व दुगु बाखंम्ये प्राचीनकालं निसें खनेदुसां खण्डकाव्यया प्रार्दुभाव पुनर्जागरणकालय् वयाः सिद्धिदास महाजुया सत्यसती (ने.सं १०३३) खण्डकाव्यनिसें जक जुल । तर सिद्धिदास महाजुं नं संस्कृत साहित्यय् प्रचलित खण्डकाव्यया शास्त्रीय मान्यतायात पूर्णरुपं पालन यानामदी । खण्डकाव्यया नायः द्यः, जुजु वा वीर धीरम्ह वा इतिहास प्रसिद्धम्ह जुइमाः धैगु गुगु नियम दुगु खः उकियात पालन मयासे छम्ह साधारण मिसायात मू पात्र यानाः नेपाःया सामाजिक सांस्कृतिक परिवेसय् समस्यापूर्तिया शैलीं सत्यसती खण्डकाव्यया रचना यानादीगु खः । सत्यसती खण्डकाव्ययां ल्यू वय्‌कलं संवाद नांगु मेगु संवादात्मक शैलीया खण्डकाव्य नं च्वयादीगु दु। सिद्धिदासया ल्यू खण्डकाव्य च्वयेगु रहर जेलकालिन कविपिंसं न्ह्याकल । रामायण, महाभारतया छुं कथा अंशयात कयाः रत्नध्वजया नारद मोह, फत्तेबहादुर सिंहया– वनवासया छगू खँ (ने.सं.१०६८), ख्युं अयोध्या, चित्तधर हृदयया– बभ्रुवाहन (ने.सं १०६९), पिदन । अथेहे बौद्ध जातक अवदानयात कयाः योगवीर सिंहया रानीमन्दिराया विलाप, चित्तधरया हे गौत्तमबुद्ध, धर्मरत्न यमिया विश्वन्तरया मचात दान (ने.सं. १०७२) आदि खण्डकाव्य पिदन । धर्मरत्न यमिया सँदेय्‌या लिसः (ने.सं. १०७१), ईश्वरानन्दया सन्देश (ने.सं.१०७८) खण्डकाव्यया प्रकाशनं खण्डकाव्यया ख्यलय् छगू ह्यूपाः हयाबिल । पूर्वीय मान्यतायात पालन मयासे झीगु रुढिगत समाज, क्वह्यंगु मान्यतायात उलाबीगु ज्या थ्वय्‌कःपिनिगु खण्डकाव्ययात जूगु दु । थ्वय्‌कःपिंसं खण्डकाव्यय् विवेक मखु प्रगतिशील बिचाः ब्वयेगु माध्यम कथं छ्यलेगु यानादिल । थथे आधुनिककालय् वयाः संस्कृत परम्परायात नालाः नेपालभाषां खण्डकाव्य च्वयेगु याःसां विषयगत नापं प्रस्तुतिगत रुपं न्हू पहः व मौलिकता बिइगु कुतः खनेदत । थ्वहे झ्वलय् सामाजिक विकृति विसंगतिप्रति व्यंग्यं जाःगु मदनमोहन मिश्रया गजिगुलुया म्हगसय् पशुपतिनाथ (ने.सं१०९५), सीताहरण (ने.सं १०८०), रामराज्य (ने.सं १०८३) बागमतिया ख्वःसः (ने.सं.१११२), थेंज्याःगु खण्डकाव्य पिदन । अथेहे सिद्धिचरण श्रेष्ठ स्वच्छन्दवादी प्रवृतियागु लुभुनी (ने.सं. ११११), तृष्णा (ने.सं. ११११), उत्तरा विलाप (ने.सं१११४) थेंज्याःगु खण्डकाव्य च्वयाः नेपालभाषाया खण्डकाव्यया ख्यलय् न्हूगु अनुभूति याकेबिल । संख्यात्मक रुपं जक मखु गुणात्मक रुपं नं नेपालभाषाया खण्डकाव्ययात तःजि जुइकेबिल । चित्तरञ्जनया मां लुमंकाः (ने.सं. १०७१), मेरी बाबा (ने.सं. ११२९), खण्डकाव्य नं थज्याःगु प्रवाह अन्तर्गत लाःगु खण्डकाव्य खः । नेपालभाषाया खण्डकाव्यया ख्यलय् महाकवि गिरिजाप्रसाद जोशीं हेल्चा (ने.सं १०८४), बुद्ध नुगः, मन्त्र (ने.सं ११०१) थेंज्याःगु जनपक्षीय खण्डकाव्य च्वयाः थ्व ख्यलय् खनेदयेकः झाल । वय्‌कःया बुद्धनुगः (ने.सं ११०३) खण्डकाव्य धर्मया ख्यलय् च्वंमिपिंत नं प्रगतिशील यायेगुया तातुनाः च्वयातःगु खण्डकाव्य खः । हेल्चा खण्डकाव्य श्रेष्ठ सिरपाः प्रतियोगिताया निंतिं बीधुंकूगु खयां नं सफूया रुपय् धाःसा पिदंगु मदुनि । ने.सं १०३१ य् जनकवि दुर्गालालया भिक्षुया मतिना खण्डकाव्य ज्वनाः थ्व ख्यलय् खनेदयेकः झाल । थनं लिपा राजभाइ जकःमिया खराचा व सिंह मचाखण्डकाव्य पिदन । नेपालभाषाय् छन्दोवद्ध कविता चीनीपिं अमोध ताम्रकार, भूषणप्रसाद श्रेष्ठ, लाभरत्न तुलाधर, राजभाइ जकःमि थेंज्याःपिं स्रष्टापिं मदुगु मखुसां खण्डकाव्यया प्रकाशन म्हो हे जक जूगु दु । अथेहे नेपालभाषाय् पिदंगु खण्डकाव्ययात कयाः चर्चापरिचर्चा नं तसकं म्हो जक जूगु दु ।

नेपाली भाषाय् टुक्का, अंग्रेजी Idioms यात नेपालभाषाय् खँत्वाः, खँभाय् धाइसा नेपाली भाषाय् उखान, अङ्ग्रेजीं proverb यात नेपालभाषाय् छुनाखँ धायेगु चलन दु । खँत्वाः, खँभाय् व छुनाखँया दृष्टिं नेपालभाषा आपालं तःमि । थुपिं नेवाःभाषाय् स्वाभाविक वाक् चेष्ठाया रुपय् खँ ल्हाक्वपतिकं छ्यलेगु यानाच्वंगु दु । थज्याःगु खँत्वाः, खँभाय्÷छुनाखँ’या प्रयोग धयागु म्हो खँग्वलं आपालं अर्थ पिब्वयेगु जक मजुसे अनुभवसिद्ध ज्ञानया निधि नं खः । गुलिखे थज्याःगु खँत्वाः, खँभाय्÷छुनाखँ ई व परिस्थितिया हिउपाः नापं तनावनीसा गुलिखय् न्हून्हूगु सिर्जना नं जुजुं वइ ।

खँत्वाः, खँभाय् व छुनाखँया मू आशय छगू हे जुयाः नं थुपिं निगूया अर्थात् खँत्वाः, खँभाय् व छुनाखँया दथुइ छुं भिन्नता धाःसा अवश्य दु ।

छुनाखँय् लक्षणाया अर्थ जक मजुसे व्यञ्जनाया अर्थ समेत स्वानाच्वंगु दइ । खँत्वाः, खँभाय्‌लय् केवल लक्षणाया अर्थ जक दइ । नेपालभाषाया खँत्वाः खँभाय् व छुनाखँयात विषयगत रुपं थुकथं वर्गिकरण यायेछिं ।

खँत्वाः खँभाय्‌या वर्गिकरण :

–     पुराण तथा धर्मया आधारय्— भिंद्यः दुहांवःगु (फलिफाप जुइगु )

–     संस्कार संस्कृतिया आधारय्— बाजं थायेगु (फुक्कस्यां सीकेबीगु)

–     नीतिया आधारय् – मनू लनेगु (मनू म्हसीकेगु),

–     प्रकृति व शरीरया अंगप्रत्यंगया आधारय् —ग्वाय् पियाः नयेगु (मोजं च्वनेगु),

–     आर्थिक स्थितिया लिधंसाय्— लुँहिति वहःहिति हाः (आपालं आम्दानि जू)

–     सामाजिक स्थितिया लिधंसाय्— अंगः गयेगु (खुँ जुइगु)

–     पेशाया लिधंसाय्— गजू छुइगु (जस कायेगु) आदि

छुनाखँया वर्गिकरण

–     सामाजिक व्यवहारया आधारय् — धम्प न्यानां गोम्प फ्वसा (मचा दुम्ह कलाः हयेगु)

–     सांस्कृतिक स्थितिया आधारय् — छ्वासय् देपुजा वनेगु (आवश्यक मजूथाय् बांलाकाः वनेगु)

–     धार्मिक परिवेशया आधारय्— द्यःलां द्यः पित्यन (थुवाः छखे लाकाः पिवाः नं मोज याइगु)

–     राजनीतिक परिवेशया आधारय्— खि क्वबियाः लाय्कूया च्यूताः (थःगु औकातं मचाःगु ज्याया आशा यायेगु)

–     ऐतिहासिक घटना सम्बन्धी— क्वय्ना खुसीइ बसी तायेगु (असम्भवगु ज्या यायेगु)

–     प्रकृति व शरीरया अंगप्रत्यंगया आधारय्— नन्याः वा मगाः (खँ जक अप्वः ल्हानाः ज्या धाःसा मयाइगु)

–     अर्ति–उपदेश तथा हास्यव्यङ्ग्यया आधारय्— हासा दायाः भौ ख्यायेगु (छम्हेसित ख्यायेगु निंतिं मेम्हेसित ख्यायेगु भाय् यायेगु) आदि ।

नेपालभाषा खँत्वाः खँभाय् / छुनाखँया प्रयोगया ल्याखं आपालं तःमि खयां नं थज्याःगु खँत्वाःखँभाय् व छुनाखँया संकलन एवम् प्रकाशनया ज्या धाःसा आपालं लिपा हे जक न्ह्याःगु दु । सत्यमोहन जोशीया सङ्कलनय् पिदंगु छुनाखँ (ने.सं.१०७८) खँत्वाः व खँभाय् (ने.सं १०८२) व शंकरबहादुर मल्लया धापू खँ (ने.सं १११०) आदि नेपालभाषां प्रकाशित जूगु थ्व विषयया सफू खः । थुपिं फुक्क सफूया नापं मेगु नं खँत्वाः खँभाय् व छुनाखँ मुनाः सत्यमोहन जोशीया सम्पादनय् ने.सं. ११३९ य् नेवाः उखान बखान व खँत्वाः खँभाय् नांगु २८६८ कू खँत्वाः, खँभाय्÷छुनाखँ दुथ्याःगु सफू पिदंगु दु ।

प्रचलित छुं खँत्वाः, खँभाय् व छुनाखँ

अगःचा मालां देगःचा लुल

भावार्थ : अपेक्षा याःगु स्वयाः आपाः प्राप्त जूगु

छ्यला : वाः वःगुलिं ध्यबाः अप्वः पुलेमाःसां छेँय् लिहांवनेत ट्याक्सीसां वने धकाः च्वनाबलय् थ्याक्क हे जिगु छेँ जुयाः वनीगु बस थ्यंकः वल, जितः ला अगःचा मालां देगःचा लुल धाःथें जुल।

अगू माय्‌केँ भ्वय् सिंके

भावार्थ : न्हिं न्हिं साक्क नयाः साक्क नयेमाःगु इलय् मसाक्क नयेगु ।

छ्यला : न्हिं न्हिं खसिया ला तयाः जा नयेगु तर थौं मोहनीबलय् ला छकू हे ल्वसा मदु ।

उइम्ह खिचां न्याइमखु

भावार्थ – ख्वालय् न्ह्यःने धाइम्ह मनुखं स्यंकी मखु ।

छ्यला— वयात मनय् मल्वःगु खँ जुलकि

धया हे छ्वइ, सुयां यायेमा वा मयायेमा । सुयां मभिं जुइगु स्वयेमफु वं । उइम्ह खिचां न्याइमखु धकाः थुइकी ।

उगः खुँ मलाः छ्याकं खुँ लाः ।

भावार्थ— मूम्ह मलाइगु साधारणम्ह लाइगु ।

छ्यला— भरियातय्‌त ज्वनातल, उगः खुँ मलाः छ्याकं खुँ लाः का छु याये ।

उखे स्वः थुखे स्वः, थःगु ख्वाः थःम्हं स्वः ।

भावार्थ— थःगु सामर्थ्य कथं जक ज्याखँ यायेगु ।

छ्यला— उखे स्वः थुखे स्वः थःगु ख्वाः थःम्हं स्वः धया तयेक तयेकं छेँ बरः तयाः तःजिक ब्याहाभ्वय् न्यायेकल, आः ख्वयाच्वनाः लाः ला !

ऋण खनाः ग्यायेम्वाः, दिन खनाः ग्यायेमाः ।

भावार्थ— त्यासा कायेत ग्यायेम्वाः, दशा खनाः ग्यायेमाः ।

छ्यला— दां त्यानाः लाय्‌तयाः ज्या याइबलय् जियावःगु खः, लिपा छु दशा लात थें फुकं स्वाहा जुल । ऋण खनाः ग्यायेम्वाः, दिन खनाः ग्यायेमाः धाःगु उकिं जुइका ।

एक मनं पशु फुइ, दोमनं मनू फुइ ।

भावार्थ— आपाः दोमन यानाच्वने मज्यू ।

छ्यला— साहुया काय्‌यात म्ह्याय् बी ला, इन्जीनियरयात बी ला धकाः दोमन याना च्वँच्वं

म्ह्याय्‌म्ह छम्ह ज्यामिनाप पय्‌नं वनाबिल । एक मनं पशु फुइ, दोमनं मनू फुइ धाःगु थ्व हे का ।

औसर छकः, औकार तःकः

भावार्थ— अवसर धयागु छकः जक वइ ।

छ्यला— बांलाःगु ज्या चूलाःबलय् त्वःतेमते, औसर छकः, औकार तःकः धयातःगु ल्वःमंके मते ।

छपाः न्हाय्‌पनं न्यनाः मेगु न्हाय्‌पनं पितछ्वयेगु ।

भावार्थ— ज्याख्यलय् मदुगु खँय् च्यूताः मतयेगु ।

छ्यला— मेपिनिगु छेँया ल्वापुयागु खँ झीसं छाय् न्यनेमाःगु ! छपाः न्हाय्‌पनं न्यनाः मेगु न्हाय्‌पनं पितछ्वयेगु का ।

छपा ल्हातं लापा थाये मज्यू

भावार्थ— याकःचां ज्या सफल याये फइमखु ।

छ्यला— छपा ल्हातं लापा थाये मज्यू धैगु

मस्यूम्ह तःधंछु जुइमाःम्ह भौमचा ब्या यानाः दच्छि मदुनिबलय् छखे च्वन, मचा छम्ह दुबलय् जागिर त्वःताः छेँय् मचा कःघानाः च्वनेमाल ।

छुँ प्वालय् भ्वं तिकां गुबाय्‌त च्वनी ?

भावार्थ— महंक यानागु उपाय ज्या ख्यलय् दइमखु ।

छ्यला— वा ज्वःगु पलिइ प्लास्टिकं त्वपुयातःगु, फसं पुइका यन । ‘छुँ प्वालय् भ्वं तिकां गुबाय्‌त च्वनी’ धाःथें जुल ।

छुँया वा मस्याः

भावार्थ— थःत फाइदा मदुसां कर्कियागु स्यंकीम्ह, फुकीम्ह ।

छ्यला— पासायात मोटर साइकल छकः माल धकाः मोटरसाइकल बियां जिं अपाय्सकं बिचाः यानातयागु मोटरसाइकल भज्यंक स्यंकाः लितबीहल ‘छुँया वा मस्याः’ धाःथें जुल ।

छ्वः मिइ घ्यः लुइगु

भावार्थ— तं वयाच्वंम्हेसित झन तं वइगु खँ ल्हायेगु ।

छ्यला— थम्हं जक अप्वः ज्या यायेमाल धकाः तं वयेकाच्वंम्ह भौयात माजुम्हेस्यां ‘‘छु तालं ज्या याःगु, भारा सिलातःगु छतिं यचु मजू” धाःबलय् ‘छ्वः मिइ घ्यः लुइ’ थें भौम्हं झन् तं वयेकल ।

चखुचां कुति कुति क्वखं त्वाक्क

भावार्थ— थः सिबें बल्लाःम्हनाप त्वह मालाच्वने मत्यः वा मज्यू ।

छ्यला— वं साहुयात कुखिनाः खँल्हाना जुल, साहुं ज्यां लिकया हल । ‘चखुचां कुति कुति क्वखं त्वाक्क’ धाःगु सीकेमाःगु वं ।

चाकु क्यनाः भुजिं लायेगु

भावार्थ— लोभ क्यनाः भंmगः लायेगु वा लोभ क्यनाः बसय् लाकेगु ।

छ्यला— थौंकन्हय् सहकारीं ब्याज अप्वः बियाच्वन धकाः दां तये यंकेमते न्हां । यक्वस्यां ‘चाकु क्यनाः भुजिं लायेगु’ यानाच्वंगु दु ।

चान्हय् निभाः त्वयेकेगु

भावार्थ— थःत माल धायेवं असम्भव ज्या सम्भव जुइमखु ।

छ्यला— धोब्याया वसः याकनं गंकेमाल धायेवं चान्हय निभाः त्वइला ?

चिइ नं मग्यं, चिकनय् नं मग्यं

भावार्थ— ज्या ख्यलय् मदुगु, छुं अर्थ मदुगु वा फाइदा मजुइगु ।

छ्यला— कन्हय् जाँच जुइ धुंकल, आखः ब्वनाच्वन जुइ धकाः च्वनाः मोबाइलय् गेम का म्हिताच्वंगु । आमथे चिइ नं मग्यंगु चिकनय् नं मग्यंगु ज्या यानाः गतिलाइ मखु न्हां ।

चुपिया ल्वःमनां त्वाकःया ल्वःमनी ला ?

भावार्थ— अन्याः याःम्हेस्यां ल्वःमंकूसां अन्याः सह याःम्हेसिया ल्वःमनी मखु ।

छ्यला— अय्लाः त्वनेमते धाल धकाः ल्हाः वाःगु गुबलें ल्वःमंके फइमखु, चुपिया ल्वःमनां त्वाकःया ल्वःमनी ला ?

क्षपुं ताहाः ज्वं, ब्यांनं ङा मज्वं ।

भावार्थ— थःथःगु शक्ति कथं जक ज्या याइ ।

छ्यला— छं पि.एच.डि. यात धायेवं वं नं याये फइला?  ‘क्षपुं ताहाः ज्वं, ब्यांनं ङा मज्वं’ धयागु मस्यूला !

त्रासं सास वं, आशं ज्यू वं

भावार्थ— अप्वः ग्यात धायेवं व अप्वः आश यात धायेवं बांलाइ मखु ।

छ्यला— वयागु क्यान्सर, न्हापांगु स्टेजय् तिनिसां क्यान्सर जूगु सिइवं ग्या जक ग्यानाः वयागु ज्यान हे

वन । ‘त्रासं सास वं, आशं ज्यू वं ं’ धया थें जुल ।

ज्ञान ध्यान मस्यू, जुइ दयेवं गाः जोगि

भावार्थ— विषयया ज्ञान मदुसां विशेषज्ञया ढोंग याना जुइगु, मसः मस्यूसां सःस्यूम्ह थें पह क्यनीगु ।

छ्यला— व सावित्रीचा छुं ज्याजि सःम्ह मखुसां खँ जक सयेकाः सिरपाः तकं काये धुंकल । ‘ज्ञान ध्यान मस्यू, जुइ दयेवं गाः जोगि..’ थजाःपिंत हे धाइगु ।

अंगलं नवाइ मखु, धलिमं कुर्का हइमखु

भावार्थ : थःम्हं छुं मेहनत मयायेकं छुं प्रतिफल वइमखु ।

छ्यला : नयेमखन धकाः ल्हाः प्वःचिनाःच्वनां अंगलं नवाइ मखु, धलिमं कुर्का हइमखु धाःथें सुना नं छंत अथें नकःवइमखु ।

मानबहादुर जोशी पुनर्जागरणकाल न्ह्यःयाम्ह छम्ह च्वन्ह्याःम्ह साहित्य सर्जक खः । थ्वय्‌कःया न्यागू भाग दुगु राग माला (म्ये सफू) छगू लुयावःगु दु । थ्वय्‌कःया म्ये नं फुक्क धया थें बेदान्त दर्शनं प्रभावित जूगु दु । पद्य रचना बाहेक थ्वय्‌कलं गद्यय् नं स्वस्थानी सार, शिवरात्री महात्म्य आदि बाखं च्वयादीगु दु ।

इशाया झिगूगु शदिइ अरबभूमी पाखें विकास जूगु गजलं थौं शास्त्रीय संगीतय् अपूर्व थाय् काःगु दु । गजलया शाब्दिक अर्थ मतिनामि नाप खँल्हाबल्हा वा थः यज्जुयात प्रणय बोध यायेगु खः। तर कालान्तरय् वयाः थ्व विधा माया मतिनाय् जक प्यपुना मच्वंसे मेमेगु ख्यःयात नं कःघायेगु यात । थथे विषयया विविधतायात थ्व विधां कय्च्यायेगु याःसां गजलया नियम विधानयात धाःसा त्वःतेगु मयाः ।

महाकवि सिद्धिदास महाजुया समकालीन नेपालीभाषाया युवा कवि मोतिराम भट्टं थम्हं गजल चिनेगु जक मखु साहित्यिक मण्डली हे स्वनाः नेपाली भाषा साहित्यय् गजलया धाः न्ह्याकल । थुकिया लिच्वः खः संगीत चन्द्रोदय काव्य संग्रह । बनारसं ने.सं १०३३ स पिदंगु निगूगु संस्करण धयातःगु थ्व संगीत चन्द्रोदयय् नेपाली भाषाया गजल नापं नेपालभाषां च्वयातःगु रत्नलाल ‘रत्न’यागु निपु व कवि गजवयागु छपु गजल नं लाःगु दु । थ्वहे कथं थुगु ईया नेपालभाषाया भक्त कवि मानलाल मास्कें (ने.सं ९९७–१०३७ ) च्वयाथकूगु भजनामृत नांगु सफलिइ निपु नेपालभाषाया गजल व सरदार हरिभक्त माथेमा (ने.सं ९४३–१०१५)यागु श्रृंगार भक्तिं जाःगु छुं गजल लुयावःगु दु । अथे हे ने.सं १०४० य् सिद्धिदास महाजुं राग गजल कौवाली नांगु गजलया सफूचा च्वयादीगु दु । अथेहे नेपालभाषां गजल चिनाः नं थौं तक गनं नं चर्चाय् मवःनिम्ह गजलकार गोरखबहादुरं ने.सं १०४८ निसें १०८५ दुने च्वया थकूगु ९५पु गजल व म्येया संग्रह लुयावःगु दु ।

थथे नेपालभाषाय् गजल विधाया प्रादुर्भाव ने.सां १०३३ य् संगीत चन्द्रोदय काव्यं निसें जुइधुंकूगु खयानं थ्वया सैद्धान्तिक चर्चाया नापं गजल साहित्यया विकास आधुनिककालय् वयाः तिनि जुल । ने.सं ११०७ य् सक्व प्रकाशन पाखें पिदंगु शैलेन्द्र श्रेष्ठया गजलया कल कल (ने.सं ११०७) नेपालभाषाया न्हापांगु गजल संग्रह खः । थ्वयां लिपा ने.सं ११०८ य् मोहनकाजीया भचा भचा गजल संग्रह पिदन । अथेहे ने.सं १११४ य् महाकवि गिरिजा प्रसादया गजल सीके नांगु गजल सम्बन्धी सैद्धान्तिक ज्ञानया न्हापांगु सफू पिदन । थ्वयां ल्यू गजलया सफू ज्वनाः छम्हयां ल्यू मेम्ह गजलकारपिं नं विस्तारं खनेदयेकः वल । थ्वय्‌कःपिं खः– भूषणप्रसाद श्रेष्ठ, एच. के कपाली, ईश्वरीमैंया श्रेष्ठ, दया खड्गी ‘वेचैन’, मदन श्रेष्ठ जुजं, राजेन्द्र पुता, दुर्गालाल श्रेष्ठ, अगिंमथः, सुधिर ख्वबि, सुरेश प्रधान, तुयु पुं, मजनु मर्हजन, सौरभ शाक्य, बद्री वेदना, धु्रव मधिकःमि, रेन राजन, ज्यापु जुजु, बुद्ध नेवाः, अनिश शाक्य, तवः मरु, नरेन्द्रप्रसाद जोशी आदि । अथेहे भूषणप्रसाद श्रेष्ठया थुलि यःकि गजल, छ गजल जि गजल म्येँचाः व जिं म्हंकेवं, छंं स्वःगु मिखाय् गजल सी.डी. नेपालभाषाया गजल ख्यलय् मेगु अध्याय खः । थथे गजल ख्यलय् दकलय् अप्वः गजल च्वःम्हः, सी.डी पिकाःम्ह व गजलया शास्त्रीय विधान कथं उच्चकोटिगु गजल च्वयाः विशिष्ट रुपं थःत म्हसीके ब्यूम्ह गजलकार भूषण प्रसाद श्रेष्ठ खः । अथेहे नेपालभाषाय् मतिनाइतर विषययात कयाः गजल च्वयेगु शुरु याःम्ह गजलकार खः एच. के.कपाली ।

थ्वय्‌कःपिं बाहेक नेपालभाषाया तत्कालीन थीथी पत्रपत्रिकाय् गजल च्वयाः गजलकार कथं म्हसीकःवःपिं मेपिं गजलकारपिं खः– चन्द्रलाल पिवाः, विमल ताम्राकार, रजनी मिला, राजेन्द्रप्रसाद श्रेष्ठ, रुमण जोशी, लिजः स्थापित, विष्णु, राजन् नापित, सामन्त, कृष्णराम स्यस्यः, यचु जोशी, रामेश्वर श्रेष्ठ, अगिव बनेपाली, निरज ‘आँशु’ आदि । तर थथे तःम्ह च्वमिपिं गजल लेखनय् खनेदुसां थ्वहे क्षेत्रय् प्रतिवद्ध जुया गजल साधना याःपिं गजलकारपिं धाःसा तसकं म्हो धायेमाः । थथे खया नं थौंया गजलकारपिं वैचारिक रुपं आपालं सचेत, सजग जूगु दु । थौंया गजलयात केवल मतिनाया विषयभूमिइ जक लिकुंकाः तयेगु मयासे थीथी ख्यलय् खनेदयाच्वंगु विसंगति विकृतिप्रति तिक्ष्ण व्यंग्य प्रहार याना सकारात्मक परिवर्तनया आवश्यकता बोध याकेगु निंतिं गजलयात अप्वः छ्यलेगु याःगु दु ।

नेपालभाषा साहित्यया पुनर्जागरण कालया नांजाःपिं महारथीपिं मध्ये दकलय् थकालिम्ह महारथी गद्य गुरु पण्डित निष्ठानन्द वज्राचार्य खः । थ्वय्‌कःया जन्म ने.सं. ९७८ थिंलाथ्व चौथिकुन्हु येँया ओमबहाः नःबहि त्वालय् जूगु खः । मचाबलय् पूजापाठ व जयमां ज्या यायेत गाक्क जक आखः सयेकाच्वंम्ह निष्ठानन्दं लिपा यक्व मेहनत यानाः आखः ब्वनाः नेपाः देय्‌या छम्ह नांजाःम्ह पण्डित जुयादिल ।

वय्‌कः छम्ह पण्डित जुयाः दुग्येक अध्ययन याना तयेधुंकूम्ह जूगुलिं थःके दुगु बौद्ध शिक्षाया ज्ञान सकसितं इनाबीत ने.सं. १०२१ सालय् जनबहालय् व ने.सं. १०२६ सालय् नःबही त्वालय् बौद्ध धर्मया ‘ललितविस्तर’, ‘भद्रकल्पावदान’ आदि बाखं कनादिल ।थुकथं येँया थासंथासय् बुद्ध जीवनीया बाखं बांलाक कनादीगुलिं बाखं न्यनेगुलि मन क्वसाःपिं आपालं दुगु वाःचायेकाः वय्‌कलं नेवाः भासं थम्हं कनागु बाखं च्वयाः पिकायेगु मती तयादिल । थुकिया लागि थः हे कलकत्ता झायाः आखःया थासा हयाः थः काय् पासा कयाः आखः कम्पोज यानाः ने.सं. १०२९ सालय् वयकलं एकविंशती प्रज्ञापारमिता ग्रन्थ पिकयादिल । थ्व नेपालभाषां थासा आखलं पिदंगु न्हापांगु ग्रन्थ खः । अथेहे वय्‌कलंं न्हिं छपौ छपौ पिकाकां ने.सं. १०३४ साल बछलागा १३ शुक्रवाः कुन्हु ललितविस्तर सफू पूवंकादिल । आपालं बौद्धधर्मया खँ दुथ्याःगु थुगु ललितविस्तर सफू गथे खँ ल्हायेगु खः अथेहे यानाः देवनागरि लिपि छ्यलाः थासा आखलं पिदंगु नेपालभाषाया दकलय् न्हापांगु गद्य सफू खः । थ्व सफू पिदने न्ह्यः तक सफू च्वइपिं च्वमिपिंसं तत्कालिन बोलिचालीया भाषां मखु पुलांगु भाषा व नेपाल लिपिं सफू च्वइगु खः । थथे बोलिचालिया भाषा, देवनागरी लिपि छ्यालातःगुलिं यानाः तत्कालीन बौद्धतय्‌त थ्व सफू ब्वने अःपुकाः ब्यूगु जक मखुसे लिपायापिं च्वमिपिंत नं बोलिचालिया भाषां नं सफू च्वयेज्यू धयागु स्यनाबिल। । नापं हस्तलिखित रुपय् मखु थासा आखलं पिकाःगु सफू जूगुलिं छक्वलं हे तःम्हेसिथाय् ललितविस्तर सफू थ्यंकेफत । थथे निष्ठानन्दं नेपालभाषां गद्य साहित्यया इतिहासय् न्हूगु पलाः ल्ह्वनादीगु, न्हूगु लँपु छुनादीगुलिं वय्‌कःयात नेपालभाषाया गद्यगुरु धाःगु खः ।

पण्डित निष्ठानन्द वज्राचार्यं ललितविस्तरया नापं श्री प्रज्ञापारमिता देवीयागु एकविंसति श्लोकया भाषा सहित, भद्रचरि श्लोकया भाषा व श्री बोधिज्ञान भाषा टिका आदि सफूत नं च्वयादीगु दु । ललितविस्तर बौद्धग्रन्थया प्रकाशनं नेपालय् नेपालभाषाया नापं बुद्धधर्मया पुनर्जागरणय् नं तःजिगु तिबः ब्यूगुलं वय्‌कःयात नेपाःया महायान बौद्ध धर्मया पुनरुद्धारक धकाः नं मानय् यानातःगु दु । ने.सं. १०५५ थिंलाथ्व चौथिकुन्हु वय्‌कलं थःगु नश्वर देह त्याग यानादिल ।

गोपालराज वंशावली नेपालमण्डलया ऐतिहासिक घटनावलीया पुचः खः गुगु थौंया नेपाःया इतिहासकारपिनिगु आधार ग्रन्थ जूगु दु । थ्व वंशावली दकलय् न्हापां ने.सं १०१९ य् बेलायतया विद्वान सेसिल वेण्डालं (ने.सं ९७६–१०२६) लुइकूगु खः । उकिं थुकियात वेण्डाल वंशावली नं धाः । लिपा ने.सं १०४२ य् वीरपुस्तकालयय् अनया पण्डितपिंसं सफूया लगत दयेकाच्वंबलय् थ्व सफुलिइ दकलय् न्हापां गोपाल वंशयापिं जुजुपिनिगु नां दुथ्यानाच्वंगुलिं थ्व ग्रन्थयात ‘गोपालवंशादि प्राचीन राजवंशावली’ धकाः नां ब्यूगु खः । लिपा थुकियात धनवज्रपिंसं गोपालराज वंशावली धाल । थौंकन्हय् थ्व ग्रन्थयात राष्ट्रिय अभिलेखालय लगत—ल्याः १–१५८३ (पत्र ४८,१७ –६३ व तँसा छपत्र ५० अपूर्ण) माइक्रोफिल्म ल्याः– बी १८÷२३ स दुथ्याकातःगु दु । भुजिंम्वल लिपिं ताडपत्रय् च्वयातःगु थ्व गोपालराज वंशावलीया २५% पौ– (पौ १७–२९ ) अशुद्ध संस्कृत व ७५ % (पौ २९–६३) पुलांगु नेपालभाषां च्वयातःगु दु । थ्व ग्रन्थ च्वःम्हेसिगु नां मदु । थुकी छ्यलातःगु नेवाः भाय् व अभिव्यक्तिया आधारय् सुं नेवाःइतर पण्डितं च्वःगु जुइमाः धकाः अनुमान यानातःगु खः । थुकी छ्यलातःगु संस्कृत नं नेवाःपहया संस्कृत खः । थ्व सफुलिइ थ्यमथ्यं ४५० व्यक्तिया नां दुसा ३०० ति थाय्‌या नां दुथ्यानाच्वंगु दु । थ्व गोपालराज वंशावली ग्रन्थ जुजु जयस्थिति मल्ल (ने.सं ५०२ – ५१५)या शासनकालय् च्वःगु खः धैगु खँ थ्व ग्रन्थय् उल्लेख जुयाच्वंगु थीथी प्रशंगपाखें सीकाकायेफु ।

थुकी ने.सं ५०८ निसें ५०९ तकया घटनाया वर्णन दु, गुगु अप्वः धयाथें जयस्थिति मल्लया राज्यकालय् जूगु राजनैतिक, सामाजिक, आर्थिक, सांस्कृतिक व सामाजिक घटना नाप सम्वन्धित जू । ताडपत्रय् भुजिंम्वल लिपिं च्वयातःगु थ्व ग्रन्थय् ने.सं ६ निसें १७७ तकया थीथी खँ न्ह्यथनातःगु दुसा ने.सं ४६९ निसें ५०९ तकया घटनाया विस्तृत वर्णन् यानाः ग्रन्थ क्वचायेकातःगु दु । थीथी ऐतिहासिक घटनाया स्पष्ट व संक्षिप्त रुपं न्ह्यब्वयातःगु तथा उल्लेखित घटना शिलाभिलेख व पुरातात्विक सामाग्री पाखें प्रमाणित जुइफुगु हे थ्व वंशावलीया प्रमुख विशेषता खः । थुकी न्ह्यब्वयातःगु विषय कथं थ्व गोपालराज वंशावलीयात निब्वय् थलाः अध्ययन याये छिं— राज वंशावली (पत्र १७ क –३० क), भूत वृत्तान्त (पत्र ३० ख – ६३ ख) ।

गोपालराज वंशावलीया न्हापांगु ब्वयात राजवंशावली कथं नां बीगु याःगुया कारण खः– थुकी मुख्य यानाः न्हापा जुयावंपिं जुजुपिनिगु वंशक्रम बियातःगुलिं । तर लिपायागु ब्व भूतवृत्तान्तय् नेपालमण्डलया घटनावली दु । तर थ्व नाप स्वापू दुगु – प्राचीन सिञ्जा, मिथिला व भारतया बयान तकया खँ नं उल्लेख यानातःगु दु । न्हापाया ब्व अर्थात् राजवंशावली स्वयाः थुकी अप्वः तिथिमिति बीगु व छुं अप्वः बयान बीगु कुतः जूगु दु । उकिं गोपालराज वंशावलीया न्ह्यब्व राजवंशावली स्वयां थ्व लिब्व भूतवृत्तान्त अप्वः प्रामाणिक जू । थुगु भूत वृत्तान्तय् थीथी तथ्य मुनाः थीथी इलय् च्वःगुलिं थुकी न्ह्यब्वयातःगु संबत् धाःसा च्वय्क्वय् लाःगु दु ।

गोपालराज वंशावलीया थ्व भूतवृत्तान्त ब्व क्वय् बियागु श्रोतया आधारय् च्वःगु खनेदु । गथे— तत्कालीन लाय्‌कू ज्योतिषतय्‌गु टिपोट, द्यःथाय् व लाय्‌कुली च्वंगु पुलांगु अभिलेख, परम्परागत नीति – धर्मशास्त्र, राजपण्डिततय् काव्य, ग्रन्थतय्‌गु पुष्पिका वाक्य आदि ।