भाजु दिपक शाक्यया जन्म वि.सं. २०१९ (ने.सं.१०८४) बैशाख १४ गते भोजपुर जिल्ला टक्सारय् जूगु खः । वय्कःया बौया नां राम बहादुर शाक्य व मांया नां कर्णकुमारी शाक्य खः । भाजु दिपक शाक्य नेपालभाषाया भाषिक अभियन्ता व भाषा न्ह्यलुवाः खः । भाजु दिपक शाक्यं नेवाः देय् दबूया मध्यपश्चिमाञ्चलया न्वकू जुयाः नेवाः देय् दबूयात स्वनिगलं पिने थीथी जिल्लाय् न्यंकायंकेगु ज्याय् तःधंगु योगदान बियादीगु दु । वय्कलं थ्यंमथ्यं झिन्यादँ तक मदिक्क देय् दबुली आवद्ध जुयाः ज्या यानादिल । थौंकन्हय् वय्कः दांग तुल्सीपुरय् च्वनाः नेपालभाषा व नेवाः संस्कृति उत्थनाया ज्याय् सक्रिय जुया च्वनादीगु दु । नेवाः संगीत स्यनेगु ज्या यानाच्वनादीगु दु ।
दिपकप्रसाद श्रेष्ठ मकवानपुर जिल्लाय् लाःगु हेटौंडा नगरया छम्ह भाषासेवी खः । वय्कः हेटौंडां पिहां वःगु नेपालभाषाया न्हापांगु वाःपौ ‘हेटौंडा वाःपौ’ या प्रकाशक लिसें सम्पादक जुयादी ।
बि.सं. २०२८ असार १७ गते बन्जाःहिति, येँय् जन्म जुयादीम्ह भाजु दिलिप शाही नेपालभाषाया संचार लागाय् ताःइलंनिसें च्वसु च्वयेगु ज्या याना वैच्वनादीम्ह व्यक्तित्व खः । वय्कलं नेपालभाषाया थीथी पत्रपत्रिकाय् यक्व कविता च्वयाः पिथनादीगु दु । वय्कः नेपालभाषाया कविता ख्यलय् लिपांगु पुस्ताया कवि खः । वय्कःया कविताय् विशेष यानाः शोषण, अत्याचारयात कयाः आक्रोश दु । वय्कः स्वतन्त्र पत्रकार नं खः । वय्कःया यक्व यक्व हे समसामयिक च्वसु थीथी पत्रिकाय् निरन्तर पिदनाच्वंगु दु ।
अबु विश्वरत्न हाडा व मां रुद्रकुमारी हाडाया कोखं वि.सं. १९९४ असारं ख्वपया इच्छु त्वालय् भाजु दिव्यरत्न हाडाया जन्म जूगु खः । नेपाःया अवैतनिक राजदूत कथं थीथी देशय् चाःहिला दीबलय् वय्कलं ख्वप देय्या गरिमा व नेवाः संस्कृतिया प्रचार प्रसार यायेकथं झिंन्हय्पु च्वसु दुथ्याकाः ‘ख्वप नसिं …’ नांगु सफू च्वयाः पिथनादीगु खः ।
मां हिरानानी व बा आनन्दसिद्धि तुलाधरया कोखं ने.सं. १०८२ य् जन्म जूम्ह दिव्या ताम्राकार छम्ह न्हू पुस्ताया बाखंच्वमिकथं खनेदयेकः वःम्ह खः । थ्वय्कः बाखंच्वमिया नापनापं छम्ह अनुसन्धानकर्मी नं खः । अथेहे नियात्रा, हाइकु विधापाखे नं थ्वय्कःया च्वसा न्ह्याःगु दु । बाखं विधाय् थ्वय्कःया निगू बाखं सफू न्ह्यवःसा व मेमेगु बाखं (ने.सं. ११३६) व लिधंसा (ने.सं. ११४१) नांगु सफू पिदंगु दु । थौंया नेवाः समाजं भोगे यायेमाःगु समस्या, न्हनावनेगु लँय् लानाच्वंगु सामाजिक, भाषिक, सांस्कृतिक स्थितिया चित्रण थ्वय्कःया बाखनय् दुथ्यानाच्वंगु दु ।
अथेहे अभिलेख संरक्षणय् आशा सफूकुथि (ने.सं. ११३४) थ्वय्कःया च्वसां पिहांवःगु मेगु सफू खः । थ्वय्कः नेपालभाषा मिसा साहित्यकार मुनाया न्वकु नं खः । थ्वय्कलं सत्यहेरा अनुसन्धान सिरपाः (ने.सं. ११३२), मोतिलानी सिरपाः (ने.सें ११३२), चैन लाकौल सिरपाः (ने.सें ११३२), पियुष पदक (ने.सं. ११३२), योगवीरसिं कसाः नेपालभाषा सिरपाः (ने.सें ११३३) नेपाल विद्याभूषण ख (ने.सें ११३४) आदि सिरपाः त्याकादीगु दु ।
ने.सं. १०९३ य् जन्म जूम्ह दिव्या बज्राचार्य नेपालभाषाया बाखं तथा उपन्यास विधाय् च्वसा न्ह्याकूम्ह छम्ह न्हू प्रतिभा खः । थ्वय्कः मां मोतिमाया व बा महन्तबज्र बज्राचार्यया म्ह्याय् मय्जु खः । थ्वय्कःया च्वसा चिनाखँ व हाइकु विधाय् नं न्ह्याःगु दु । थ्वय्कःया बाखं उपन्यासया विषय मूलभूत मिसापिंत जुइगु लैंगिक विभेद, यौन शोषण जूगु दु । अथेहे मिसापिंत जुइगु हिंसा, अन्याय, अत्याचारया विरोधय् मिसा पात्रतपाखें सः थ्वयेकेगु, प्रतिकार याकेगु थ्वय्कःया बाखं, चीबाखंया विशेषता खः । त्रास शीर्षकया बाखं धेंधेंबल्ला कासाय् थ्वय्कः मिसा च्वमिपाखे उत्कृष्ट जुयादीगु खः । थ्वय्कलं नेपालभाषा साहित्य धुकुतिइ मय्जु (ने.सं. ११४१) नांगु उपन्यास दुतिना दीधुंकूगु दु ।
अबु पूर्णबहादुर बज्राचार्य व मां वीरमाया बज्राचार्यया काय्मचा दुण्डबहादुर बज्राचार्य ने.सं. १०६८ य् यलया गाःबहालय् जन्म जूगु खः । संस्कृत व पालि भाषाय् पोख्तम्ह, औपचारिक शिक्षाय् एम.ए., बीएल (त्रिविवि) यानादीम्ह वय्कलं नेपालय् बुद्ध वचन त्रिपिटकया अभाव वाःचायेकाः त्रिपिटकया महत्वपूणं ग्रन्थत नेपालभाषाय् भाय् हिलाः बुद्ध वचनया माध्यमं नेपालभाषाया धुकू तःमि यानाबिउगु दु । त्रिपिटक अनुवादया छगू तःधंगु हे परियोजना त्रिपिटक अनुवाद मण्डल नीस्वनाः थःपिनिगु हे पारिवारिक श्रोतं वीरपूर्ण पुस्तक संग्रहालय प्रकाशक मार्फत आपालं बुद्धधर्मया सफूत नेपालभाषां प्रकाशन यानादिल । उकी मध्ये वय्कलं नेपालभासं अनुवाद यानादीगु बोधिसत्वया जातक बाखं छक्वलं खुगू ब्व पिदंगु तःधंगु उपलब्धि खः । नेपालय् गुगुं भाषाय् मजू कथं खुगू ब्व छक्वलं पिदंगु नेपालभाषाया लागि गौरवया खँ खः । थुकी ५४७ पु पूवंगु बाखं दुथ्याःगु दु ।
मांभाय् प्रति अतिकं श्रद्धाया कारणं वय्कःया मां मदुगु इलय् ५१६ पृष्ठया दीघनिकाय सफू मां मदुया लत्या दुने क्वचायेकेगु अधिष्ठान यानाः पूवंकाः मांयात देछानादीगु खः । वय्कः वीरपूर्ण पुस्तक संग्रहालयया अध्यक्ष, थेरवाद बुद्धिष्ट एकेदेमिया (लुम्बिनी बौद्ध विश्वविद्यालय नापं सम्बन्धन प्राप्त)या उपाध्यक्ष, श्री शाक्यसिंह विहार संरक्षण तथा विकास समितिया संरक्षक जुयाच्वना दीगु दु । वय्कःयात नेपालभाषा परिषदं भाषाथुवाः (ने.सं. ११३२), धर्मोदय सभां धर्मोदयधम्म पुरस्कार (ने.सं. १११७), ललितपुर बुद्ध जयन्ती कोषपाखें ललितपुर बुद्ध जयन्ती प्रज्ञा सम्मान २५६७, लुम्बिनी विकास कोषपाखें २५६७ औं बुद्ध जयन्ती एवं लुम्बिनी दिवस २०८० सम्मान व गणमहाविहारं धम्मविजय पदनम सम्मान याःगु दु ।
वय्कःया न्हापां पिदंगु सफू इतिबुत्तक (ने.सं. ११०२) खःसा मेमेगु थथे दु – मिलिन्द प्रश्न (अनुवाद, ने.सं. ११०४), मांयात निर्वाण स्वां (ने.सं. ११०५), महापरिनिब्बाण सुत्त (अनुवाद, ने.सं. ११०९), दीघनिकाय (अनुवाद, ने.सं. १११०), संक्षिप्त गृह विनय (ने.सं. १११०), बाःयात निर्वाण स्वां (ने.सं. १११७), वैशाख महोत्सव, मज्झिम निकाय (अनुवाद, ने.सं. १११८), संयुक्त निकाय (अनुवाद, ने.सं. १११९), जातक (भाग १, २, ३, ४, ५, ६, ने.सं. ११३२) ।
मां आशामोति व बौ गणेशलाल श्रेष्ठया कोखं ने.सं. १०५७ दिल्लाथ्व ९ कुन्हु येँया न्हाय्कंत्वालय् दुर्गालाल श्रेष्ठया जन्म जूगु खः । वय्कलं वि.सं. २००४ सा पाखे प्रेम जीवन अन्धकार दबू प्याखं च्वयाः नेपालभाषा ख्यलय् पलाः छिउगु खः ।
वय्कःया दकलय् न्हापां सान्त्वना कविता ने.सं. १०७५ या धर्मोदय ल्याः ९२/९३ य् पिदन । दुर्गालाल श्रेष्ठया पिदंगु कृति कथं वय्कः कवि, गीतकार, नाटककार व अनुवादक खः । वय्कःया दकलय् न्हापां पिदंगु चिनियाम्ह किसिचा मचा कविता मुना कवि दुर्गालाल श्रेष्ठया पिदंगु कृति मध्ये जक मखुसे नेपालभाषां पिदंगु सफू मध्ये दकलय् अप्वः चूगु व प्रकाशन जूगु सफू खः । थ्वयां लिपा ताइभावा (ने.सं. १०८७), भाय्हिला चिनिया चम्पा (ने.सं. १०८७) व मचा बाखंचा (ने.सं. १११५) पिदन ।
दुर्गालाल श्रेष्ठया दकलय् न्हापां पिदंगु कविता मुना झसुका (ने.सं. १०७७) खः । लिसं (ने.सं. १०८०), पीजा (ने.सं. १०८७), कुलिकासा (ने.सं. १०८७) सर्ग सिबें धर्ति नमिंग्वाः (ने.सं. १०८८) जि स्वय्म्भू त्वाथः (ने.सं. ११०६), याकः फल्चा (ने.सं. ११०७), इन्कलाबया पलाः सः (ने.सं. ११११) आदि छगू दर्जन स्वयाः अप्वः कविता मुना पिदन । दुर्गालाल श्रेष्ठ नेपालभाषाय् म्ये रचनाय् अतिकं लोकंह्वाःम्ह छम्ह म्येच्वमि नं खः । थीथी गायकपिंसं म्ये हालाः पिकयातःगु २०८ गू म्येचालय् दुर्गालाल श्रेष्ठं च्वयादीगु म्ये दु । वय्कःया झीगु म्ये (ने.सं. १०७५), लुँबुँ वहबुँ लोकम्ये (१०९०), ब्याहांचुलि म्ये हना प्याखं (ने.सं. १०८९), निमन्त्रणा म्ये हना प्याखं (ने.सं. १०९०), इलं हाःगु म्ये (ने.सं. १०९४) आदि पिदंगु दु । अथेहे वय्कःया राष्ट्रियता व देशभक्तिया भावनां जाःगु भाषागत, जातिगत रुपं उपेक्षित वर्गया मंकाः म्येया रुपय् इलं हाःगु म्येयात कायेगु याः । वय्कलं रचना यानादीगु नेपालीभाषाया फुलको आखाँमा फुलै संसार, काँढाको आखाँमा काँढै संसार म्ये नेपाः देय् न्यंकं जक मखु विदेशय् च्वपिं नेपालीतय्गु दथुइ नं उलि हे लोकप्रिय जूगु खः ।
नाटक ख्यलं उदय जूम्ह जूगुलिं नाटककार व नाटक निर्देशक कथं नं दुर्गालाल श्रेष्ठया नां जाः । दबू प्याखं म्हितेकेत वय्कलं च्वयादीगु ब्यागः, उद्घाटन, न्यँ अभ्यन्तरया चिल्लाय्, म्वानाच्वंगु बाखं, भावना, मातं क्वथा, रामबहादुरया संसार वय्कःया नांजाःगु प्याखं खः । वय्कःया प्याखं पिचा नांगु छधाः प्याखं मुना (ने.सं. ११०५) नं पिदंगु दु ।
दुर्गालाल श्रेष्ठं मेगु भाषाया म्ये, कविता व खण्डकाव्य नेपालभाषाय् अनुवाद यानाः नं पिकयादीगु दु । गथे— सिद्धिचरण श्रेष्ठया खण्डकाव्य उर्वशी (ने.सं ११००), भगवान दश बलया तुतः (ने.सं ११०३)आदि । वय्कःया नेपालभाषां अनुवाद जूगु उवर्शीया समालोचना यायेगु झ्वलय् महाकवि गिरिजाप्रसाद जोशीं ‘खँय्नी उवर्शी स्वयाः नेवानी उवर्शी’ हे बांलाः धकाः वय्कःया अनुवाद कलायात च्वछायादीगु खँ लुमंकेबह जू ।
दुर्गालाल श्रेष्ठं नेपालभाषाया थीथी भाषिक साहित्यिक संस्थाय् आवद्ध जुया नं थःगु मांभाय्या आपालं सेवा यानादीगु दु । गथे — ने.सं. १०८३ इ भाषिक जागरणया निंतिं नीस्वंगु लूजः, भाषिक आन्दोलन न्ह्याकेत ने.सं. १०८५ य् नीस्वंगु सेवा खलः, ने.सं. १०९९ य् नीस्वंगू नेपालभाषा मंकाः खलः येँ आदि । वय्कः नेपालभाषा मंकाः खलःया संस्थापक दुजः व न्वकु खः । थौंकन्हय् वय्कः थ्व खलःया नायः खः । अथेहे दुर्गालाल श्रेष्ठं सफू व पत्रपत्रिकाया नं सम्पादन यानादीगु दु । गथे — नेपालभाषा कक्षा ९–१०, (ने.सं ११२०) नसंचा पत्रिका (ने.सं. १०७९), लुँहिति –स्वधाः (ने.सं. ११२० ) आदि वय्कःया थज्याःगु योगदानयात कदर यानाः थीथी संस्थां वयकःयात थीथी सिरपाः व सम्मान देछाःगु दु । गथे — श्रेष्ठ सिरपाः (लिसं कविता संग्रहयात, ने.सं. १०८०), नेवाः हना सिरपाः (ने.सं १११५), राष्ट्रिय प्रतिभा पुरस्कार आदि । अथेहे वयकःयात ने.सं. ११२३ य् नेपालभाषा परिषदं जनकवि, इन्द्रेणी सांस्कृतिक समाजं जनगीतकारया उपाधी देछाःगु दुसा नेवाः जनसमुदायं वय्कःयात ने.सं. ११२७ य् येँया हनुमानध्वाखाय् तःजिक अभिनन्दन याःगु दु ।
मां रोहिणीदेवी व अबु चन्द्रलाल सिंहया काय् भाजु दुर्लभलाल सिंह सुवालया जन्म येँया झ्वःछेँ त्वालय् ने.सं. १०५५ गुंलाथ्वः ६ कुन्हु जूगु खः । ने.सं.१११८ थिंलाथ्व ७ कुन्हु थ्वय्कः दिवंगत जुयादिल । त्रि.वि.पाखें स्नातक तह (बी.ए.) पास यानादीम्ह थ्वय्कः लजगाःया झ्वलय् रा.स.स.या वरिष्ठ सम्पादक जुयाः निवृत्त जुयादिल । बाखं, चिबाखं व उपन्यास च्वयेगुली ल्हाः जःम्ह थ्वय्कःया नेपालभाषां पिदंगु न्हापांगु बाखं कलाकारया कलाः (झी लय्पौ, दँ २, ल्याः ३, ने.सं. १०७९ ) खः ।
नेपालभाषा–साहित्यया चिबाखं–ख्यलय् भाजु धूस्वां साय्मि व प्रेमबहादुर कसाः धुंकाः धिसिलाःगु पलाः छिनादीम्ह थ्वय्कःया चिबाखंया थःगु हे कथंया स्वरूप दु । ध्याचू–ख्यालिन्हिलि पहलं थ्वय्कलं तःपु हे चिबाखं (मुक्तक–बाखं) च्वयाः न्ह्यब्वयादीगु दु । थौंकन्हय् नेपालभाषाय् थ्वय्कःया लँ लिनाः चिबाखं च्वइपिं तःम्ह हे बाखंच्वमिपिं खनेदये धुंकूगु दु । थ्वय्कःया पिदंगु बाखं व चिबाखंया सफू खः— किकिंपा (ने.स.१०९१), झुलय् दुनेच्वंम्ह मनू (ने.सं.११००), दथुमिखा (ने.स.११०४), वयात छें पितिन (ने.स.११०९), क्वथा दुनेच्वंम्ह मनू (ने.स.१११८) । थुकी मध्ये छगू सफू खय् भासं भाय् हिलाः झूलभित्रको मान्छे नामं साझा प्रकाशनपाखें पिदंगु दु । अथेहे वेँय् पाजु (ने.स११००) व पलाःख्वाँय् (ने.सं. ११०३) थ्वय्कलं च्वयादीगु उपन्यास खःसा थ्वय्कः मदयेधुंकाः ने.सं. ११२० इौयां परिवेशय् यग्गानाच्वंगु जीवन लघु–उपन्यास छगू नं पिदंगु दु ।
भाजु देवबहादुर डंगोल बि.सं. १९९३ सालय् बौ दानबहादुर डंगोल व मां चिरिमैं डंगोलया कोखं जन्म जूगु खः । वय्कः थःगु बांबांलाःगु ज्यां ख्वना लागाया पर्याय जुयादीम्ह खः । वय्कः बूबलय् तसकं ल्यूने लानाच्वंगु ख्वना, वय्कलं हायेकादीगु चःतिया कारणं थौं सदां उर्बर ख्वना तयार जूगु दु । ख्वनायात शैक्षिक रुपं, धार्मिक सांस्कृतिक रुपं व आर्थिक रुपं सबल यायेगु निंतिं वय्कलं जीवंकाःछि हि–चःति हायेकादीगु दु ।
वय्कलं ख्वनाबासिया सक्रियताय् गन्धकुटी विहार दयेकादिल । ह्यूपाः व विकायिा निंतिं शिक्षा मदयेक मगाः धयागु खँ थुइकाः वय्कलं सतलय् चले जुयाच्वंगु श्री रुद्रायणी प्राथमिक विद्यालययात स्तरोन्नति यानादिल । अथेहे युवा प्रतिभा विद्या मन्दिर स्कूलयात नं बांलाकादिल । थ्व ज्याय् वय्कलं स्थानीय मनूतय्त सक्रिय यानाः उमिगु सहभागिता मुंकादीगु खः ।
बि. सं. २०२७/२८ साल पाखेया खँ खः, ख्वनाया थलाछीया ल्याय्म्हपिंसं पिकनिक वनेया निंतिं ध्यबा मुंकल । वय्कलं थ्व ध्यबां छगू संगठन दयेकेगु व समाज विकासय् व ध्यबा छ्यलेगु सल्लाह बियादिल । फलस्वरुप अनया ल्याय्म्हतय्सं ख्वनाया शिक्षा विकासया निंतिं २०३२ सालय् पुस्तकालय नीस्वनादिल । नां जुल– लिधंसा सफूधुकू । लिपा थ्वहे लिधंसा पासा पुचलय् हिलावन । वय्कलं थ्वहे पुचलय् च्वंपिं ल्याय्म्हतय् ग्वाहालिं खोनाय् शिक्षा, स्वास्थ्य, भाषा, लिपि र संस्कृति सम्बन्धी जनचेतना र विकासया ज्या न्ह्यःने यंकादिल ।
वय्कः दाफा भजनय् नं सक्रिय जुयादी । १४ दँ दुबलय् खिं बाजंया प्रशिक्षार्थी जुयादीम्ह वय्कलं २००७ सालय् भिं प्याखंयात ग्वाहालि यानादिल । २०१५ सालय् रामायण प्याखनय् जुजु दशरथ, २०१६ सालय् लवकुस नाटकय् बाल्मिकी ऋषिया भूमिका निर्वाह यानादिल ।
२०२२ सालय् मधुमालती नाटकय् सहायक गुरु जुयादिल । २०२७ सालय् श्रवण कुमार, २०२९ सालय् पाण्डव राजा, २०३६ सालय् भक्त प्रल्हाद व २०४१ सालय् कविर कुमार नाटकया गुरु जुयादिल धाःसा, २०४५ सालय् विश्वन्तर नाटक व २०५७ सालय् मधुमालती नाटकया मुख्य गुरु जुयादिल ।
नेपालभाषा मंकाः खलः येँ नं ने.सं.११०० निसें न्हूदँ न्यायेकेगु ग्वसा ग्वयेवं वय्कलं ख्वनाय् नं न्हूदँ न्यायेकेगु ज्या यानादिल । अथेहे नेपाल लिपि गुथि लिसे जानाः ख्वनाय् प्रचलित लिपि व रन्जना लिपि स्यनेज्या नं यानादिल । वय्कलं नेवाः देय् दबूया ग्वसालय् जुइगु थीथी ज्याझ्वलय् ख्वनायात नं सक्रिय यानादिलसा ज्यापु महागुथिइ नं वय्कः सक्रिय जुयादिल ।
भाजु देवबहादुर डंगोलया थज्याःगु हे योगदानयात लुमंकाः २०६३ सालय् ज्यापु महागुथिं, २०६८ सालय् लिधंसा पासा पुचलं, २०६८ सालय् श्री रुद्रायणी स्वर्ण जयन्ती समितिं, २०६९ सालय् नेवाः देय् दबूलिं व पीस गार्डेन सेकेन्डरी स्कूल आदिं वय्कःयात सम्मान याःगु खः । अथेहे वय्कःयात २०७० सालय् प्रेममोहन सिरपाः गुठीं सिरपाः ब्यूगु खःसा २०७० सालय् ज्यापु महागुथिं हनेगु ज्या याःगु खः । २०७२ सालय् राष्ट्रिय बौद्ध पुरस्कार व २०७४ सालय् धर्म विजय पदकं सम्मान याःगु जुल । ख्वनायात समृद्ध यायेगुलिइ सदां न्ह्यचिलादीम्ह भाजु देवबहादुर बि.सं.२०७७ कार्तिकय् कोरोनाया ल्वचं दिवंगत जुयादिल ।