मां तिलोत्तमा कुमारी व बौ बद्रीनारायण प्रधानया माहिलाम्ह काय्‌या रूपय् ने.सं. १०२४ य् तानसेनया असन टोलय् जन्म जूम्ह अयोध्याप्रसाद प्रधान छम्ह बौद्ध विद्वानकथं नां जाःम्ह व्यक्तित्व खः । सम्पन्न परिवारय् जन्म जुयादीम्ह वय्‌कलं बी.एड (अनर्स), एम.ए.(पालि) व एम.एड. तकयागु उच्च शिक्षा हासिल यानादीगु दु । । तःगूमछि भाषा गथे — नेपालभाषा, नेपाली, अंग्रेजी, मगः भाय् नापनापं पालीभाय्, थारु, हिन्दी, उर्दु, बङ्गाली, संस्कृत व प्राकृतभाषाय् दखलता दुम्ह वय्‌कःया न्हापांगु च्वसु नेवाः भाय् भाषा विज्ञान दर्शन (निबन्ध) नेपालभाषा पत्रिका तपंपतिइ ने.सं १०९१य् पिदंगु खः । तःगू मछि भाषा सःम्ह जक मखु तःगू मछि भाषां च्वसा न्ह्याकादीम्ह थ्वय्‌कःया नेपालभाषां न्यिवा खँया परिवार : छगू तुलनात्मक अध्ययन (ने.सं १११०) नांगु सफू पिदंगु दु । थ्व सफू नेपालभाषाया मेमेगु भाषा नाप तुलनात्मक अध्ययन यानातःगु सफू खः । अथेहे अंग्रेजी, नेपाली, मगर आदि भाषां नं

वय्‌कःया आपालं च्वसु प्रकाशित जूगु दु । वय्‌कःया कृति धलः अध्ययन यायेबलय् वय्‌कः छम्ह बहुप्रतिभाशाली व्यक्तित्व ला जु हे जुल नापं धर्म व दर्शन विषयय् तस्सकं दुग्यंक अध्ययन दुम्ह अनुसन्धाताया रूपय् नं म्हसीकेफु । थथे वय्‌कःया मेगु भाषं पिदंगु महत्वपूर्ण छुं सफू खः — नेपालको धार्मिक सहिष्णुता (इ.सं–१९९६), बौद्ध ध्यान प्रणाली आदि खः । थ्व बौद्ध ध्यान प्रणाली सफू The Buddha’s System of Meditation. Phase I & II नामं न्हय्‌गू ब्वं मल्याक पिदंगु दु ।

अथेहे अयोध्याप्रसादजुं शिक्षा व मेमेपिनिगु भाषाया निंतिं नं ज्या यानादीगु दु । पाल्पाय् वि.सं. १९८३ सालय् वय्‌कःपिंसं स्थापना याःगु पुस्तक पढ्ने दलानया स्थापनाकालंनिसें शिक्षा क्षेत्रय् संलग्न जुयादीम्ह वय्‌कःयागु सक्रियताय् पाल्पाय् दकलय् न्हापां पद्मोदय पब्लिक पाल्पा हाईस्कूल नामं अंग्रेजी ब्वंकेगु स्कूल चायेकेगु ज्या जुलसा मगर भाषाया नितिं मगर शब्द संग्रह पिकया दिल ।

भाजु अयोध्याप्रसाद प्रधान तत्कालीन श्री ५ को सरकारया थीथी विभाग गथे— शिक्षा, अर्थ, योजना, अन्तःशुल्क, आदि विभागय् गनं सहायक सचिव, गनं निर्देशक, गनं आर्थिक सल्लाहकार जुयाः ज्या यानादीगु दुसा तत्कालीन नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठान, रिसर्च सेन्टर फर नेपाल एण्ड एशियन स्टडिज (सिनास), बुद्धज सिस्टम अफ मेडिटेशन आदि थासय् विशेषज्ञ कथं ज्या यानादीगु दु । अथेहे वय्‌कलं नेपालभाषा परिषदय् दुजः जुयाः ज्या यानादीगु दु । वय्‌कः लाकौल सिरपाः, प्रसिद्ध प्रवल गोरखा दक्षिणबाहु आदि पदकं विभूषित जुयादीगु दु । ने.सं १११८ य् वय्‌कलं थःगु नश्वर देह त्याग यानादिल ।

अय् नं मनू म्वाना हे च्वनी भाजु नारद वज्राचार्यं च्वयादीगु न्हूबाखं संग्रह खः । देगः म्हिचा सफू येँ पाखें ने.सं. ११३५ स पिदंगु थ्व बाखं सफुलिइ झिंखुपु बाखं दुथ्यानाच्वंगु दु । समाजया अनेक ख्यलय् पिदनाच्वंगु विसंगति, विकृति, अन्याय, अत्याचार, दुराचार, भ्रष्टाचार, शोषण प्रति असन्तोष, आक्रोश, घृणा अभिव्यत जुयाच्वंगु अय् नं मनू म्वाना हे च्वनी बाखं संग्रह छगू सामाजिक यर्थाथवादी बाखं संग्रह जक मजुसे बहुकेन्द्रीय बिषय, बहुपात्र छ्यलाः च्वयातःगु नेपालभाषाया छगू न्हूप्रयोगया बाखं संग्रह नं खः । नांदंम्ह समालोचक इन्द्र मालीया थ्व सफुलिइ दुथ्याःगु बाखंयात कयाः च्वयातःगु स्यल्लाःगु समिक्षात्मक भूमिका थ्व सफूया मेगु विशेषता खः ।

अरनिको कृत श्वेत चैत्य वांगमय शताव्दी पुरुष सत्यमोहन जोशीया निगूगु महाकाव्य खः । नेपालभाषा परिषद येँ पाखें ने.सं ११०४ स पिदंगु थ्व १४८ पौया महाकाव्य नेपालभाषाया आःतक पिदंगु महाकाव्य मध्ये दकलय् ताःहाकःगु नां दुगु महाकाव्य खः । च्वमिं थ्व महाकाव्ययात लोकशैली कथं च्वयातयागु न्हूगु महाकाव्य धयादीगु दु । थ्व महाकाव्य सत्यमोहन जोशीं १३ शदीइ नेपालं चीन वनाः विश्वप्रसिद्ध श्वेचैत्य “White Pagoda” निर्माण यानाः थःगु शिल्पकला कालिगढी ब्वयाः नेपाःया हे गौरब थकाःम्ह राष्ट्रिय विभूति कलाकार अरनिकोया जीवन गाथायात कयाः च्वयातःगु महाकाव्य खः ।

थुकथं थ्व महाकाव्य चीन व नेपाःया सांस्कृतिक दौत्य सम्बन्धया प्रतिक थेंज्याःगु विषय ज्वनाः च्वयातःगु महाकाव्य खः । च्वमिं महाकाव्यया नितिं ऐतिहासिक विषयया आवरण कयाः नं अरनिकोया जीवन ब्वयेगु झ्वलय् थःगु सिर्जना नं क्यनेगु यानादीगु दु । चीनया सांस्कृतिक जीवनयात बांलाक म्हस्यूम्ह च्वमि सत्यमोहन जोशीं चीन व नेपाःया सांस्कृतिक जीवनयात नं महाकाव्यया अन्तरंग विषय थें यानाः बांलाक ब्वयादीगु दु । सत्यमोहन जोशीं थ्व महाकाव्य वि.सं २०२१ साल पाखे थः चीनया बेइजिंगय् च्वनादीबलय् अन अरनिको सम्बन्धी आपालं अध्ययन यानाः अन हे कलाकार अरनिकोया जीवनी जक मखु अरनिकोया विषयया महाकाव्य च्वयादीगु खः ।

अरनिकोया स्वेतचैत्य सफू भाजु ज्ञानकाजी मानन्धरं च्वयादीगु पूधा प्याखं खः । वय्‌कलं थ्व सफू थः मदुम्ह अबुजु मोहनलाल खिं मानन्धरयात देछाया च्वयादीगु सफू खः । नेपालभाषा एकेडेमिया प्रकाशनय् ने.सं ११२९ स पिदंगु थ्व अरनिको स्वेतचैत्य प्याखं सफूलिइ स्वंगू ल्याः व स्वंगू दुया चित्रण दु । थ्व सफूया भूमिकाय् च्वमि भाजु ज्ञानकाजी मानन्धरं थ्व पूधाः प्याखं नेपालभाषा एकेडेमिया तत्कालिन चान्सलर सत्यमोहन जोशीया आग्रह कथं व वय्‌क:या हे अरनिकोया स्वेतचैत्य महाकाव्यया लिधंसाय् च्वयागु धयादीसां नाटककार मानन्धरं थ्व नाटकय् थःगु बिस्कं नाटककारया शिल्प ब्वयेत ताःलाःगु दुसा च्वमिया कल्पनां नं उलि हे जीवन्त व सक्रिय जूगु दु । झिंस्वंगू शदी अर्थात् थौं स्वयाः च्यासः दँ मयाक पुलांम्ह ऐतिहासिक पात्र अरनिकोया जीवनीयात कयाः च्वयातःगु प्याखं खयाः नं झी नेवाः संस्कृति परम्परायात नं उलि हे सजीवढंगं ब्वयायंकेगु जक मखु थौंया आचार विचारयात नं पाय्छि जुइकथं प्याखं न्ह्याकायंकेफुगु थ्व नाटकया थःगु हे विशेषता खः।

बाः नातिमान सिं व मां इन्द्रमाया महर्जनया कोखं ने.सं. ११०० दिल्लाथ्व १० (वि.सं. २०३७ श्रावण १७) कुन्हु येँया कंगःया लखुतिर्थय् पत्रकार भाजु अरबिन्द्रमान सिं बूगु खः । नेपालभाषा विषय कयाः स्नातकोत्तर पूवंकादीम्ह भाजु अरविन्द्र नीदँ न्ह्यः निसें पत्रिका जगतय् पलाः न्ह्याका झायाच्वनादीम्ह खः । भाजु सिं नेवाः पत्रकार राष्ट्रिय दबू येँ शाखाया अध्यक्ष नं खः । नेपाल भाषा, नेवाः जाति, संस्कार, संस्कृति अथेहे मेमेगु नेवाःतय् धरोहर ल्यंकातयेगु, म्वाकातयेगु ताःतुनाः न्ह्यानाच्वंगु नेवाः जः व मेट्रो न्यूज खबर डटकमया मू सम्पादक भाजु सिंया समाजसेवाय् नं उतिकं नुगः क्वसाः । पेज ३, ईलोहं व नागरिक रिपब्लिकय् नं व्यवस्थापन समितिइ च्वनाः ज्या यानाझाःम्ह भाजु सिं नेवाः देय् दबू येँ महानगर समितिया नायः नं खः ।

नेवाःतय् धरोहर, नेवाःतय् सम्पदा ल्यंका तयेमाः धाइम्ह भाजु अरविन्द्रमानया सम्पदानाप स्वापू दुगु अभिलेख सम्पदा सफू कंगः अजिमाया वर्षाकृत्य नांगु सफू पिदंगु दु ।

बाः मोहनमान स्थापित व मां सूर्यतारा स्थापितया कोखं ने सं १०८९ चिल्लागा १२ कुन्हु येँया थाय्मदु सँछेँय् साहित्यकार भाजु अरहन स्थापितजु बूगु खः । साहित्य ख्यलय् स्थापितजुया च्वसा नेपालभाषा नापनापं अंग्रेजी भाषाय् नं उतिकं हे च्वन्ह्याः । नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् वय्‌कःया मू विधा निबन्ध व बाखं खः । भाजु स्थापितजुया न्हापांगु साहित्यिक सृजना चकना दँ पतिइ ने.सं. ११०५ स पिदंगु आज्जुया ल्यू ल्यू घ्याचू च्वसु खः ।

थाय्‌भु पब्लिकेशन पाखें ने. सं. १११३स पिथनादीगु बाखं मुना सफू सचेतना – छध्वः भिन्नता रेखा हे स्थापितया न्हापांगु सफू खः । नेपालभाषाया साहित्य ख्यलय् निबन्ध व बाखं च्वयेगुया नापनापं थ्वय्‌कःया संलग्नता पत्रकारिताय् नं दुगुलि थीथी पत्रिका गथे कि चकना, अजः मिखा, सँझ्याः पत्रिकाया सम्पादन यानादीम्ह छम्ह साहित्यिक व्यक्ति खः । व्यवस्थापन संकायलय् प्राध्यापन यानादीम्ह स्थापितजुं व्यवस्थापन विषयया पाठ्यपुस्तक नं च्वयादीगु दु ।

मय्‌जु अर्चना शाक्यया जन्म ने.सं. १०९९ सिल्लागा त्रयोदशी कुन्हु पाल्पाय् जूगु खः । वय्‌कःया मांया नां मायादेवी शाक्य व बाःया नां छत्रराज शाक्य खः । वय्‌कलं बिशेष यानाः नेपालभाषाय् बाखं, उपन्यास व ख्यालि च्वयादी । वय्‌कःया न्हापां पिदंगु बाखं व न्हिलाख्वाःम्ह मनू खः । थ्व बाखं ने.सं ११३२ य् बाखं दबू पत्रिकाय् पिदंगु खः । वय्‌कःया खस् नेपाली भाषाय् संस्कृति व बुद्धधर्म बिषयय् अपालं च्वसू पिदंगु दु । स्वनिगलं पिनेयाम्ह नेपालभाषा च्वमि नारी हस्ताक्षर मय्‌जु अर्चना शाक्यया प्रकाशित कृति– ख्वबि व लायलामा (उपन्यास, ने.सं. ११४१) खः ।

प्राध्यापन पेशा यानादीम्ह वय्‌कलं मुक्तिनाथ एफ एम, तानसेन पाल्पां नेपालभाषं बुखँ ब्वनेगु नं यानादी । मय्‌जु अर्चना शाक्य पासा खलः पाल्पाया छ्यान्जे व मिसा साहित्यकार मुना, येँया दुजः नं जुयादी । वय्‌कः करुणा बौद्ध संघ, भिक्षु शाक्यानन्द स्मुति गुथि, विपश्यना ध्यान समूह, पाल्पा सम्पदा समूह, सम्पदा प्रतिष्ठानय् आवद्ध जुयादी । लुम्बिनी वाङ्गमय प्रतिष्ठान, लुम्बिनी प्रदेश पाखें मय्‌जु अर्चना शाक्ययात लुम्बिनी नेपाल भाषा रत्न सम्मान २०८० सम्मान याःगु जुल । अथेहे नारी साहित्य तथा सांस्कृतिक प्रतिष्ठान, बौद्ध महिला आजिवन दायक समिति, पासा खलः पाल्पा पाखें नं वय्‌कः सम्मानित जुयादीगु दु ।

अर्हतनन्द भाजु धर्मरत्नं यमिं वि.सं २००० सालया राजनैतिक पर्वय् थः भद्रगोल जेलय् लाःबलय् च्वयादीगु महाकाव्य खः । लिपा थ्व महाकाव्य सफूया रुपय् छापे जुयाः नेपालभाषा परिषद पाखें ने.सं १०७३ य् पिदनसा लिपा थ्व हे सफूया निगूगु संस्करण ने.सं १०८१ इ परिषद् पाखें हे पिदन । अर्हतनन्द महाकाव्य कवि केशरी चित्तधर हृदयया सुगत सौरभ महाकाव्य पिदने धुंकाः पिदंगु नेपालभाषाया निगूगु महाकाव्य खः । च्वमि धर्मरत्नं थः मदुम्ह अबुजु भगवानरत्न उदाय्‌यात देछायाः च्वयादीगु थ्व महाकाव्य भगवान बुद्धया किजा नन्द राजकुमारया जीवनीयात कयाः च्वयातःगु महाकाव्य खः । १६ सर्गय् ब्वथलाः च्वयातःगु थ्व महाकाव्य नन्द राजकुमारया जीवन चरित्र ब्वयेगु तातुनाः महाकाव्यया शास्त्रीय नियम कथं रचना यानातःगु महाकाव्य खःसां धर्मरत्न यमिं थ्व महाकाव्यय् महाकाव्यया फुक्क शास्त्रीय नियमयात पालना धाःसा यानादीगु मदु । थ्व महाकाव्यय् भगवान बुद्धया चिरिमांया काय् अर्थात् जुजु शद्धोदनया चीधिकःम्ह महारानी गौत्तमी पाखें दुम्ह नन्द राजकुमारया जन्मं निसें वं अर्हत्व प्राप्त याःगु घटना तकया वर्णन दु । तर अथे खया नं प्रगतिशील बिचाःयाम्ह च्वमि धर्मरत्नं थ्व महाकाव्यय् नन्द राजकुमारया जीवनय् जूगु घटना व नन्द राजकुमारं याःगु ज्या अर्थात् वं अर्हत्व प्राप्त याःगु ज्याया जक चित्रण मयासे भगवान बुद्धया धर्म देशना, उपदेश ब्वयेकथं जातिपाति भेदभाव, बलि प्रथा, मूर्ति पुजा आदि विरुद्ध च्वमिं थःगु प्रगतिशील भावना नं थाय्‌थासय् स्वचाकेगु यानादीगु दु ।

अलेक्जेण्डर भोन रोसपाट् जर्मन समाजशास्त्री खः । दक्षिण एसिया व नेपाःया नेवाः बौद्ध समुदायया धर्म, रिति, संस्कार आदि वय्‌क:या अध्ययनया मू लागा खः । सन् १९८५इ लण्डन विश्वविद्यालयया पूर्वीय व अफ्रिकी अध्ययन संकायपाखें स्नातक जुइ धुंकाः वय्‌क:या अध्ययन व शोधया पलाः न्ह्यज्याःगु खः । स्वदँ लिपा १९८८ इ हाम्बर्ग विश्वविद्यायलय, जर्मनीपाखें स्नातकोत्तर व विद्यावारिधि क्वचायेकूगु खः । महायानी सम्प्रदायदुने थौंकन्हय्‌या अवस्थाय् तकं निरन्तर न्ह्यानाच्वंगु स्वनिगःया नेवाःतय्‌गु बौद्ध परम्परा रोसपाट्या विद्यावारिधिया शोध विषय केन्द्रीत जुयाच्वंगु दु । वय्‌क:या सन् १९९५ य् पिदंगु न्हापांगु सफू मूलतः महायानी बौद्ध आस्था कथंया क्षणिकवाद सम्बन्धय् खः । वय्कलं अभिधम्म व योगचर्यायात कयाः नं विषद् अध्ययन यानादीगु दु ।

थौंकन्हय् संयुक्त राज्य अमेरिकाया बर्कले विश्वविद्यायलयय् २००३ निसें दक्षिण अले दक्षिण एसिया अध्ययन विभागया प्राध्यापक कथं लजगाः यानाच्वंगु दु । थ्वयां न्ह्यव जर्मनया लिपाज विश्वविद्यायलया उप–प्राध्यापक खः । मूलतः नेवाः थ्यासफू व अभिलेखया लिधंसाय् च्वयातःगु स्वयम्भु चैत्य व थुकिया पुनःनिर्माण वय्‌क:या न्हूगु सफू खः । थुगु सफुलि स्वयम्भु चैत्यया पुनःनिर्माणया निंतिं पूवंकेमाःगु रिति व पुलांगु परम्परायात कयाः दुग्यंक न्ह्यथनातःगु दु । थौंकन्हय् वय्कलं स्वयम्भुया शान्तिपुर अले अनया अंगलय् कियातःगु किपाःयात कयाः अध्ययन व विश्लेषण यायेगुलि ई बियाच्वंगु दु । अथेहे नेपाःया हस्तलिखित ग्रन्थया पाद्टिप्पणि सम्बन्धय् नं अध्ययन यानाच्वंगु जुल ।

बुद्धधर्म, नेवाः संस्कार–संस्कृति अले नेवाः बौद्ध सम्प्रदाययात कयाः च्वसु, गोष्ठीपत्र न्ह्यब्वयादी धुंकूम्ह वय्‌क: प्राज्ञिक ज्याया झ्वलय् अन्तरराष्ट्रिय स्तरया थीथी सेमिनार, सम्मेलन आदिइ ब्वति कया झायाच्वंगु दु । थीथी अन्तर्राष्ट्रिय संघ संस्थापाखें वय्‌क:यात मानसम्मान नं लःल्हाये धुंकूगु दु ।

अवदान कल्पलता ग्रन्थ ११ शदी बौद्धविद्वान क्षमेन्द्रं संस्कृत भाषं च्वःगु भगवान बुद्धया अवदान संग्रहया आधारय् नेपालभाषां अनुवाद यानातःगु ग्रन्थ खः । ने.सं ११२५ स पिदंगु थ्व सफूया अनुवादक बौद्ध विद्वान मीनबहादुर शाक्य खःसा सफूया प्रकाशक शाक्य प्रेसया थुवाः भाजु मंगलमान शाक्य ख । थ्व अवदान कल्पलता सफू भाजु मंगलमानं थः मदेय धुंकूपिं मां अबु व स्वजनपिंत मोक्ष प्राप्त जुइमा धैगु मनंतुनाः थम्हं सफू पिकयाः नेपालभाषा एकेडेमियात धर्मदानया रुपय् लःल्हानादीगु सफू खः । बौद्ध साहित्यय् अवदान धायेबलय् भगवान बुद्ध व बुद्धया शिष्यपिनिगु न्हापायागु जन्मय् उमिसं यानावंगु जगत उद्धार ज्याया वर्णन दुगु बाखं खः । थ्व अवदान कल्पलता ग्रन्थयात महायानी बौद्धधर्मया नवग्रन्थ मध्ये दकलय् तःजिगु ग्रन्थ माने यानातःगु दु ।

नेपालभाषाय् न्हपा नं तःम्ह हे च्वमिपि गथे — निष्ठानन्द वज्राचार्य, पं. जोगमनि वज्राचार्य, पं. अमोघवज्र वज्राचार्य आदिपिसं अवदानया सम्बन्धी थीथी बाखं नेपालभाषां न्हयब्वयेगु याःगु दु, तर थ्वय्‌क:पिंसं नेपालभाषं न्ह्यब्वयादीगु अवदानत बौद्ध मणिसी क्षमेन्द्रं च्वःगु अवदान कल्पताया फुक्कं बाखं मखुसे निपु प्यपु बाखं जक खः । तर भाजु मीनबहादुर शाक्यं अनुवाद यानादीगु थ्व अवदान कल्पलता ग्रन्थय् क्षमेन्द्रं च्वयावंगु फुक्क अवदान अर्थात् १०८ अवदानया नेपालभाषां अनुवाद यानाः पूर्णता बियातःगु दु । गुकिं महायान बुद्धधर्मया ख्यलय् छगू तःजिगु अवदान साहित्य निमार्ण जूगु दु । थ्व अवदान कल्पलता सफू तप्यंक क्षमेन्द्रया अवदान कल्पलता या अनुवाद मखु ।

क्षमेन्द्रं च्वःगु अवदान कल्पलता काव्यात्मक रुपं तस्सकं च्वन्ह्याः । तर थौंया युगय् वय्‌क:या थ्व ग्रन्थ साधारण पाठकपिंसं थुइकेत थाकुइगु जूगुलिं साधारण मनुखं नं ब्वनेफयेमा धकाः तिव्वती बौद्धगुरु पद्म छोफेलजुं क्षेमेन्द्रया अवदान कल्पलताया १०८ पु बाखंयात संक्षिप्त रुपं सरल भासं सँय् भासं च्वयाबिज्याःगु खः । लिपा थ्व सफूयात अमेरकिाया धर्म पब्लिसिङ्ग पाखें अंग्रजी भाषं “Leaves of Heavenly Tree” पिदन । भाजु मीनबहादुर शाक्यं थ्वहे “Leaves of Heavenly Tree” नांगु ग्रन्थयात आधार माने यानाः नेपालभाषां अनुवाद यानादीगु खः।