नेपालभाषाय दकलय् न्हापां खनेदुगु न्यायशास्त्रया सफू खः ने.सां ५००या नारद संहिता, गुकियात नारदस्मृति, न्यायविकासिनी आदि नं धायेगु याः । थ्व नारद संहिता प्राचीन हिन्दु न्यायशास्त्रया परम्पराय् नां जाःगु शास्त्र मनुस्मृतिया लँपुइ लिनाः च्वयातःगु ग्रन्थ खः । नेपालय् नारदस्मृतिया प्रचलन नान्यदेवं (ने.सं २१७—२६५) सिमरावन गढ (ने.सं २१७) दयेकाः तिरहुती राज्य स्वनेधुंकाः अर्थात् झिंनिगूगु शदी पाखे अनं वःगु खनेदु । थ्व (राष्ट्रिय अभिलेखालयय् लगत प्रथमया १२३१ ल्याखय् लाःगु १३.७५ × १.७५इञ्च आकारयागु ताडपत्र भुजिंम्वल लिपिं च्वयातःगु ११) १४४ पौया ग्रन्थ खः । थुगु सफूया माइक्रोफिल्म एम. एल २९ ल्याखं जूगु दु । राष्ट्रिय अभिलेखालयय् दयाच्वंगु थ्व ग्रन्थया प्रति येँ लगंबहाःया लुन्तभद्र वज्राचार्यं ल्ह्यःगु ख । राज्य शासन चले यायेत थ्व मदयेक मगाःगु ग्रन्थ खः । थ्व हे कथं नारद संहिता ग्रन्थ जुजु जयस्थिति मल्लया पालय् अमात्य जयत वर्मां राज पण्डित मनकु भारो (माणिक्यवद्र्धन) यात संस्कृत भाषाया नारद संहितायात नेपालभाषां टीका च्वकेब्यूगु खः । थ्व हे नारद संहिता ग्रन्थया आधारय् जुजु जयस्थिति मल्लं नेपालय् स्थिति वन्देज न्ह्याकूगु व थुकिया हे आधारय् नेवाः संस्कृति ब्वलंगु खः धयागु धारणा नं दु ।

थ्व नारद संहिता ग्रन्थ पण्डित मणिकं तत्कालीन समाज सुधारया लागि दयेकूगु संकेत कथं सफूया लिउने न्यायशास्त्र, न्यायवत्र्मन, न्यायधम्मपद, न्यायविकासिनी आदि शव्द छ्यःगु खः । व हे कथं थ्व ग्रन्थयात थीथी कथं नामाकरण याःगु खः । थ्व सफू मूल ग्रन्थया शव्दानुवाद जक मजुसे माःकथं टिप्पणी व उदाहरण समेत न्ह्यब्वयातःगु सब्याख्यान टीका खः । थुलि जक मखु पण्डित मणिकं नारद संहिताया टिकाय् नारदस्मृतिया जक मखु मेगु ग्रन्थ अर्थात् पितामह धैम्हेस्यां च्वःगु संस्कृतया दिव्यशुद्धी धैगु ग्रन्थं तीप्तमाष (क्वाःगु चिकं थलं मासा लँग्वारा लिकायेगु ) अंश नं भाय् हिला नारदस्मृतिया लिपांगु ‘दिव्य’ (दैवी न्यायिकदण्ड) प्रकरणय् दुथ्याकूगु दु । अथे हे थ्व सफूया पुष्पिका वाक्यय् ‘अथः नेपाल भाषा लिखितम्’ धकाः न्ह्यथनातःगु दु । थथे नेवाः भाय्‌या संस्कारित नां नेपालभाषा खः धैगुया प्रमाणित दसि मध्ये थ्व सफू नं छगू जूगु दु । थ्व नारद संहिता टिका ग्रन्थयात देवनागरी लिपिं हिलाः भाजु शान्तहर्ष वज्राचार्यं ने.सं ११०७ न्यायविकासिनीया नामं सफू पिकयादीगु दुसा भाजु काशीनाथ तमोटं थ्व सफूया १८ प्रकरण मध्ये छगू प्रकरण ‘चौप्रतिषेध प्रकरण’ थौंकन्हय्‌या नेपालभाषां हिलाः पुलांगु नेपालभाषा वाङ्मय–मुना (ब्व १) सफुलिइ पिथनादीगु दु ।

मां सुकुनानी प्रधान व अबु वस्ताद सेतुराम प्रधानया म्ह्यायमय्‌जु नारायणदेवी (प्रधान) श्रेष्ठ ने.सं.१०५५ य् कमलाछी येँय् जन्म जूगु खः । ने.सं.१०७२या नेपाल ऋतु पौ ल्याः ३ य् दकलय् न्हापां सी मास्ति मवःनि कविता पिथनाः नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् पिलूझाःम्ह व्यक्तित्व खः । ने.सं. १०७२य् हनुमानध्वाखा लायकुलिइ जूगु दकलय् न्हापांगु विराट नेपालभाषा साहित्य सम्मेलनय्चिनाखँय् न्हापा सिरपाः त्याकादीगु खः । नारायणदेवी श्रेष्ठ नेपालभाषाया नारी साहित्यकारपिं मध्येय् दकलय् न्हापां ने.सं.१०७८य् झिंन्हय्‌पु व लिपा ११२६ य् स्वीप्यपु चिनाखँ तयाः मुखूस्वां कविता संग्रह निक्वः तक पिकयादीम्ह कवयित्री खः । वय्‌कः नारी प्रतिया सामाजिक धारणा, अवहेलनायात ब्वयाः नारी जागरणया सः थ्वयेकादीम्ह, नारी शक्ति पाखे आशावादी कवयित्री खः । समाजय् क्वत्यला तःपिं मिसापिंत याइगु उत्पीडन व शोषणयात वय्‌कलं थःगु कोमल अभिव्यक्तिं मिसातसें नं छन्हु च्वापुगुँ गइ तिनि, इमिगु धीरतां परवत नं फइतिनि धकाः शंखघोष यानादीथें थःगु जीवनकालय् प्रत्यक्ष स्वये, न्यने खंम्ह भाग्यमानी श्रष्टा खः वय्‌कः । युगौंनिसेंया नारी शोषण स्वयाः, खनाःनं छन्हु इलं फपुइकी तिनि धयागु क्वात्तुगु विश्वास यानादीम्ह श्रष्टा खः— वय्‌कः ।

थ्वय्‌कःया थज्याःगु ज्यायात कदर यानाः ने.सं.१११९य् मोतिलक्ष्मी सिरपाः, ने.सं.११३७य् पामिला सम्मान, बुद्धि रेशम स्मृति श्रष्टा सम्मान (काव्य नेपालभाषा) २०७८, नारी साहित्य प्रतिष्ठान नेपाल पाखें नेपालभाषा काव्य सम्मान आदि पाखें थ्वय्‌कःयात हनेज्या जूगु दु।

स्वनिगलं पिने पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु नारायणप्रसाद श्रेष्ठ नं छम्ह खः । वय्‌कः वि.सं.१९९९ सालय् विराटनगरय् जन्म जुयादीम्ह खः । वय्‌कःया मांया नां गंगादेवी व बाःया नां धनप्रसाद श्रेष्ठ खः । नेवाः भावना बिलिबिलिजाःम्ह वय्‌कः आवद्ध जुयादीगु संस्था थुकथं दु– झी पुचः विराटनगर (न्हापायाम्ह नायः), विराटनगर जेसिज (न्हापायाम्ह नायः) लिसें थीथी संघसंस्था । वय्‌कलं भाषा संस्कृति व अर्थतन्त्रया बिषय् तःपु हे च्वसु च्वयाः प्रकाशित यानादीगु दु ।

मां सुवर्णदेवी व बा रामलाल न्याछ्योंया कोखं ने.सं. १०८२ इ जन्म जूम्ह निजिरोस श्रेष्ठ न्याछ्यों बाखं, चीबाखं, उपन्यास, मचा कासा, नेवाः नसा, नेवाः संस्कृति सम्बन्धी थीथी बिधाय् ल्हाः न्ह्याःम्ह स्रष्टा खः । तर थथे खया नं थ्वय्‌कःयात अप्वः थें बाखंच्वमि कथं म्हसीकेगु याः । थ्वय्‌कःया मुक्कं झिंछगू सफू पिदने धुंकूगु दुसा उकी मध्यय् अन्तरमनया सः (ने.सं. ११३४) व करं क्यंगु लँपु (ने.सं. ११३९) बाखं सफू खः । थ्वय्‌कलं वर्तमान समाजय् खनेदुगु विसंगति, विकृति, म्हो जुयावनाच्वंगु सामाजिक मुल्य–मान्यतायात व्यंग्य यानाः बाखं च्वयादी । थ्वय्‌कःया बाखनं ब्वमिया नुगलय् थिइत ताःलाःगु दु । अथेहे थ्वय्‌कःया मिसा नं मनू खः (ने.सं. ११४१) नांगु उपन्यास पिदंगु दु । थ्व उपन्यास झीगु समाजय् विद्यमान लैंगिक विभेदयात कयाः च्वयातःगु उपन्यास खः । बाखं उपन्यास बाहेक थ्वय्‌कःया नेवाः संस्कृति, संस्कार, नसा, कासाया सम्बन्धी नं तःगू सफू पिदंगु दु, गुगु थुकथं दु— फ्वसा (ने.सं. ११२८), नेवाः कासा (ने.सं. ११२८), नेवाः कासा निगूगु ब्व (ने.सं. ११३०), जिमि मांया ज्याःजंक्व (ने.सं.११३१), नेवाः नखः व नसा (ने.सं. ११३२), यलया अगिंमथः (ने.सं. ११३३), स्यस्यः समाजया स्वक्वःगु जंक्व (ने.सं. ११३९) । थ्वय्‌कलं नेपालभाषाया ख्यलय् यानादीगु योगदानयात कदर यासे थ्वय्‌कःयात जरिमैँया साखः लुमन्ति सिरपाः (ने.सं. ११३७) प्राप्त जूगु खः । अथे हे विराट नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन ने.सं. ११३३य् बाखं बिधाय् थ्वय्‌कःयात ल्यू सिरपाः प्राप्त जूगु दु ।

मय्‌जु निभाः बज्राचार्यया जन्म ने.सं.१११० पौष कृष्ण पक्ष ४ कुन्हु येँय् जूगु खः । वय्‌कःया मांया नां विजयलक्ष्मी तुलाधर व बाःया नां नारद बज्राचार्य खः । नेपालभाषा साहित्यय् वय्‌कलं विशेष यानाः नियात्रा साहित्यया च्वसु च्वयेगु यानादी । वय्‌कःया न्हापांगु नियात्रा च्वसु माइ जर्नि टु जापान खः । थ्व वय्‌कः सन् २००० य् जापानय् अन्तराष्ट्रिय मचातय्‌गु सम्मेलनय् ब्वति कयाः वयेधुंकाः च्वयादीगु नियात्रा च्वसु खः । थ्व च्वसु इकेदा इन्टरनेशनल स्कूलया ख्वाःपतिइ सन २००१य् पिदंगु खः । वय्‌कःया नेपालभाषाया न्हापांगु नियात्रा च्वसु राफ्टीङ्ग२ भोतेकोसी खः । थ्व नियात्रा सन्ध्या टाइम्स न्हिपतिइ ने.सं.११२९ चौलागा १ य् पिदंगु खः ।

लजगाया सिलसिलाय् वय्‌कः थीथी देशय् झायादी । अथे झाइबलय् अनया विशेष न्ह्यथनेबहःगु खँयात कयाः वय्‌कलं नियात्रा च्वसु च्वयादी । कृतिगत रुपय् सफू पिमदंनिगु खःसां वय्‌कःया नियात्रा च्वसु नेपालभाषा टाइम्स, थाय्‌भू, नःलि पत्रिकाय् पिदना वयाच्वंगु दु । नियात्रा लेखनय् वय्‌कःया थःगु कथंया मौलिक पहः दु । जीवन्तता दु । वातावरण व मानविय समवेदनयात वय्‌कलं थःगु च्वसुइ ब्वयेगु यानादी । वय्‌कलं ने.सं.११२७ स ईल्वहँ च्वखँ सिरपाः त्याकादीगु खः।

निरञ्जन ताम्राकार अबु पन्ना मान ताम्राकार व मां चिनिलानी ताम्राकारया कोखं ने.सं. १०८६ तछलागा चौथि मंगलवाः कुन्हु मरु, इलाछेँय् जन्म जूगु खः । वय्‌कः नेपाल लिपि, रञ्जना लिपि व नेपालभाषा च्वन्ह्याकेगु अभियानय् न्हयचिलाच्वनादीम्ह व्यक्तित्व खः । नेसं ११०१ निसें नेपाल लिपि गुथिइ आवद्ध जुयाः नेपाल लिपि व रञ्जना लिपि स्यनेकने यायेगु व नेपाल लिपि प्रवद्र्धनय् युवापुस्तायात नुगः क्वसायेकेगु ज्याझ्वः न्ह्याकेत नं न्ह्यचिलादीगु दु । वय्‌कः ने.सं. ११३७ निसें ११४२ तक नेपाल लिपि गुथिया नायः जुया नेपाल लिपि संरक्षण व प्रवद्र्धन यायेगु ज्याय् न्ह्यचिला दीगु दु । ईञ्जिनियरिङ्ग विषयया स्नाकोत्तर तगिं अध्ययन क्वचायेकादीम्ह वय्‌कः ईञ्जिनियर पेशा नालाः नेपाल सरकार व थीथी अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाय् ज्या यानादीगु दु । वय्‌कः नेवाः जातिया व्यवसायिक उत्थान व समृद्धिया निंतिं थीथी संस्था व पुचलय् आवद्ध जुयादीगु दु । अमृत साईन्स क्याम्पसया निभाः साहित्य पाःलाःया नायः जुयादीम्ह वय्‌कलं ‘निभाः दँपौ’या न्हापांगु ल्याः सम्पादन नं यानादीगु दु ।

ने.सं. १०७१ यंलाथ्व १२ कुन्हु बाः पूर्णरत्न शाक्य व मां चन्द्रमाया शाक्यया कोखं येँय् जन्म जुयादीम्ह खः— भाजु निरञ्जनरत्न शाक्य । ने.सं. १०९६ य् निकचा नांगु बाखं ज्वनाः झाःम्ह भाजु निरञ्जनरत्न शाक्यं बाखं, ख्यालः व म्येँ च्वयादी । वयकःयात नेपालभाषाय् मूलतया बाखं च्वमि नापं नेपालभाषाया छम्ह सक्रिय कार्यकर्ता व मातृभाषा अनुरागीकथं म्हसीकेगु याः ।

वय्‌कःया पिदने धुंकूगु सफू थथे दु– निकचा (ने.सं.१०९८), ब्वलासा (ने.सं.११०१) । लुमन्ति खलः, प्यूखाया नायः भाजु निरञ्जनरत्न शाक्यं तःदँ तक नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन न्ह्याकादीगु खः । नेपाल लिपि गुथि स्वने न्ह्यः वय्‌कलं थासं थासय् वनाः नेपाल लिपि स्यनेगु ज्या नं यानादीगु खः । वय्‌कः ने.सं ११४२ या न्हूदँ समारोहया नायः नं जुयादीधुंकूगु दु ।

बौ रत्न बज्राचार्य व मां बाबा बज्राचार्यया क्वखं ने.सं. १०८७ (वि.सं. २०२४ असार १६) कुन्हु येँया फसिक्यबया भुजिंबहाः त्वालय् बूगु खः— निर्मल बज्राचार्य । साहित्यकार भाजु बज्राचार्यं विज्ञानया विषयय् (एमएससी) ब्वनेज्या यानादीगु खःसां थःगु मांभाय् प्रतिया माया दुम्ह जूगुलिं थःगु च्वसा नेपालभाषा साहित्यय् नं न्ह्याकादिल । भाषा साहित्य ख्यलय् वय्‌कःया विधा निबन्ध, स्वास्थ्य सम्बन्धी च्वसु व छधाः प्याखं खः । अथेसां भाजु बज्राचार्यया दकलय् न्हापां पिदंगु च्वखँ सर्गतय् न न्याइ गुकथं (इनाप, ने.सं. ११०६) खः । वय्‌कःया थीथी पत्रपत्रिकाय् परम्परागत वासःतासः विषयया आपालं च्वसु पिदंगु दु । नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन व ख्यालः कासाय् ब्वति कयाः थीथी सिरपाः त्याकादीधुंकूम्ह बज्राचार्य छम्ह लोकंह्वाःम्ह एफ.एम.या ज्याझ्वः न्ह्याकामी नं खः ।

मय्‌जु निर्मला श्रेष्ठया जन्म अबु हरिगोबिन्द श्रेष्ठ तथा मां रामप्यारी श्रेष्ठया कोखं ने.सं १०८५य् यलया त्यागः त्वालय् जूगु खः । नेपालभाषा विषयय् स्नातकोत्तर यानाः पाटन संयुक्त क्याम्पसय् नेपालभाषा विषय हे प्राध्यापन यानाच्वनादीम्ह मय्‌जु निर्मलां थःगु च्वसा नं नेपालभाषाया पठनपाठननाप सम्बन्धित विषयपाखे हे न्ह्याकादीगु दु । थ्वय्‌कःया हस्तलिखित लय्‌पौ—नेपालया विश्लेषणात्मक अध्ययन (ने.सं ११४०) नांगु सफू पिदंगु दुसा फुटकर च्वसुया रुपय् थीथी पत्रिका गथे नेपालभाषा, लुमन्ति दबू , कुलां आदिइ प्रकाशित जूगु दु । नेपालभाषाया पठनपाठन बाहेक थ्वय्‌कः —लोकसाहित्य परिषद्या दुजः जुयाः ज्या यानाच्वनादीगु दुसा चक्रपरंहंस योग सेवाया छम्ह सल्लाहकार नं खः । थ्वय्‌कलं चैनलाकौल पुरस्कार, दीर्घसेवा पदक, गौरी अनन्त सिरपाः, रेवतिरमानन्द धार्मिक पुरस्कार आदि प्राप्त यानादीगु दु ।

प्राचीनकालया नेपालभाषाय् नीतिमूलक बाखं गुलिं संस्कृत प्राकृत भाषाया तप्यंक अनुवाद टिकाया रुपय् खनेदुसा गुलिं तत्कालिन प्रचलित आख्यान, रामायण, महाभारत ग्रन्थया कथावस्तुया छुं किस्सा लिकया उकियात हे विषयभूमि दयेकाः चिनातःगु खनेदु । तत्कालिन जुजु मन्त्रीया काय्पिंत राजनीति, समाजनीतिया ज्ञान बीगु अथेहे समाजयात नीति, आर्दशया शिक्षा बीगुया नापं इमान्दारीता, परिश्रम, स्वाबलम्वनया पाठ स्यनेगु हे थज्याःगु बाखंया तातुना जूगु दु । थुगु इलय् रचना जूगु नीतिमूलक बाखं विशेष यानाः गुलिं बाखनय् कथावस्तुया माध्यमं सन्देश बीगु यानातःगु दुसा गुलिं बाखनय् पात्रतय्गु सम्वाद पाखें सन्देश ह्वलेगु यानातःगु दु । मेमेगु बाखं सफूया तुलनाय् नेपालभाषाय् थज्याःगु सफू म्हो जक खनेदु ।