करुणा मय्‌जु अपर्णा प्रधानया खुगूगु उपन्यास खः । कुतः पिकाकः पाखें ने.सं. ११३९ य् पिदंगु थ्व उपन्यासय् स्वीगुद्या दु । थ्व नेवाः समाजया सामाजिक परिवेशय् च्वयातःगु सामाजिक उपन्यास खः । थ्व करुणा उपन्यास नेवाः समाजय् नारी जातिया अहम् भूमिकायात ब्वयातःगु उपन्यास खः । मिसायात छेँया दथुअंगः खः धकाः नारीजातिया महत्तायात ब्वयातःगु थ्व उपन्यासय् नेवाः संस्कृति, धर्मकर्म, तजिलजि आदि गुगु थौं तनावनीगु स्थितीइ थ्यनेधुंकूगु दु उकिया नं शूक्ष्म वर्णन उपन्यासया अन्तरंग अंग थें यानाः दुथ्याकातःगु दु ।

लोकविद् करुणाकर वैद्यया जन्म मां रत्नमाया वैद्य व अबु सूर्यमान वैद्यया क्वखं नेसं १०३४ गुंलाथ्व ११ कुन्हु यलया स्वथ त्वालय् जूगु खः । लोकबाखंया ख्यलय् तसकं हे महत्वपूर्ण योगदान बियावंपिं लोकविद्पिं मध्ये भाजु करुणाकर वैद्य नं छम्ह खः ।

ने.सं १०५७ सालं भारतया बनारसं सेरामिक्स विषयलय् डिप्लोमा क्वचायेकाः करुणाकर वैद्यं विरगञ्जय् सेरामिक्स ग्लास कार्यालयय् मेनेजरया रुपय् ज्या यानादिल । लिपा व कम्पनी लिक्वीडेशनय् वंसेंलि त्रि–चन्द्र कलेजया रसायन विभागय् शिक्षकया रुपय् ज्या यानादिलसा प्रजातन्त्र पश्चात वय्‌कलं थःगु अग्रसरताय् यलया लगंख्यलय् श्री मच्छिन्द्र इन्स्टीच्यूट स्थापना यानादिल । अनं लिपा वय्‌कलं यलया हे टंगः त्वालय् नवीन प्रौढ शिक्षालय नं स्थापना यानाः अनया नं प्राधानाध्यापक जुयादिल । थथे थः विज्ञानया शिक्षक जुयाच्वनादीबलय् विद्यार्थीपिनिगु निंतिं तःगू विज्ञानया सफू नापं थः गु अध्ययनया विषय मृतिका विषयया सफू नं च्वयादिल ।

करुणाकर वैद्यजुया दकलय् महत्वपूर्ण योगदान नेपाःया लोकबाखंया संकलन व प्रकाशनय् खः । विरगञ्जय् ज्या यानाच्वनादीबलय् फुर्सद दइबलय् वय्‌कः बेखाराज, पुष्पराज थेंज्याःपिं ज्याथःपिंथाय् वनाः अनया पुलां पुलांगु लोकबाखं न्यंझाइगु जुयाच्वन । करुणाकर वैद्यं बाखं न्यनेगु जक मयासे थम्हं न्यनागु बाखं लिपिवद्ध यानाः मुंकातयेगु ज्या नं यानादिल। । अथेहे वय्‌कलं ज्याया झ्वलय् पोखरा आदि थासय् झायादीबलय् नं बाखं मुंकाहयेगु यानादिल । थथे थम्हं लिपिबद्ध यानाः मुंकातयागु लोकबाखंयात लिपा गुलिं नेपालभाषासा गुलिं नेपालीभाषा तथा गुलिं अंग्रेजी भासं विस्तारं सफूया रुपय् पिकयादिल । पुलां बाखंया सफू पिकाये न्ह्यः हे वय्‌कः नेपालभाषां नेपालभाषां नेपाली भाषा शिक्षा (ने.सं १०७६) व म्ह्याय्‌या नामय् बौया पौ (ने.सं १०७७ ) थेंज्याःगु सफू पिकयादीधुंकूम्ह च्वमि खः । थ्वहे कथं वय्‌कलं थम्हं मुंकातयागु लोकबाखंयात छगूयां ल्यू मेगु यानाः — नेपाःया पुलां बाखं छगूगु (ने.सं १०७८), निगूगु (ने.सं ११००), स्वंगूगु (ने.सं ११००), प्यंगूगु (ने.सं ११०३), न्यागूगु (ने.सं ११०४) व खुगूगु (ने.सं ११०८) तक पिकयादिलसा देश देसावरया बाखं (ने.सं १०८३) नांगु बाखं सफू पिकयाः विश्वप्रख्यात बाखं नेपालभाषीपिंत नं म्हसीके बिल । अथेहे नेपाःया पुलां बाखं मुंकाः उकीयात अंग्रेजीभाषं हीकाः नेपलीज शर्ट स्टोरीज (ने.सं १०९०) धकाः नां छुनाः नेपायाः बाखं विश्वयात म्हसीके बिल । थथेहे वय्‌कलं नेपाली भाषाया नापं अंग्रेजी भाषां मेमेगु नं आपालं लोकबाखं पिकयादिल । थ्वहे झ्वलय् करुणाकरजुया हे कुतलं नेपालभाषाय् अति प्रचलित ध्वंच्वलेचिया बाखंयात जापानिज भाषाय् अनुवाद यानाः जापानया बालसाहित्यया झ्वलय् दुथ्याकेत ताःलाःगु दु ।

करुणाकर वैद्यजुं लोकसाहित्यया ख्यलय् थम्हं जक ज्या यानाझाःगु मखुसे नेवाः लोकसाहित्य ब्वलंकेगु नितिं लोकसाहित्यया ख्यलय् ज्या याःपिंत हःपाः, प्रोत्साहन बीगु निंतिं करुणाकर सिरपाः स्वनाझाःगु दुसा थ्वय्‌कःयात नं थ्वय्‌कःया ज्याया कदर स्वरुप तत्कालिन श्री ५या सरकारं प्रवल गोरखा दक्षिण बाहु – चौथौं, मदन पुरस्कार गुथिं निकःतक मदन पुरस्कार प्रदान याःगु दु । अथेहे थ्वय्‌कःयात लोकसाहित्य परिषदं लोकसाहित्यविद्, केमिकल सोसाइटिं केमिष्ट उपाधि देछाःगु दुसा युनेस्को थेंज्याःगु विश्व संगठनपाखें नं पुरस्कृत जूगु दु । भाषा साहित्यया सेवा यायां करुणाकार वैद्यजुं ने.सं ११०९ स थःगु नश्वर देह त्याग यानादिल ।

करुणाकुञ्ज पूधाः प्याखंया च्वमि प्रेमबहादुर कसाः खः । थुगु सफूयात भाय् हिलादीम्ह भूषणप्रसाद श्रेष्ठ खः । स्वधाः दुगु थुगु सफू ने.सं. ११३७ य् च्वसापासा पाखें पिदंगु खः ।

कर्पावती चरित्र प्याखं जीवनकुमार महर्जनं सम्पादन यानादीगु खः । थुगु सफू ने.सं. ११२४ चिल्लाथ्व ३० कुन्ह सुशीला महर्जन पांगापाखें पिदंगु खः । थुगु सफू यलया जुजु विष्णु मल्लया पालय् ने.सं. ८६३ य् ल्ह्यःगु खः । मल्लकालिन नाटकय् खास यानाः देश वर्णन राजवर्णन यानातःगु दइ । थुगु सफुलिइ नं येँ, यल ख्वप व किपूयात पदमकास्तपुरी भैरवं रक्षा यानातःगु देश कथं वर्णन यानातःगु दु ।

कलाकार छधाः प्याखं पुचःया च्वमि प्रकाश प्रधानाङ्ग खः । ने.सं. १११७ य् डा. कृष्णभगत प्रधानाङ्ग होमिया हाउसपाखें थुगु सफू पिदंगु खः । सफुलिइ टिबी, कलाकार, वैत व बुद्धि, मचाम्ह डाक्टर, रहस्य व पृथ्वीपालया अन्तिम न्हि नाटकत दुथ्याःगु दु ।

कल्याणी न्याधाः दुगु प्याखं जनकलाल वैद्यं च्वयादीगु खः । थुगु सफू जनकलाल वैद्यपाखें हे ने.सं. १०८७ ञलाय् पिदंगु खः । थुगु नाटकय् च्वमिं पौराणिक बाखं स्वस्थानीया लिधंसा कयाः पुलांगु धारणायात न्हू कथं स्वयेगु व छ्यलेमाः धयागु बिचाः प्वंकादीगु खः ।

कल्लह्रदेव थ्वय्‌कःया मेगु नां कल्याणदेव अथे हे कल्लह्रदेव कथं नं उल्लेख जूगु दु । थ्वय्‌कः जुजु जयस्थिति मल्लया राज्यकाल (ने.सं ५०२–५०७)पाखेयाम्ह टीकाकार खः । थ्वय्‌कलं अमरसिंहं च्वःगु संस्कृत भाषाया अमरकोशयात थः काय् छय्पिनिगु नितिं पुत्रपौत्रादीबोधनीया नामं ने.सं ५०१ यंलाथ्व१२ य् नेपालभाषां टीका दयेकादीगु खः । थ्व सफू भाजु काशीनाथ तमोटया सम्पादनय् ने.सं ११०३ स छापा आखलं देवनागरी लिपिं पिदने धुंकूगु दु ।

नेपालभाषा साहित्यया प्यंगः थां धकाः चर्चा जूपिं प्यम्ह महारथिपिं मध्ये दकलय् क्वकालिम्ह छगः थां योगबीरसिं कसाः खः । वय्‌कः नेपालभाषा साहित्यया छम्ह कवि जक मखु, थःगु ईया मनूत शिक्षित यायेत कुतः यानादीम्ह शिक्षाप्रेमी, सामाजिक धार्मिक अन्धविश्वास कुरीतिया विरुद्धय् चेतना थनेगु यानादीम्ह छम्ह समाज सुधारक नं खः ।

थ्वय्‌कः योगबीरसिं कसाःया जन्म येँया केलत्वाः क्वाछेँ ननिइ ने.सं. १००६ सालया बछलाथ्व पारु कुन्हु जूगु खः । वय्‌कःया मां लक्ष्मीनानी व बौ चैत्यवीर सिंह कसाः खः । थ्वय्‌कः लजगाःया सिलसिलाय् कलकत्ता झायादीबलय् अनया बंगालीतय्‌गु मातृभाषानुराग खनाः वय्‌कःया ल्याय्‌म्ह नुगलय् थःपिंसं नं यायेमाः धैगु भावना जागृत जुल । थ्वहे कथं थःम्हं नं सयेकाः सिइकाः थःगु मातृभाषा नेपालभाषा थकायेगु निंतिं छुं याये धयागु भावना ज्वनाः थःगु लजगाया नापनापं साहित्य सृजना पाखे नं ल्हाः न्ह्याकादिल । फलतः छम्ह व्यापारीया कायमचा जुयाः नं वय्‌कःया संगत नेपाःया नांजाःपिं कविपिं नाप जुल । वय्‌कःया जनबहाःया कापः पसः कवि गोष्ठी जुइगु थाय् थें जुल । नेपालभाषाया नापं नेपाली भाषाया कविपिं गथे —सिद्धिदास, शम्भुप्रसाद ज्ञवाली, लेखनाथ पौडेल, चक्रमाणी चालिसे आदिपिं वयाः थःथःपिंसं च्वयागु कविता न्यंकेगु तथा मेपिंसं ब्वंगु कवितायात कयाः छलफल याइगु जुयाच्वन । कवि योगवीरसिंहं नेपाली भाषाया कविपिं नापं नेपाली भाषं कविता च्वइबलय् थःगु नां ‘जोगवीरसिंह उदास’ तइगु जुयाच्वन । थुकथं कविपिं मुनाः कवि गोष्ठी याइगु तत्कालिन राणा सरकारयात मनिन । कविता च्वयातःगु कापि हे लाकायंकल । थज्याःगु ज्या हाकनं यायेदइमखु धकाः अन मुनीपिं कविपिंत नसिहत बीगु यात । अय्सां सुलाः सुलाः कविपिं नापलानाः कविता गोष्ठीया नितिं कविता च्वच्वं वय्‌कः नं छम्ह पोख्तम्ह नेपालभाषाया कवि जुयाः पिदन । वय्‌कलं नेपालभाषाया नापं नेपाली व हिन्दी भाषां नं कविता च्वयादीगु दु । उगु इलय् नेपालभाषायात तसकं क्वत्यलातःगुलिं नेपालभाषा थकायेगु निंतिं मातृभाषानुरागं जाःगु कवितात च्वयादिल । थ्वहे झ्वलय् वय्‌कलं नेपालभाषा धयागु चिनाखँ च्वयादिल । ‘नेपालभाषा जीर्ण जूगु अल्सि मचासें भिंकेनु, भारतीय शास्त्र भवनं मान थ्वैत बिइकेनु’ धकाः चिनाखँया माध्यमं वय्‌कलं नेपालभाषायात थकायेत सकसितं आह्वान यानादिल । थ्व हे चिनाखँ पिदसांनिसें नेपालभाषाया पुर्नजागरण सीदयेक न्ह्याःगु खनेदत ।

थ्वया नापनापं योगवीर सिंह माधवराजजुया आर्यसमाज प्रचार, तुलसी मेहरजुया चर्खा प्रचारक महागुथिइ नं लगे जुयादीगु दु । अथेहे खाम देशं नेपाः वःम्ह क्यान्छे लामाया धर्मदेशना प्रति जयमांपिं आकर्षित जूगु खनाः गुरुजुपिं तंम्वयेकाः जय्मांपिंथाय् पुजा हे मवनाबिल । थथे उराय गुभाजुया ल्वापुइ मिलेयायेत योगवीरसिंहं महत्वपूर्ण भूमिका म्हितादिल । अथेहे वय्‌कलं थःगु नेतृत्वय् सफूकुथि चायेकेगु ग्वसाः ग्वयादिल । थुकिया निंतिं पासापिं फुक्कसित हस्ताक्षर याकाः तत्कालिन राणा प्रधानमन्त्रीयाथाय् निबेदन बीयंकादिल । थज्याःगु ज्यां यानाः वय्‌कलं तःकःमछि जेलनेलया सजाँय फयेमाल । थथे नेपालभाषाया क्रियाकलापय् संलग्न जूगु द्वपनय् सजँय फःम्ह न्हापाम्हं नेवाः थ्वय्‌कः खः । थथे हे मिसा मिस्तय्‌त आखः ब्वंकाः शिक्षित यायेमाः धयागु धारणां नारी शिक्षाय् बः बियाः थः म्ह्याय्‌पिंत नं आखः ब्वंकादिल ।

नेपालभाषा साहित्य व नेवाः समाजया निंतिं थुलिमछि ज्या यानाझाःम्ह, बुद्धधर्म व नेपालभाषा पत्रिका व पुनर्जागरण कालया नांदंम्ह कवि योगवीर सिंहया योगसुधा कविता संग्रह छगू जक पिदंगु दु । वय्‌कलं सुकुन्तला नाटक च्वयादीगु उल्लेख जुयाच्वंगु दुसां फुक्क नाटकया अध्याय पिदंगु खनेमदु । थुकथं साहित्यया सृजना नापं समाज सुधारया ज्या यायां ने.सं १०६२ सालया चौलाथ्व द्वादशीकुन्हु वय्‌कः परलोक जुयादिल ।

कवि सुन्दर मधिकर्मि भाजु पूर्ण ताम्राकारं च्वयादीगु कवि सुन्दर मधिकर्मिया म्हसीकाया विवेचनात्मक सफू खः । कुतः पिकाकःया प्रकाशनय् नेसं ११४१ य् पिदंगु थ्व सफुलिइ कवि सुन्दर मधिकर्मिया संक्षिप्तं म्हसीका, खुगू कविता सफूया विवेचना दु ।

कविकेशरी चित्तधर हृदयया सच्छिदँ बुँदिया लसताय् कविकेशरी चित्तधर हृदय सफू पिहांवगु खः । थ्व सफूया च्वमि फणीन्द्ररत्न वज्राचार्य खः । ने.सं ११२६ य् पिहांवःगु थ्व सफुलिइ च्वमिं कविकेशरीसम्बन्धी थीथी इलय् च्वयादीगु च्वसु मुनातःगु दु । थ्व सफू ब्वना कविकेशरी चित्तधर हृदयया बारे थुइकेत अःपुइ ।