“A Classical Newari: A Sketch” सफू डा. कमलप्रकाश मल्लं च्वयादीगु प्राचीन नेपालभाषा साहित्यया इतिहास बारे अंग्रेजी भाषं च्वयातःगु सफू खः । थ्व सफू दकलय् न्हाापां ई.सं १९८२ स एजुकेशनल इन्टरप्राइज प्राइभेट लिमिटेड पाखें पिदंगु खःसा लिपा थ्व सफूया निगूगु व स्वंगूगु संस्करण नं पिदने धुंकूगु दु । नेपालभाषाया इतिहास बारे न्हापां जानकारी ब्यूम्ह विद्वान धर्मादित्य धर्माचार्ययात देछायाः च्वयातःगु थ्व सफुलिइ जम्मा निगू अध्याय दु । थ्व सफू पिदने न्ह्यः नेपालभाषाया प्राचीन भाषा साहित्य लिपि सम्बन्धी छुं जानकारी धर्मादित्य धर्माचार्यया नेपालभाषा व थ्वया साहित्यत्य नांगु तत्कालीन नेपालभाषा व बुद्धधर्म नांगु ताःहाकःगु लेखं ब्यूगु दुसा थ्वयां लिपा चित्तधर हृदयया झीगु साहित्य नांगु सफुतिं बीगु याःगु दु । “A Classical Newari: A Sketch” सफू च्वमिं मल्लजुं नेपाःया प्राचीन व मध्यकालिन अभिलेख व ग्रन्थ अध्ययन अनुसन्धान यानाः च्वयातःगु सफू खः । थ्व सफूयात एबचत क्ष् व क्ष्क्ष् यानाः निब्वय् थलातःगु दुसा न्हापांगु ब्वय् “The Literate Culture” या नामं थ्व सफू च्वयाया उद्देश्य, स्वनिगःया थीथी अभिलेख व ग्रन्थया परिचय, स्वदेशी विदेशी विद्वानपिसं प्राचीन ग्रन्थ अध्ययन प्रति क्यंगु अभिरुचि, प्राचीन अभिलेख ग्रन्थया संख्या, प्रकार, स्तर, लिपि व उगु इलय् च्वयेगु नितिं छ्यलीगु बस्तु व भाषा, लिपि आदिया खँ उल्लेख यानातःगु दुसा निगूगु ब्वय् ष्तिभचबतभ शिर्षकय् प्राचीन नेपालभाषाया सिर्जनात्मक साहित्यया परिचय बीगु यानातःगु दु । थ्वहे कथं थ्व निगूगु ब्वयात “Classical Newari Prose, Classical Newari Poetry, Classical Newari Drama, The Literature” या च्ष्तगबकि आदि शिर्षकय् ब्वथलाः नेपालभाषाया प्राचीन आख्यान, काव्य, नाटक, कर्मकाण्ड आदिया बारे विस्तृत चर्चा यानातःगु दु । थुकथं थ्व “A Classical Newari: A Sketch” सफू नेपालभाषा साहित्यया इतिहासया लेखनया झ्वलय् वैज्ञानिकढंगं अध्ययन विश्लेषण यानातःगु न्हापांगु प्राचीन नेपालभाषा साहित्य सम्बन्धि सफू जूगु दु ।

“A Grammar of Classical Newari” डेनिस विद्वान डा. हायन्स जोर्गेनसनं अंग्रेजी भाषं च्वयादीगु नेपालभाषाया व्याकरणया सफू खः । १०८ पौ दुगु, हायन्स जोर्गेनसनया अन्तिम कृति थ्व “A Grammar of Classical Newari” कोपनहेगनया मन्स्कर्गाडं सन् १९४१ स पिथंगु खः । डा. हायन्स

जोर्गेन्सनं थ्व नेपालभाषाया व्याकरणया सफू, न्हापा वय्‌कलं “A Dictionary of Classical Newari” च्वयेत अध्ययन यानादीगु ५०० दँ दुनेयागु २३ प्राचीन हस्तलिखित ग्रन्थ गथे— बेताल पंचविंसतिका, नारद स्मृति, हितोपदेश, वैद्यङ्ग, चानक्यसार, भागवतपुराण, नामसंगति, बत्तिसपुत्तीसपुतलिका, शुक सप्ततौ, पापरीमोचन, विचित्रकर्णिकावदान आदि पाखें हे नियम लुइकाः थ्व व्याकरण च्वयागु खँ सफूया भूमिकाय् च्वमिं न्ह्यथनादीगु दु । अथे हे वय्‌कलं नेपालं छम्हयां छम्ह हे जक च्वमि गुम्हस्यां वय्‌क:या कृतिप्रति मन क्वसायेकाः ल्हासां वय्‌क:यात पत्राचार याःम्ह पुष्परत्न सागरयात थ्व सफू छ्वयागु खँ नं वय्‌कलं उल्लेख यानादीगु दु । भाजु पुष्परत्न सागरं थ्व हे व्याकरण सफूया लिधंसाय् सुबोध नेपालभाषा व्याकरण (ने.सं. १०७२) च्वयादीगु खः । थथे भाजु हायन्स जोर्गेन्सनं “A Grammar of Classical Newari, A Dictionary of Classical Newari” आदि थेंज्याःगु भाषा सयेकेगु आधारभूत ग्रन्थ अंग्रेजी भाषं तयार यानादीम्ह जूगुलिं वय्‌क:यात पश्चिमाया विद्वानपिंत नेपालभाषा अध्ययनया लँपु चायेकाब्यूम्ह विद्वान कथं कयातःगु दु ।

अ डिक्सनरी अफ कन्टेम्पोरारी नेवारी, “A Dictionary of contemporary Newari “ मय्‌जु डा. उलरिक कोयल्भर व ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्य निम्ह जानाः च्वयादीगु नेपालभाषाया शब्दकोश सम्बन्धी सफू खः । सन् १९९४ य् जर्मनीया बोनं पिदंगु थ्व कोश निर्माण यायेगु ज्याया निंतिं आर्थिक ग्वाहालि जर्मनीया ख्न्ज् “Wissenschaftsverlag Boone” पाखें प्राप्त जूगु खः । थ्व सफू च्वयेगु ज्याय् भाजु दयारत्न शाक्य व निर्मलमान तुलाधरपिसं नं ग्वाहालि यानादीगु दु । थ्व “Dictionary of Contemporary Newari” शब्दकोश चलनचल्तीया नेपालभाषाय् प्रयोग जुइगु खँग्वयात कयाः निर्माण यानातःगु कोश खः । कोश निर्मातापिनिगु धापू कथं थ्व कोशया आधार च्वयातःगु सफू व मेमेगु अभिलेख मखुसे मूलरुपं नेवाःभाय् ल्हाइपिं अर्थात् स्कूल कलेज व मेमेगु भाषाभाषिपिनिगु प्रभाव मलाःपिं मनूतय्‌गु बोलिचालिया भाषायात आधार नालाः निर्माण जूगु कोश खः । उकिं थ्व कोशया लागि शव्द संकलन विशेषत पांगाया नेवातय्‌सं ल्हाइगु भाषा पाखें संकलन जूगु खः । ३४१ पौ दुगु थ्व सफुलिइ १२००० खँग्वः दुतिनातःगु दुसा थुकी नेपालभाषाया प्रविष्टि, उकिया रोमन लिप्यान्तरण, व्याकरणिक कोटी अंग्रेजीं अर्थ बियातःगु दु ।

“A Dictionary of Classical Newari” डेनमार्कयाम्ह भाजु डा. हायन्स जोर्गेन्सनं च्वयादीगु नेपालभाषाया शब्दकोशया सफू खः । पश्चिमा जगतय् दकलय् आपाः सिउगु सफू थ्व हे डेनिस विद्वान हायन्स जोर्गेन्सनं च्वःगु सफू जुइमाः । वय्‌क: नेपालय् गब्लें झाःगु मदु, तर वय्‌कलं इंग्ल्यान्डया क्याम्ब्रिज विश्वविद्यालय, लण्डनया वृटिस म्यूजिम व इण्डिया अफिस लाइब्रेरीइ मुंकातःगु सफू ब्वनाः हे थ्व शब्दकोशया सफू निर्माण यानादीगु खः ।

वय्‌क:या धापू कथं २३ गू नेपालभाषाया हस्तलिखित ग्रन्थया पाण्डुलिपिया आधारय् थ्व शब्दकोश निर्माण जूगु खः । थथे वय्‌कलं आधार कयादीगु ग्रन्थ खः — बेताल पंचविंसतिका, नारद स्मृति, हितोपदेश, वैद्यङ्ग, चानक्यसार, भागवतपुराण, नामसंगति, बत्तिस पुतलिका, शुक सप्त, पापरीमोचन, विचित्रकर्णिकावदान आदि । थथे वय्‌कलं थुगु सफू दुनेया २००० ति खँग्वःया वर्णनात्मक विश्लेषण यानाः फेरसुखआइन्सवर्टरबुख्सदेर नेवारी स्प्राख ९१९२९० आक्टाओरियन्टालिया –६, पौ २६–९२० नामं मुनादिल । लिपा थुकियात वय्‌कलं विस्तृतरुप बियाः करिव ६,४०० प्रविष्टी १७८ पौया थ्व सफू “A Dictionary of Classical Newari” नामं डेनर्माकया रोयल डेनिस एकेडमी अफ साइन्सेज एण्ड लेटर्सं स्वीकृत कयाः कार्लसवर्ग फाउण्डेसन स्टकहोम डेनमार्कं पाखें सन् १९३६ य् पिथन ।

थ्व सफूया मेगु संस्करण नेपालय् तिवारी पिलिग्रम्स, काठमाडौं पाखें सन् १९८९ नं पिदंगु दु । १७८ पौ दुगु थ्व “A Dictionary of Classical Newari” शव्दकोश नेपालभाषाया अंग्रजीं अर्थ बियातःगु, वर्णाक्रम मिले यानाः च्वयातःगु जक मखु थ्व शब्दकोशय् प्रयोग जुयाच्वंगु छु शब्द छु ग्रन्थय् प्रयोग जुयाच्वंगु खः उकिया संकेट तकं बियाः च्वयातःगु सफू खः ।

च्वमिया धापूकथं थ्व सफू नेपालभाषाया ५०० वर्ष दुनेयागु ग्रन्थया पाण्डुलिपिया आधारय् स्वतन्त्ररुपं च्वयातयागु मौलिक ग्रन्थ खः । वय्‌कलं थ्व सफुलिइ ग्रन्थया शिर्षकय् Classical शब्द गुगु छ्यलादीगु खः थ्व हस्तलिखित ग्रन्थयात संकेत यानाः च्वयागु खः धकाः सफूया भूमिकाय् जोर्गेन्शनं स्पष्ट नं यानादीगु दु ।

अ डिक्शनरी अफ क्लासिकल नेवारी अ डिक्शनरी अफ क्लासिकल नेवारी कमलप्रकाश मल्लया मू सम्पादनय् इ.सं २००० य् जापानया टोयोटा फाउण्डेसनया आर्थिक ग्वाहालिं च्वसापासा पाखें पिदंगु खँग्वः धुकू खः । तःदँ तक अध्ययन अनुसन्धान यानाः पिकाःगु थ्व कोशया सफुलिइ ३१००० खँग्वः दुथ्यानाच्वंगु दु । थुपिं खँग्वः नेपालभाषाया थीथी हस्तलिखित ज्वलं नं सालाहया दुतिनातःगु खः । थुकी ३००० भारोपेली त्यासा खँग्वःया व्यूत्पत्ति, १३,००० नाम व नामवाक्यांशया ऐतिहासिक स्थाननाम, लूगु ताडपत्र, अभिलेख, प्राचीन कोश ग्रन्थ, नेवाः संस्कार, नखःया ऐतिहासिक सन्दर्भ, नेवाः चान्द्रमासया नां, राग व ताल

छ्लातःगु म्ये व प्याखं आदि दुथ्याकातःगु दु । थुगु खँग्वः धुकुती छ्यलातःगु ९६गू थीथी स्रोत वर्णन नं दुथ्याकातःगु दु । थुकिया प्रविष्टि, व्याकर्णिककोटी व अर्थ नेपालभाषां बियातःगु खयां नं थुपिं रोमन लिप्यान्तरणय् बियातःगु दु । थ्व नेपालभाषाया आःतक पिदंगु शब्दकोश मध्ये दकलय् तःधंगु शब्दकोश खः ।

 नेपालभाषाया कोश निर्माणया इतिहासय् डेनमार्कयाम्ह विद्वान् हायन्स जोर्गेन्सनया योगदान नं उलि हे न्ह्यथनेबहःजू । पश्चिमा जगतय् दकलय् आपास्यां सिउगु नेपालभाषा सम्बन्धी सफू हायन्स जोर्गेन्सनया सफू हे जुइमाः । वय्‌कः नेपाः झायामदीसां वय्‌कलं मुंकादीगु २००० ति खँग्वःया वर्णनात्मक विश्लेषण यानाः फेरसुख आइन्स वर्टरबुख्स देर नेवारी स्प्राख (सन् १९२९) आक्टा ओरियन्टालिया ६, पौ २६–९२ मुनादिल । थुकिया विस्तृतरूप करीब ६,४०० प्रविष्टीया सफू सन् १९३६ य् अ डिक्सनरी अफ क्लासिकल नेवारी नामं पिदन ।

वय्‌कःया थ्व ज्यां नेपाःया विद्वानपिंत नं कोश निर्माण यायेगु निंतिं हःपा बिल । लिपा थ्व सफूयात काठमाडौं : तिवारी पिल्ग्रीम्स हाउसं सन् १९९८ य् ‘A dictionary of classical Newari’ या नामं (१७८ पौया सफू ) पिकया ब्यूगु दु ।

नेपालभाषाया पुलांगु शब्दकोश मध्ये छगू पुलांगु शव्दकोश ‘जियान ग्वालवर्रोदा मासा’ (न्ष्बल न्गबदिभचतय म्बःबकब) नांम्ह विद्वानं ने.सं ८१७ पाखे तयार याःगु नेपालभाषा व इटाली भाषाया शब्दकोश नं खः । थ्व निगू भाषा (नेपालभाषा व इटाली भाषा) तयाः दयेकातःगु नेपालभाषाया न्हापांगु शव्दकोश खः । थुकी प्रविष्टि नेपाल लिपिं बियातःगु दुसा उकिया अर्थ इटालियन भाषां बियातःगु दु । लिपा थ्व शव्दकोशयात डा. टेड थियोदोर रिकार्डिं सम्पादन यानाः A dictionary of the Newari language with a glossary in Italian नामं ई.सं २०१४य् पिकाल । थ्व खँग्वःधुकू २४×१४ सेमी आकारया नेपाली भ्वँतय् ल्हातं च्वयातःगु खः । भ्वं थासंथासय् प्वाःप्वाः गं । मसि लतपत जूगुलिं गुलिगुलिं आखः ब्वने थाकु । न्हापांगु २६गू पौ खालि, वयांलिपा ४९२ पती ३२८४ खँग्वः दु । दकलय् लिपाया प्यपालय् पौल्याः हे मदुसां उकी महिनाया नां, राशीया नां व ल्याग्वः दुथ्याकातःगु दु । उकिया लिपा २० पौ खाली हे वनाच्वंगु दु । थुकी दुथ्याकातःगु भावात्मक खँग्वः स्वयेबलय् थ्व छुं लिखित स्रोतं काःगु मखुसे बोलिचालिया माध्यमं खँग्वः मुंकातःगु सीदु । थुकिया नां दिचिनारियो नेवारी–इटालियानो तयातःगु दु ।

हेटौंडाया भाषासेवी अंगदप्रसाद श्रेष्ठया जन्म वि.सं. १९९९ कार्तिक महिनाय् जूगु खः । वय्‌कः मकवानपुर जिल्लाय् लाःगु हेटौंडाया भाषासेवी जुयादी । हेटौंडाया नेपालभाषा खलःया वय्‌कः पुलांम्ह नायः नं खः । वय्‌कलं ने.सं. ११०० निसें स्वंगू कार्यकाल तक नेपालभाषा खलःया नायः जुयाः सेवा यानादीगु दु । वय्‌कलं हेटौंडाय् नेपालभाषा व लिपि स्यनेगु तालिम सञ्चालन यायेगु ज्या नं यानादीगु खः ।

नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् अगिब बनेपाली नामं नां जाःम्ह त्रैलोक्यमान बनेपालीया जन्म बौ ईश्वरीमान बनेपाली व मां रापती बनेपालीया कोखं ने.सं. १०८३ सालय् ख्वपया इताछेँ त्वालय् जूगु खः ।

वय्‌कः नेपालभाषा व नेपाली भाषा निगुलिं सव्रिmय स्रष्टा खः । वय्‌कलं नेपालभाषाय् चिबाखं, चिनाखँ, ख्यालः (सडक व दबूप्याखं) व समालोचना विधाय् थःगु च्वसा न्ह्याकादीगु दु ।

नेपालभाषा व नेपाली भाषाय् स्नातकोत्तर यानादीम्ह बनेपालीया प्यंगू सफू पिहांवःगु दु ।

वय्‌कःया शुभयात्रा (ने.सं.११२३) व लिपांगु इनाप/अन्तिम आग्रह (ने.सं.११२५) चिबाखं मुना, दुरुघाः (ने.सं.११२७) हाइकु मुना व मूलदेवशशिदेवोपाख्यान (ने.सं.११३३) समीक्षात्मक कृति पिहांवःगु दु । थौंया राजनीतिक, आर्थिक व सामाजिक विसङ्गतियात मात्तुमाला तिक्क मिंक थासय् सुइगु बनेपालीया चिबाखं थःगु हे पहः खः ।

थ्वय्‌कःया हाइकुइ समसामयिक विषयवस्तुयात कयाः रचना जूगु दु । भूपतीन्द्र मल्लं ने.सं. ८२६ स च्वःगु मैथिली नाटक मूलदेवशशिदेवोपाख्यान यात देवनागरीं लिप्यान्तर यानाः नाटकया विस्तृत समीक्षा यानातःगु दु । बनेपालीं ख्यालः, सतकनाटक च्वयाः म्हितकादीगु दु । वय्‌कलं कोटी होम (१११३), रेसलिङ्ग (१११४), कपड्डी (१११४), गोल गोल भद्रगोल (१११५), होस्से–हैँसे (१११६), ग्व गना द ? (१११७), हिलाबुला, अब्वाया, गुहाली (१११९), रिमोट बोर्ड (११२०), जि पास जुल (११२१), चुनाव (टेलिफिल्म/११२५), प्रश्नोत्तर (११२७), मस्याः (११२७) व छाय् क्वःमदलि ? (११२८) सतकनाटक क्यनाः सामाजिक विसङ्गति व बेथिति, राजनीतिक विचलन व भ्रष्टाचारयात उला ब्यूगु दु । अगिब बनेपालीयात राष्ट्रव्यापी लघुकथा पुरस्कार–२०६० व २०६२, कुमार साखः लुमन्ति हपाः सिरपाः –११३८, धनमान लघुकथा सम्मान–२०७९ आदिं विभूषित यायेधुंकूगु दु ।

नेपालभाषाया पाठय्व्रmम लेखनय् नं अगिब बनेपालीं योगदान बियादीगु दु । वय्‌कलं डा. तुयुबहादुर महर्जननापं जानाः प्रौढ शिक्षाया नितिं न्हूपलाः व न्ह्यःपलाः च्वयादीगु दु । थीथी स्रष्टालिसे जानाः नेवाः नखःचखः व संस्कार, नेवाः लोकबाखं व नेवाः स्रष्टा सफू च्वयादीगु दु । नापं वय्‌कलं डा. राजनलाल जोशी व ईश्वरीमैंया श्रेष्ठनापं जानाः ऐच्छिक नेपालभाषा

पाठ्यव्रmम कोर्श नं दयेकादीगु दु । नेपाल पदक ख २०७२ पाखें सम्मानित अगिब बनेपालीं तर्जुमा, नेवाः सन्देश व सानू वाःपौ व लय्पौया प्रकाशक व सम्पादक जुयाः पत्रकारिताय् नं विशेष योगदान बियादीगु दु । वय्‌कलं ख्वपया साहित्यिक संस्था नेपाल साहित्य मन्दिर (ने.सं. १०७३)या नायः व भक्तपुर साहित्यिक प्रतिष्ठानया न्वकू जुयाः ज्या न्ह्याकादीगु दु । थौंकन्हय् वय्‌कः नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानय् परिषद् सदस्य (ने.सं. ११४३–११४७) जुयाः मातृभाषा, व्याकरण व कोश विभागया कजिया भार कुबिया च्वनादीगु दु ।

थ्व अगिंमथः बाखं सफू खः । थ्व बाखं सफूया बाखं च्वमि भाजु हितकरवीरसिंह कंसकार खः । थ्व सफू ने.सं. १०८४ स लूजः प्रकाशन, येँ पाखें प्रकाशित जूगु खः । यौन वीभत्सता व सामाजिक कुप्रथां लेखकया नुगलय् दनावःगु विद्रोहात्मक अभिव्यक्ति व यचुपिचु मतिनाया मिफुति खः थ्व अगिंमथः सफू । नेपालभाषाया सशक्तगु बाखं सफू खः थ्व अगिंमथः । थ्व सफुतिइ १२ पु सशक्तगु बाखं दुथ्यानाच्वंगु दु ।

अष्टरत्न धाख्वा व रत्नदेवी धाख्वाःया म्हयाय्मय्‌जु पुनिता धाख्वा यलया नागबहालय् वि.सं. २०२६ सालय् जन्म जूगु खः । वि.सं. २०४५ य् वर्माय् प्रव्रज्या ग्रहण यासेंलि वसपोल अग्गञाणी गुरुमां जुयाबिज्यात । प्रव्रज्या ग्रहण यानाबिज्यायेधुंकाः वसपोलं म्यानमारय् बुद्धधर्मया उच्च शिक्षा सासनधज धम्माचरिय’ उपाधि हासिल यानाबिज्यात । वसपोल थौंकन्हय् नेपालय् शंखमूलस्थित अन्तर्राष्ट्रिय बौद्ध भावना केन्द्रय् परियत्ति शिक्षा अध्यापन व बौद्ध अध्ययनया स्नात्तकोत्तरया विद्यार्थीपिंत प्रध्यापन ज्याया नापं ध्यान शिविर संचालन याना बिज्यानाच्वंगु दु । वसपोलं त्रिपिटक पालिया चूलनिछेस नेपालभाषां अनुवाद यानाबिज्याःगु दुसा वसपोलया मौलिक बुद्धधर्मया लेख मुना सद्धर्म पुष्पमाला सफू ने.सं. ११३४ य् पिदंगु दु । अथेहे वसपोलं पालि शिक्षा व संक्षिप्त व्याकरण सफूया नापं आपालं मेमेगु नं बद्धधर्म सम्बन्धी सफू च्वयाबिज्याःगु दु ।