एकांकी पुचः नाटक मा. हेमलाल जोशीं च्वयादीगु खः । ने.सं. १०८५ य् साहित्य गोष्ठी प्रकाशकपाखें पिदंगु खः । थ्व नाटकय् ऐतिहासिक विषयवस्तु कःघाःगु सदाशिवमल्ल, नास्तिक सु ? व सदाशिवया ख्याली नाटकत दुथ्याःगु दु ।

यलया जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लया नां उल्लेख जूगु एकादशीव्रत नेपालभाषाया दकलय् न्हापांगु छधाः प्याखं खः । थ्व प्याखं छगू अलग्ग हे सफू कथं मखुसे राष्ट्रिय अभिलेखालयय् लगत ४–२४९७ स दर्ता जूगु दशाअवतारादि नाटक संग्रह दुने एकादशीव्रत (पत्र १० न्ह्यः ७–१५ ल्यू २) नाटकया नामं थ्व नाटक दुथ्यानाच्वंगु दु । थ्व एकादशीव्रत नाटकयात ई.सं. १९७२ स नेपाल जर्मन पाण्डुलिपि संरक्षण परियोजनां ए ३४६-१८ ल्याखं माइक्रोफिल्मय् नं सुरक्षित यायेधुंकूगु दु । थ्व एकादशीव्रत नाटकय् शिवदिस्ति सिवसतुर असतर मुनिन सहित नेपार संवतछर धकाः न्ह्यथना तःगुलिं थुकिया रचना ने.सं ७५३ स जूगु खः धयागु सीदु । एकादशीव्रत नाटकयात भाजु काशीनाथ तमोटं सम्पादन यानाः थ्व नाटकया मूलपाठ देवनागरी लिपि पुलांगु नेपालभाषा वाङ्गमय मुना (ब्व १) सफुलिइ (पौ ४३–४८) पिकयादीधुंकूगु दु । न्यागू दृश्य दुगु थुगु छधाःया मू आधार श्रोत विष्णु पुराण खः ।

थ्व नाटकया कथावस्तु एकादशीव्रतबलय् कनीगु रुक्माङ्गत बाखं खः । एकादशीबलय् कनीगु बाखंया लिधंसाय् च्वयातःगु नाटक जूगुलिं हे थुकियात रुक्माङ्गतचरित नाटक मधासे एकादशीव्रत नाटक धाःगु खनेदु । मल्लकालय् एकादशीव्रतया धलं दनीबलय् रुकमाङ्गद् जुजुया बाखं कनेगु चलन दु । भाजु काशीनाथ तमोटया धापूकथं बेत्तम मणिनं सम्पादन याःगु पुराण विश्वकोशय् (प्यकःगु ई.सं १९७४) रुकमाङ्गदया काय् धर्माङ्गदं थः अबुया मतिनामि मोहिनीयात थःगु छ्यं लःल्हाना एकादशीव्रतया महिमा कायम यानाः पितृ–भक्तिया नापं विष्णु–भक्ति क्यंगुलिं राजकुमार धर्माङ्गदयात म्वाःम्वाकं बैकुण्ठय् यंकूगु बाखं पद्म पुराण अध्याय –२ स दुगु खँ कनातःगु दु । सायद थ्व हे बाखं नाप सम्बन्ध दुगुलिं बैशाख शुक्ल एकादशीयात मोहिनी एकादशी नं धायेगु याः । भगवान विष्णुं थ्व दिन कुन्हु मोहीनीया रुप धारण याःगुलिं थ्व दिनयात मोहिनी एकादशी धाःगु खः धैगु धापू दु । थ्व नाटकया नां एकादशीव्रत धकाः तयातःसां एकादशीव्रतबलय् कनीगु रुक्माङ्गत चरितया पूवंक बाखं न्ह्यब्वयातःगु मदु । नाटकय् न्हापां पुण्यं जक दइगु मनू जन्मय् धर्म गथे मयाये धकाः वैरागी म्ये पाखें प्याखं शुरु यानाः अन्तय् ‘सिद्धिनरसिंह मल्ल सहित सभान ….इति एकादसिव्रत नातक समाप्त’ धकाः सिद्धिनरसिंह सभाय् वंगु खँ न्ह्यब्वयाः नाटक क्वचायेकातःगु दु । थ्व समाप्ति बाक्यं थ्व नाटकया नां रुक्माङ्गतचरित मखु एकादसिव्रत खः, अथेहे थ्व आख्यान मखु नाटक खः धयागु खँ पुष्टि याःगु दु ।

तर न्यागू दृश्य दुगु थ्व प्याखनय् रुक्माङ्गतचरित बाखंया लिपाया मोहिनी सम्बन्धी घटनायात जक न्ह्यब्वयाः प्याखं क्वचायेकातःगु दु । प्याखंया अन्तय् छपु मैथिली म्ये नं दुथ्याकातःगु दु । जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लं जक मखु जुजु राज्यप्रकाश मल्लं नं निधाः दुगु संस्कृत भाषं एकादशीव्रत नांगु नाटक च्वयावंगु लुयावःगु दु । तर निम्हेसिगु नाटकय् नं रुकमाङ्गदया बाखं पूवंक न्ह्यब्वयातःगु मदु । भाजु काशीनाथ तमोटजुया धापूकथं रुक्माङ्गतचरितया पूवंक बाखं अमेरीकाया न्यूयोर्कया ज्याक व म्युरिएल जिमरम्यानया नेपालया कलावस्तु संग्रहय् दुगु बिलंपतिइ दु । मल्लकालया स्वपाः तःपागु किपातय् २५ पाः किपा क्वथाय् न्ह्यब्वयातःगु उगु बाखंया सार खः —रुक्माङ्गतया रानी सन्ध्यावतिं एकदशीया व्रत दनाः एकदशीव्रतकथा न्यनेत सकल प्रजापिंत सती । एकदशीव्रतया बाखं न्यंगु पुण्यं यमलोक हे खालि जुइक फुक्क मनूत स्वर्गय् वनी । यमलोक हे खाली जुसेंलि यमराज, नारद ऋषीपिं विष्णुथाय् वनी । विष्णुं मोहिनी सृष्टि याना बिइ । थुखे जुजु रुक्माङ्गतं थः काय् धर्माङ्गदयात राज्यभार बियाः मन्दाञ्चल पर्वतय् शिकार वनी । शिकार वंम्ह जुजु मोहिनीया रुपजालय् फसय् जुया मोहिनीयात विवाह यानाः लायकुली हइ । लाय्‌कुली एकादशी व्रत दनाच्वंपिंसं उमित ब्रतय् वयेल्वःमनला धकाः धाःबलय् मोहिनी तम्वयाः काय्‌या (धर्माङ्गद्) छ्यं पालाः जितः ब्यू धकाः जुजु रुकमाङ्गतयात धाइ । सत्य वाचाय् लाःम्ह जुजुं अथे हे याइ । रानी सन्ध्यावतिं थः काय्‌या छ्यं मोहिनीयात लःल्हानाबी । राजकुमार धर्माङ्गद्यात बिमानय् तयाः वैकुण्ठय् यंकी ।

भाजु एकाराम सिंह ने.सं. १०८६ स मां प्राणमाया तुलाधर व बौ टीकाराम सिंहया कोखं जन्मजुयादीगु खः । नेपाःया चित्रकला, मूर्तिकला लिसें भाषा आन्दोलन, संस्कृति व लेखनया ख्यलय् वय्‌कः बहुप्रतिभाशाली व्यात्तित्व कथं परिचित जुयादी । वय्‌कः कलम व ब्रुस नितांस पोख्तम्ह कलाकार च्वमि खः । सांस्कृतिक चित्रकलाय् वय्‌कः ज्वःमदुम्ह प्रतिभा खः । नेपालभाषा साहित्यय् वय्‌कलं बाखं कविता लिसें थीथी संस्कृति व कला सम्बन्धी च्वसु च्वयादीगु दु ।

वय्‌कः छम्ह नांजाःम्ह कलाकार व संस्कृतिविद् नं खः । नेपाः राष्ट्रिय पार्टीया ध्वाँय् वय्‌कलं हे च्वयादीगु खः । वय्‌कःया प्रकाशित कृति भद्रकालि (किपाहना बाखं, ने.सं.१११०), महासत्व (किपाहना बाखं), मूर्ति बनायो, हात गुमायो (किपाहना बाखं) खः । वय्‌कलं राष्ट्रिय चित्रकला प्रदर्शनीइ उत्कृष्ट सिरपाः त्याकादीगु दु ।

एनि भरगेटी, छम्ह फ्रान्सेली चित्रकला विशेषज्ञ व भाषा ख्यःया नांजाःम्ह अन्वेषक खः । वय्‌क: फ्रान्सया नांजाःगु वैज्ञानिक अनुसन्धान केन्द्रया अनुसन्धान विज्ञ खःसा पेरिस विश्वविद्यायलया नृवंशविज्ञान विभागया नं छम्ह दुजः खः । इतिहास विषययात कयाः स्नातकोतर याये धुंकाः वय्‌कलं पेरिस विश्वविद्यालयपाखें सन १९७५ य् समाजशास्त्रय् विद्यावारिधि उपाधि प्राप्त यानादिल ।

तःक्वः नेपाः वयेवने यानाच्वनादीम्ह एनिया अतिकं च्वछायेबहःगु कृति धैगु भाषाथुवाः ठाकुरलाल मानन्धरनाप जानाः सन् १९८६ इ पिथंगु ‘Newari-English Dictionary’  नेवाः–अंग्रेजी शब्दकोष सफू खः । अथे ला थ्व सिबें न्ह्यः सन् १९७९ इ ‘Newar Art, Nepalese Art during : Malla Period’ मल्लकालया नेवाः, नेपाःया कला नांया सफू खः । अथेहे मेगु महत्वपूर्ण सफू धैगु सन् १९८४ या ‘A Sketch of Newar Iconography’ (नेवाः मूर्ति कलाया किया किपा) खः । न्यमक, : भल बलम ‘Territory, Society and Culture of Kathmandu Valley’ (द्यः, मनू व लागा स्वनिगःया समाज व संस्कृति) अले न्यमक ‘Gods and masks of the Kathmandu Valley’  (स्वनिगःया द्यः व ख्वाःपाः) नं आपालं नांजाःगु व बय्‌बय् जूगु सफू खः ।

नेवाः, नेपाः अले स्वनिगःया कला, मूर्ति अले संस्कृतिया सम्बन्धय् वय्‌क:या अंग्रेजी व फ्रेञ्च भासं आपालं च्वसु अन्तर्राष्ट्रियख्यःया नांजाःगु थीथी जर्नलय् पिदनाच्वंगु दु । अथेहे आपालं प्राज्ञिक सम्मेलनय् नेवाः व नेपाःया कला, संस्कृतियात कयाः प्रतिनिधित्व यानादीगु दु ।

अबु हाकु महर्जन व मां पुनमाया महर्जनया कोखं ने.स. १०९७ थिंलागा नवमी बुधवाः कुन्हु यल, दुपाट त्वालय् मय्‌जु एलिना महर्जनया जन्म जूगु खः । नेपालभाषा व बाणिज्य शास्त्रय् एम्.ए. यानादीम्ह मय्‌जु महर्जनं नेपालभाषा एम्.ए. अध्ययनया झ्वलय् यल, दुपाःत्वाया सनागुथि नांया शोधबन्ध च्वयाः सत्यहेरा सिरपाः त्याकादीगु खः ।

एलिना महर्जनं ज्यापु समाज, यलपाखें ख्वाःपौकथं पिदनाच्वंगु धिमय्–पौ पत्रिका अंक ६२ निसें अंक ७३ तक सम्पादन यानादीगु दु । अथेहे ज्यापु समाजया रजतजयन्तीया लसताय् पिदंगु लुमन्तिपौ, रजत जयन्ती विशेषांक (ने.सं. ११३८) सहायक सम्पादक जुया पिदंगु दुसा काजीलाल अवाले स्मृतिग्रन्थ (ने.सं. ११३८) पिथनेगु ज्याय् वय्‌कः सम्पादक जुयादीगु दु ।

यल महानगरपालिकां थःगु पालिका दुने संचालित विद्यालय आधारभुत तगिंमय् नेपालभाषा अनिवार्य ब्वनेब्वंके याःगु सन्दर्भय् पाठ्यज्वलं दय्केगु लिसें कक्षा १, २, ३ व बालविकासया नितिं यल ललितकलाया देय् नांया सफू पिदंगु दु । उगु सफू च्वयेगु ज्याय् एलिना महर्जनं सहलेखक जुयाः सफलता चूलाकादीगु दु । अथेहे मेमेगु तगिंया नितिं नं पाठ्यक्रम दय्केगु लिसें सफू च्वयेगु ज्याय् संलग्न जुयादीगु दु । वय्‌कःया पिदंगु सफू यल, दुपाःत्वाःया सनाःगुथि (ने.सं. ११३६) व यल महानगरपालिका २८ वडा कार्यालयपाखें पिदंगु सफू जलद्यःया निगू थ्यासफू (ने.सं. ११४३, सहायक च्वमि) खः । थुपिं सफूबाहेक मेमेगु थीथी पत्रपत्रिकाय् छगू दर्जनं मल्याक च्वसु पिदने धुंकूगु दु ।

ऐतिहासिक चीकथा आदिवज्र वज्राचार्यं च्वयादीगु प्रबन्ध सफू खः । थ्व सफू श्रेष्ठ प्रकाशनपाखें ने.सं ११०६ य् पिहांवःगु खः । थ्व सफू म्हपुजा व च्वमिया ज्या जंकुया लसताय् प्रकाशन जुगु खः । थुकी झिँनिपु च्वखँ दुथ्यागु दु ।

बौ चक्रधर शर्मा व मां रामवाणी शर्माया क्वखं ने.सं. १०५६ स यलया महाद्यःननि वलानिम्ह त्वालय् प्रवन्धकार भाजु ऐश्वर्यधर शर्माया जन्म जूगु खः । वय्‌कःया मेगु नां भाइजुजु नं खः । छम्ह आयुर्वेद शास्त्री जूसां थ्वसपोलया नुगः साहित्यपाखे अतिकं क्वसाः । भाजु शर्माया च्वसा नेपालभाषा व नेपाली साहित्य निताय्‌सं ज्वः । वय्‌कः छम्ह धार्मिक ख्यलय् आस्था तयाबिज्याइम्ह जूगुलिं आपाः धयाथें धार्मिक च्वसुत च्वयादी । धर्म नाप स्वापू दुगु वय्‌कःया न्हापांगु च्वसु ने.सं. १११३ स पलिस्था पत्रिकाय् पिदंगु आःतक लुया वःगु पुलांगु स्वस्थानीया बाखं सफू खः । धार्मिक च्वसु च्वयादीम्ह शर्मां यलया अग्निशाला नाप स्वापू दुगु धार्मिक सफू अगिंमथःया ऐतिहासिक सामग्री ने.सं. ११०४ य् पिथनादीगु दु । अथेहे पुलांगु बाखंया लिधंसाय् स्वस्थानी वि.सं. २०४५ व शिवरात्री पर्व कथा पिथनादी धुंकूगु दुसा मनकामना बाखंयात कयाः श्री मनकामना महात्म्य ने.सं. ११२० भाय् हिलाः पिथनादीधुंकूगु दु । थ्व बाहेक इलय् ब्यलय् धार्मिक च्वसुत च्वयाः पिथनादीगु दु ।

सत्यभामा माथेमाया च्वसां पिज्वःगु ककःचा नांया चिनाखँ सफू ने.सं. ११२३ स नेपालभाषा मिसा खलः पाखें पिदंगु खः । थुगु सफुलिइ मुक्कं ५२ पु चिनाखँ दुथ्याकातःगु दु । चिनाखँ दुने शहीदया खँ न्ह्यथनातःगु दु । स्वाभिमानया लँपुइ न्ह्यायेमाःगु नुगः खँ प्वकातःगु दु । भलसाया लँपु माः जुयाच्वंगु खनेदु । थाय्‌थासय् प्रदूषित जुयाच्वंगु अज्याःगु लकसय् म्वानाच्वनेमाःगु बाध्यता प्वंकातःगु दु ।

तुयु पुंया थ्व प्यंगूगु हाइकु मुना सफू कंझाः दुने जि ने. सं. ११२३ यंलाथ्व १५ कुन्हु नेपाल संस्कृति लय्‌पौ पाखें पिदंगु खः । थुगु सफुलिइ दृष्टिभ्रम जुइवं थः मखुथाय् लाः वनीगु संकेत बियातःगु दु । देशय् अशान्ति हइपिंसं हे शान्तिया नामं बखुं ब्वयेका च्वनीपिनिगु दृश्य दु । घाः जुयाच्वंगु जिन्दगीया बाखं दु ।

कथहं मय्‌जु नःलि वज्राचार्यं च्वयादीगु छगू सामाजिक उपन्यास खः । मय्‌जु प्रमिला वज्राचार्यं ने.सं ११४१ य् पिकयादीगु  थ्व उपन्यासयात २६ अध्यायय् ब्वथलातःगु दु । वरिष्ठ आख्यानकार मथुराकृष्ण साय्‌मिया आह्वानय् च्वःगु थ्व उन्यास, उगु मिसा उपन्यास प्रतियोगिताय् सान्त्वना पुरस्कार त्याकेत ताःलाःगु दु । थ्व कथहं उपन्यास थःगु बचं थःगु दायित्व पूवंकेत थःगु मतिनायात आहूति ब्यूम्ह छम्ह मिसाया जीवनया बाखं खःसा बौद्ध नेवाः इहिपाः पद्धतिया सविस्तार चित्रण दुगु छगू आंचलिक उपन्यास धायेबहगु उपन्यास नं खः ।