बौ चन्द्रबहादुर मास्के व मां गहवादेवी मास्केया क्वखं ने.सं. १०७४ सिल्लाथ्व श्रीपञ्चमि कुन्हु ख्वपया तौलाछेँ त्वालय् भाजु उद्धव मास्केया जन्म जूगु खः । वय्‌कः विराट नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन गुथिया जीवंकाछि दुजः नं खः । उद्धव मास्के नं छम्ह प्रगतिशील बिचाःधाः दुम्ह साहित्यकःमि जूगुलिं वय्‌कलं पंचायतया इलंनिसें पंचायतया राजनैतिक, आर्थिक, सामाजिक, शासन व्यवस्थाप्रति थःगु असन्तोष प्वंकाः थःगु च्वसा न्ह्याका झायाच्वंगु दु ।

वय्‌कलं थौं स्वयां न्यय्दँ न्ह्यवनिसें नेपालभाषाया साहित्य ख्यलय् बाखं साहित्यया सृजना यानादीगु खःसा वय्‌कःया च्वसा च्वखँ व काव्य ख्यलय् नं न्ह्यज्याःगु खनेदु । भाजु उद्धव मास्केया दकलय् न्हापां पिदंगु बाखं कलाया ध्वंसक (वि.सं. २०३० पल्पसा) खःसा च्वखँपाखे हाकु जाकि (सितु ५ः२८, ने.सं १०८७,) खः । थुकथं वय्‌कलं २०३० सालंनिसें नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् मदिक्क थःगु च्वसा न्ह्याका वयाच्वंगु खनेदु । वय्‌कलं थःगु च्वसा न्हापां बाखं च्वखँपाखे न्ह्याकादीगु खःसां वय्‌कलं थःगु न्हापांगु सफू काव्य विधापाखें पिथनादीगु दु । वय्‌कःया दकलय् न्हापांगु सफू वंम्ह अबुयात लुमंकाः (ने.सं. १०९३) शोक काव्य खः । अनं दछि लिपा वय्‌कःया बाखंमुना सफू लाय्‌लामा (ने.सं. १०९४) पिदनसा अनं तःदँ हे लिपाने.सं. ११३९ य् छगू नन्द देशय्.नियात्राया सफू प्रकाशित जुल ।

नेपालभाषाया उपन्यासया विकास संस्कृत साहित्यपाखें जूगु मखसे विदेशी भाषाया उपन्यास ब्वनाः उकिं प्रभावित जुयाः थःगु भाषाय् नं उपन्यास दयेके धइगु भावनां जन्म जूगु खः । नेपालभाषाया दकलय् न्हापांगु उपन्यास धूस्वां साय्मिया मिसा (ने.सं.१०७४) खः । अभावपूर्तिया ल्याखं साय्मिजुं मिसा उपन्यास च्वयादीगु खःसा न्हापांगु उपन्यास विधा न्ह्याकूगुलिं थ्वयात श्रेष्ठ सिरपाः लःल्हाःगु खः । मिसा उपन्यास ल्यू केशवलाल श्रेष्ठया मां (ने.सं.१०७५), धूस्वां साय्मिया हे मतिना (ने.सं.१०७७), पासा (ने.सं.१०७८), गंकी (ने.सं.१०७८) पिदन । गंकीनिसें नेपालभाषाया उपन्यास साहित्यय् मनोविश्लेषणात्मक प्रवृत्ति दुहांवल । धर्मरत्न यमिया सामाजिक उपन्यास लिथु (ने.सं.१०७८), ऐतिहासिक उपन्यास भृकुटी (ने.सं.१०८०) व आङ्ल्हामो (ने.सं.१०९६) पिदन । ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्यं न्हाय्कं (१०८३) पितबियाः मनोवैज्ञानिक उपन्यासय् छतँ तनाबिल । वय्‌कलं उपन्यासय् यौन समस्यायात ब्वयाः मनूया नुगःया खँया जक चित्रण मखसे मनया स्वंगू तगिमय्‌तक च्वंगु भावना वालाः ब्वयादिल । नेपालभाषाया उपन्यास विधाय् धूस्वां साय्मि लिपा न्हूगु आयाम तनेगु ज्या गिरिजाप्रसाद जोशीं यानादिल । धकिं (ने.सं.१०९०), छि स्याना हत्या (ने.सं.१०९६), सिलुस्वां (ने.सं.१०९८) आदि उपन्यासं नेपालभाषाया उपन्यासयात न्हूगु आयाम बिल । प्रचलित उपन्यासया धारणा, स्वरूप व संरचनाया विरोधय् छगू मेगु विद्रोहया जग तयेत स्वःम्ह उपन्यासकार गिरिजाप्रसाद जोशी खः । नेपालभाषाय् प्रगतिशील धाः व ग्रामीण जनतायात जुयाच्वंगु शोषण न्ह्यब्वयाः रामशेखर नकःमिं नसंफाःगु चा च्वयाः उपन्यास विधाय् छतँ तनादिल । थ्वयां लिपा केवलप्रसाद कायस्थया हिं प्याःगु सः (ने.सं.१०९०), मल्ल के. सुन्दरया नसना (१ने.सं.१०३) उपन्यासं प्रगतिशील उपन्यासया विधायात अझ चकंकाबिल । नेपालभाषाया उपन्यास विधाय् मतिना व समाज सुधारयात विषयवस्तु दय्काः कतांमरि (ने.सं.१०९८), ज्वाला (ने.सं.१०९८), यांमिखा (ने.सं.११०३) आदि उपन्यास च्वयाः आदर्श प्रेमया चित्रण यानाः मथुरा साय्मि दं झाल । थ्व परम्परायात रत्नबहादुर साय्मि, अरूण साय्मि, मदनगोपाल प्रधानपिंसं अझ न्ह्यज्याकादिल । अथेहे समसायिक जीवनया घाट प्रतिघाटया नापं आँचलिकतां जाःगु छगू दर्जनं मयाक उपन्यास च्वयाः उपन्यास ल्याः च्वन्ह्याकेगु ज्याय् नजरराम महर्जनं तिबः बियादिल । शशिकला मानन्धरं शैली उपन्यास च्वयाः नेपालभाषाया उपन्यासय् मय्‌जुपिनिगु उपस्थितिया नं आभास जुइकेबिल । शशीकला धुनेवं खनेदुम्ह मेम्ह मय्‌जु उपन्यासकार खः अर्पणा प्रधान । चिनियालाल वज्राचार्यया बुंबाली जगदीश चित्रकारया नचुयावंपिं मनूत उपन्यासं न्हून्हूगु विषय दुथ्याकेगु यातसा केदार सितुया स्वम्हम्ह मनू (ने.सं.१११२) उपन्यासं नेपालभाषाय् नं उत्तरआधुनिकवादया पलाः चिं महसुस जुइकेबिल । मथुराकृष्ण साय्मिं उपन्यास लेखनया लिपायागु चरणय् वनाः माकुगु विष, ब्लूडल लघु उपन्यास च्वयाः लघु उपन्यासया विकासय् जक मखु खालु, राप थेंज्याःगु यौनमूलक उपन्यास च्वयाः यौन नं थौंया उपन्यासया छगू विषय जुइफु धकाः क्यनाबिल । नेपालभाषाया न्हापांगु जासुसी उपन्यास यःम्ह सत्रु ज्वनाझाःम्ह राज साय्मिं थ्वयां लिपा ग्यानापुगु छेँ आदि बागू दर्जनं मयाक जासुस उपन्यासया नापं मेमेगु सामाजिक उपन्यास च्वयाः निरन्तरता बियादिल । जनयुद्धया बाखंनापं बौद्ध दर्शन व माक्र्सवादी दर्शन कःघानातःगु व लँपु थ्व पलाः, राजनीतिक विसंगति ब्वयातःगु द पोष्टर, प्रवासय् थःगु म्हसीका मालाच्वंपिनि डाइस्पोरिन समस्या उलातःगु सेप्टेम्बर १७, ऐतिहासिक रोमान्स शंखधर आदि उपन्यासं विषयगत विविधता नापं नेपालभाषाया उपन्यासया स्तर च्वन्ह्यानावःगुया अनुभूति मल्ल के. सुन्दरं याकेबिल । रीता प्रधानं नवाइम्ह छुँ थेंज्याःगु बाल उपन्यास च्वयाः उपन्यासय् नं किपा तयेगु परिपाटिया नी यानाबिल । लिपांगु इलय् अर्थात ने.सं. ११४० स अख्यानकार मथुराकृष्ण साय्मिया आह्वानय् झिंनिम्ह उपन्यासकार मय्‌जुपिं झिंनिगू हे उपन्यास ज्वनाः नेपालभाषाया उपन्यास ख्यलय् दुहांवयेगु ऐतिहासिक घटना नं जुल । थ्वय्‌कः मय्‌जु उपन्यासकारपिं मध्ये रीना तुलाधरं जिगु लः नांगु उपन्यास च्वयाः तेश्रोलिङ्गीतय्‌गु विषययात नं नेपालभाषाया उपन्यासय् न्हापां दुथ्याकेबिलसा मय्‌जु श्रीलक्ष्मी श्रेष्ठजुं कोरोनाया किचलय् च्वयाः नेपालभाषा उपन्यासय् नं अभिघाट उपन्यासया सुत्रपात यानादिल । अथेहे ख्वबि व लाय्‌लामा उपन्यासया च्वमि अर्चना शाक्यं नेपालभाषाया उपन्यास ख्यलय् स्वनिगलं पिने नं मय्‌जु उपन्यासकारपिनिगु उपस्थिति बोध जुइके बिल ।

नेवाः अभियन्ता उमेश स्थापितया जन्म अबु प्रथमजीव स्थापित व मां माणिकशोभा स्थापितया कोखं ने.सं १०८७ गुंलाथ्व एकादशीया दिनस येँया मिखाद्वँय् जूगु खः । भाजु उमेश स्थापित जातिय पहिचान तथा आदिवासी जनजातिया अधिकारया आन्दोलनय् निरन्तर नेतृत्वदायी क्रियाशील भूमिका निर्वाह यानादीम्ह छम्ह जनजाति आन्दोलनया न्ह्यलुवा खःसा नेवाःतय्‌गु राष्ट्रिय दबू नेवाः देय् दबूया केन्दीय न्वकु जुयाः नेवाः हकहीतया नितिं ज्या यानादीम्ह छम्ह नेवाः अभियन्ता नं खः । अथे हे थ्वय्‌कःया मन थःगु भाषा, साहित्य,संगीत तथा संस्कृतिप्रति नं उलि हे क्वसाःगु दु । थ्वय्‌कलं थःगु सम्पादनय् चकना दँपौ (ने.स१११५) पिकयादीगु दुसा थःगु संयोजकत्वय् थीथी सांगितिक, सांस्कृतिक कार्यक्रमया नं आयोजना यानादीगु दु ।

नाटक, टेलिफिल्म तथा फिल्मया नितिं पटकथा तथा म्ये च्वयेगु, निर्देशन यायेगु जक मखु थः स्वयम् हे कलाकार जुयाः नं म्हितेगु यानादीगु दु । ख्वाँय् उस्तादया मुल्याःम्ह चेला नांगु ख्यालः थ्वय्‌कलं म्हितादीगु न्हापांगु ख्यालः खः । नेवाः युट्युबय् चिहाः संकिपा तथा नेपाल मण्डल टेलिभिजनया बाखंचा टिभि सिरियल (ने.सं.११३०—११३३) या पटकथा थ्वय्‌कलं हे च्वयादीगु खः । अथेहे थ्वय्‌कः लोकंह्वाःगु खोताबजि, बाखंचा टिभि सिरियलया सहायक निर्देशक नं खः । थ्वय्‌कः यल मंकाः खलः (ने.सं ११२१) व निभाः साहित्य पाःलाः (ने.सं ११२०) या ग्वसालय् जूगु म्ये धेंधेंबल्लाः कासाय् दकलय् बांलाःम्ह म्येच्वमि घोषित जुयादीगु खः ।

थीथी पत्रिकाय् चिबाखं पिथनाः चिबाखं च्वमिया रुपय् खनेदयेकः झाःम्ह उर्मिला डंगोलं उपन्यास व हाइकु विधाय् नं च्वसा न्ह्याकादीगु दु । ने.सं. १०७२ य् जन्म जूम्ह मां सानुमाया व बौ सांहिला डंगोलया म्ह्याय् मय्‌जु थ्वय्‌कलं समाजय् जुयाच्वनीगु सामान्य घटना निसें मभिं मनिंगु विषययात बाखंया माध्यमं सरल रुपं न्ह्यब्वयेगु यानादी । थ्वय्‌कलं आत्मीय स्वापू (ने.सं.११४१) नांगु उपन्यास व च्वापु (ने.सं.११४२) नांगु हाइकु सफू पितबियादीगु दु । थ्वय्‌कः नेपालभाषा मिसा खलःया न्वकु तथा मेमेगु संघ संस्थाय् आवद्ध जुयाः नं आपालं ज्या यानादीगु दु ।

यलया जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लया नां उल्लेख जूगु एकादशीव्रत नेपालभाषाया दकलय् न्हापांगु छधाः प्याखं खः । थ्व प्याखं छगू अलग्ग हे सफू कथं मखुसे राष्ट्रिय अभिलेखालयय् लगत ४–२४९७ स दर्ता जूगु दशाअवतारादि नाटक संग्रह दुने एकादशीव्रत (पत्र १० न्ह्यः ७–१५ ल्यू २) नाटकया नामं थ्व नाटक दुथ्यानाच्वंगु दु । थ्व एकादशीव्रत नाटकयात ई.सं. १९७२ स नेपाल जर्मन पाण्डुलिपि संरक्षण परियोजनां ए ३४६-१८ ल्याखं माइक्रोफिल्मय् नं सुरक्षित यायेधुंकूगु दु । थ्व एकादशीव्रत नाटकय् शिवदिस्ति सिवसतुर असतर मुनिन सहित नेपार संवतछर धकाः न्ह्यथना तःगुलिं थुकिया रचना ने.सं ७५३ स जूगु खः धयागु सीदु । एकादशीव्रत नाटकयात भाजु काशीनाथ तमोटं सम्पादन यानाः थ्व नाटकया मूलपाठ देवनागरी लिपि पुलांगु नेपालभाषा वाङ्गमय मुना (ब्व १) सफुलिइ (पौ ४३–४८) पिकयादीधुंकूगु दु । न्यागू दृश्य दुगु थुगु छधाःया मू आधार श्रोत विष्णु पुराण खः ।

थ्व नाटकया कथावस्तु एकादशीव्रतबलय् कनीगु रुक्माङ्गत बाखं खः । एकादशीबलय् कनीगु बाखंया लिधंसाय् च्वयातःगु नाटक जूगुलिं हे थुकियात रुक्माङ्गतचरित नाटक मधासे एकादशीव्रत नाटक धाःगु खनेदु । मल्लकालय् एकादशीव्रतया धलं दनीबलय् रुकमाङ्गद् जुजुया बाखं कनेगु चलन दु । भाजु काशीनाथ तमोटया धापूकथं बेत्तम मणिनं सम्पादन याःगु पुराण विश्वकोशय् (प्यकःगु ई.सं १९७४) रुकमाङ्गदया काय् धर्माङ्गदं थः अबुया मतिनामि मोहिनीयात थःगु छ्यं लःल्हाना एकादशीव्रतया महिमा कायम यानाः पितृ–भक्तिया नापं विष्णु–भक्ति क्यंगुलिं राजकुमार धर्माङ्गदयात म्वाःम्वाकं बैकुण्ठय् यंकूगु बाखं पद्म पुराण अध्याय –२ स दुगु खँ कनातःगु दु । सायद थ्व हे बाखं नाप सम्बन्ध दुगुलिं बैशाख शुक्ल एकादशीयात मोहिनी एकादशी नं धायेगु याः । भगवान विष्णुं थ्व दिन कुन्हु मोहीनीया रुप धारण याःगुलिं थ्व दिनयात मोहिनी एकादशी धाःगु खः धैगु धापू दु । थ्व नाटकया नां एकादशीव्रत धकाः तयातःसां एकादशीव्रतबलय् कनीगु रुक्माङ्गत चरितया पूवंक बाखं न्ह्यब्वयातःगु मदु । नाटकय् न्हापां पुण्यं जक दइगु मनू जन्मय् धर्म गथे मयाये धकाः वैरागी म्ये पाखें प्याखं शुरु यानाः अन्तय् ‘सिद्धिनरसिंह मल्ल सहित सभान ….इति एकादसिव्रत नातक समाप्त’ धकाः सिद्धिनरसिंह सभाय् वंगु खँ न्ह्यब्वयाः नाटक क्वचायेकातःगु दु । थ्व समाप्ति बाक्यं थ्व नाटकया नां रुक्माङ्गतचरित मखु एकादसिव्रत खः, अथेहे थ्व आख्यान मखु नाटक खः धयागु खँ पुष्टि याःगु दु ।

तर न्यागू दृश्य दुगु थ्व प्याखनय् रुक्माङ्गतचरित बाखंया लिपाया मोहिनी सम्बन्धी घटनायात जक न्ह्यब्वयाः प्याखं क्वचायेकातःगु दु । प्याखंया अन्तय् छपु मैथिली म्ये नं दुथ्याकातःगु दु । जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लं जक मखु जुजु राज्यप्रकाश मल्लं नं निधाः दुगु संस्कृत भाषं एकादशीव्रत नांगु नाटक च्वयावंगु लुयावःगु दु । तर निम्हेसिगु नाटकय् नं रुकमाङ्गदया बाखं पूवंक न्ह्यब्वयातःगु मदु । भाजु काशीनाथ तमोटजुया धापूकथं रुक्माङ्गतचरितया पूवंक बाखं अमेरीकाया न्यूयोर्कया ज्याक व म्युरिएल जिमरम्यानया नेपालया कलावस्तु संग्रहय् दुगु बिलंपतिइ दु । मल्लकालया स्वपाः तःपागु किपातय् २५ पाः किपा क्वथाय् न्ह्यब्वयातःगु उगु बाखंया सार खः —रुक्माङ्गतया रानी सन्ध्यावतिं एकदशीया व्रत दनाः एकदशीव्रतकथा न्यनेत सकल प्रजापिंत सती । एकदशीव्रतया बाखं न्यंगु पुण्यं यमलोक हे खालि जुइक फुक्क मनूत स्वर्गय् वनी । यमलोक हे खाली जुसेंलि यमराज, नारद ऋषीपिं विष्णुथाय् वनी । विष्णुं मोहिनी सृष्टि याना बिइ । थुखे जुजु रुक्माङ्गतं थः काय् धर्माङ्गदयात राज्यभार बियाः मन्दाञ्चल पर्वतय् शिकार वनी । शिकार वंम्ह जुजु मोहिनीया रुपजालय् फसय् जुया मोहिनीयात विवाह यानाः लायकुली हइ । लाय्‌कुली एकादशी व्रत दनाच्वंपिंसं उमित ब्रतय् वयेल्वःमनला धकाः धाःबलय् मोहिनी तम्वयाः काय्‌या (धर्माङ्गद्) छ्यं पालाः जितः ब्यू धकाः जुजु रुकमाङ्गतयात धाइ । सत्य वाचाय् लाःम्ह जुजुं अथे हे याइ । रानी सन्ध्यावतिं थः काय्‌या छ्यं मोहिनीयात लःल्हानाबी । राजकुमार धर्माङ्गद्यात बिमानय् तयाः वैकुण्ठय् यंकी ।

भाजु एकाराम सिंह ने.सं. १०८६ स मां प्राणमाया तुलाधर व बौ टीकाराम सिंहया कोखं जन्मजुयादीगु खः । नेपाःया चित्रकला, मूर्तिकला लिसें भाषा आन्दोलन, संस्कृति व लेखनया ख्यलय् वय्‌कः बहुप्रतिभाशाली व्यात्तित्व कथं परिचित जुयादी । वय्‌कः कलम व ब्रुस नितांस पोख्तम्ह कलाकार च्वमि खः । सांस्कृतिक चित्रकलाय् वय्‌कः ज्वःमदुम्ह प्रतिभा खः । नेपालभाषा साहित्यय् वय्‌कलं बाखं कविता लिसें थीथी संस्कृति व कला सम्बन्धी च्वसु च्वयादीगु दु ।

वय्‌कः छम्ह नांजाःम्ह कलाकार व संस्कृतिविद् नं खः । नेपाः राष्ट्रिय पार्टीया ध्वाँय् वय्‌कलं हे च्वयादीगु खः । वय्‌कःया प्रकाशित कृति भद्रकालि (किपाहना बाखं, ने.सं.१११०), महासत्व (किपाहना बाखं), मूर्ति बनायो, हात गुमायो (किपाहना बाखं) खः । वय्‌कलं राष्ट्रिय चित्रकला प्रदर्शनीइ उत्कृष्ट सिरपाः त्याकादीगु दु ।

अबु हाकु महर्जन व मां पुनमाया महर्जनया कोखं ने.स. १०९७ थिंलागा नवमी बुधवाः कुन्हु यल, दुपाट त्वालय् मय्‌जु एलिना महर्जनया जन्म जूगु खः । नेपालभाषा व बाणिज्य शास्त्रय् एम्.ए. यानादीम्ह मय्‌जु महर्जनं नेपालभाषा एम्.ए. अध्ययनया झ्वलय् यल, दुपाःत्वाया सनागुथि नांया शोधबन्ध च्वयाः सत्यहेरा सिरपाः त्याकादीगु खः ।

एलिना महर्जनं ज्यापु समाज, यलपाखें ख्वाःपौकथं पिदनाच्वंगु धिमय्–पौ पत्रिका अंक ६२ निसें अंक ७३ तक सम्पादन यानादीगु दु । अथेहे ज्यापु समाजया रजतजयन्तीया लसताय् पिदंगु लुमन्तिपौ, रजत जयन्ती विशेषांक (ने.सं. ११३८) सहायक सम्पादक जुया पिदंगु दुसा काजीलाल अवाले स्मृतिग्रन्थ (ने.सं. ११३८) पिथनेगु ज्याय् वय्‌कः सम्पादक जुयादीगु दु ।

यल महानगरपालिकां थःगु पालिका दुने संचालित विद्यालय आधारभुत तगिंमय् नेपालभाषा अनिवार्य ब्वनेब्वंके याःगु सन्दर्भय् पाठ्यज्वलं दय्केगु लिसें कक्षा १, २, ३ व बालविकासया नितिं यल ललितकलाया देय् नांया सफू पिदंगु दु । उगु सफू च्वयेगु ज्याय् एलिना महर्जनं सहलेखक जुयाः सफलता चूलाकादीगु दु । अथेहे मेमेगु तगिंया नितिं नं पाठ्यक्रम दय्केगु लिसें सफू च्वयेगु ज्याय् संलग्न जुयादीगु दु । वय्‌कःया पिदंगु सफू यल, दुपाःत्वाःया सनाःगुथि (ने.सं. ११३६) व यल महानगरपालिका २८ वडा कार्यालयपाखें पिदंगु सफू जलद्यःया निगू थ्यासफू (ने.सं. ११४३, सहायक च्वमि) खः । थुपिं सफूबाहेक मेमेगु थीथी पत्रपत्रिकाय् छगू दर्जनं मल्याक च्वसु पिदने धुंकूगु दु ।

बौ चक्रधर शर्मा व मां रामवाणी शर्माया क्वखं ने.सं. १०५६ स यलया महाद्यःननि वलानिम्ह त्वालय् प्रवन्धकार भाजु ऐश्वर्यधर शर्माया जन्म जूगु खः । वय्‌कःया मेगु नां भाइजुजु नं खः । छम्ह आयुर्वेद शास्त्री जूसां थ्वसपोलया नुगः साहित्यपाखे अतिकं क्वसाः । भाजु शर्माया च्वसा नेपालभाषा व नेपाली साहित्य निताय्‌सं ज्वः । वय्‌कः छम्ह धार्मिक ख्यलय् आस्था तयाबिज्याइम्ह जूगुलिं आपाः धयाथें धार्मिक च्वसुत च्वयादी । धर्म नाप स्वापू दुगु वय्‌कःया न्हापांगु च्वसु ने.सं. १११३ स पलिस्था पत्रिकाय् पिदंगु आःतक लुया वःगु पुलांगु स्वस्थानीया बाखं सफू खः । धार्मिक च्वसु च्वयादीम्ह शर्मां यलया अग्निशाला नाप स्वापू दुगु धार्मिक सफू अगिंमथःया ऐतिहासिक सामग्री ने.सं. ११०४ य् पिथनादीगु दु । अथेहे पुलांगु बाखंया लिधंसाय् स्वस्थानी वि.सं. २०४५ व शिवरात्री पर्व कथा पिथनादी धुंकूगु दुसा मनकामना बाखंयात कयाः श्री मनकामना महात्म्य ने.सं. ११२० भाय् हिलाः पिथनादीधुंकूगु दु । थ्व बाहेक इलय् ब्यलय् धार्मिक च्वसुत च्वयाः पिथनादीगु दु ।

भाजु एच.के.कपालीया बास्तविक नां हरिकृष्ण कपाली खः । वय्‌कलं इलय् बेलय् मिमलः उपनामं नं च्वसु च्वयेगु यानादी । किपू, सतःकोत्वालय् च्वनादीम्ह वय्‌कः ने.सं. १०८८ कउलाय् मां आशामाया कपाली व बौ बुद्धिनाथ कपालीया कोखं जन्म जुयादीगु खः ।

वय्‌कलं नेपालभाषा साहित्यय् निवन्ध, कविता, गजल व बाखं च्वयादी । न्हूगु बिश्वभूमि पत्रिकाय् वय्‌कःया दकलय् न्हापां स्वयम्भूया त्वाथःचा नांगु म्ये प्रकाशन जूगु खः ।

भाजु कपालीजुया जि नेवाः (बाखं पुचः ने.सं.१११४) व नुगलय् अगिंमथः च्याः (कविता संग्रह ने.सं.१११८) सफू पिदंगु खः । ने.सं.१११४ स पिदंगु लुँ ध्वाखा चिबाखं सफू व ने.सं.१११९या नेपाल ऋतुपौ पत्रिका वय्‌कलं संपादन यानादीगु खः । दैवी प्रकोप पीडितोद्धारक पदक कयादीम्ह भाजु कपालीजु न्हूगु विश्वभूमि सिरपालं नं सम्मानित जुयादीधुंकूगु दु ।

भाजु कमलरत्न तुलाधर ने.सं.१०७६ कौलागा ३ कुन्हु येँय् बूगु खः । वय्‌कःया मांया नां हिराशोभा तुलाधर व बौया नां करुणारत्न तुलाधर खः । सालिन व्यक्तित्व भाजु कमलरत्न तुलाधर थःगु हे मतापं नेपालभाषाया सफूयात अंग्रेजी भाषाय् भाय् हिलाः हलिंन्यंक न्यंकेगु ज्याय् क्रियाशील जुयादीम्ह च्वमि खः । नेवाः खयाः नं नेवाःभाय् मसःपिं नेवाःत लिसेलिसें नेपालभाषा मांभाय् मखुपिं सकलसित नेवाःभाय् अःपुक खँल्हाबल्हा याये फयेकेत वय्‌कलं च्वयादीगु ज्वज्वलापा नांया सफूया झिंप्यंगू संस्करण तक पिदने धुंकूगु दु । थ्व सफूपाखें यक्व यक्व मनूत लाभान्वित जूगु दु ।

वय्‌कलं च्वयादीगु अंग्रेजी नेपालभाषा खँग्वः धुकू नं छगू महत्वं जाःगु सफू खः । वय्‌कःया न्हापांगु A Look at Newar Marriage नांया च्वसु नेपाल ट्राभलर पत्रिकाय् सन् १९८४ स पिदंगु खः । भाजु कमलरत्न तुलाधरया पिदंगु सफू धलः थुकथं खः – ज्वज्वलपा (नेपालभाषा, अंग्रेजी, नेपाली खँपु, सन् १९९९–२०१९ दुने झिंप्यकः प्रकाशन), अंग्रेजी–नेपालभाषा खँग्वःधुकू (ने.सं.१११६), क्याराभान टु ल्हासा (अंग्रेजी, सन् २००४), सिंहसार्थबाहु (नेपालभाषायात अंग्रेजी अनुवाद), महासत्व (नेपलाभाषायात अंग्रेजी अनुवाद), शिव बिलाश (नेपलाभाषायात अंग्रेजी अनुवाद), हिराशोभा तुलाधरया पौ (नेपालभाषायात अंग्रेजी अनुवाद) । लिसें वय्‌कलं साहित्य गुथि, च्वसापासां पिथंगु Contemporary Writing in Nepal Bhasa सफुलिइ नेपालभाषाया च्वमिपिनि तःपु हे च्वसु अंग्रेजीं भाय्‌हिलादीगु दु ।

भाजु कमलरत्न तुलाधर प्रबल गोरखा दक्षिणबाहु पाखें बि.सं.२०५५ य् सम्मानित जुयादीगु दु । वय्‌कलं नेपाल संवत् ११४४ पोहेलाथ्व दुतिया कुन्हु थःगु नश्वर देह त्याग यानादीगु खः ।