इखुंचिया स्वँनांगु सफू भाजु तेजप्रकाशं च्वयादीगु मचाबाखं सफू खः । प्रतिभारश्मी प्रकाशन शोणिपुर चुनिख्यः येँ पाखें पिदंगु तर पिथना साल तयामतःगु थ्व सफुलिइ किपा सहित स्वपु बाखं – इखुंचिया स्वँ, माकःचा व जाः, व म्याँचा व भालु दुथ्यानाच्वंगु दु । थ्व सफूया मेगु विशेषता छपु बाखं क्वचायेवं अंग्रजीं उकिया अनुवाद नं बियातःगु दु । थथे बाखंया अनुवाद यानादीम्ह मय्‌जु अनिता श्रेष्ठ सौरभी खःसा किपा च्वमि स्वयम्बर हाङ खः । थ्व सफू मचाबाखंया सफू खया नं थ्व सफूया तातुना मचातय्‌त मनोरञ्जन प्रदान यायेगु जक मजुसे पशुपछिंयात माया यानाः पर्यावरण संरक्षणय् तिबः जुइगु शिक्षा बीगु नं जूगु दु ।

“English Nepal Bhasa Word Book” भाजु कमलरत्न तुलाधरं च्वयादीगु बःचाधंगु खँग्वः मुना खः । थुकिया निगूगु संस्करण भचा वृहत् रुपं ने.सं ११०९ य् पिदनसा लिपा परिमार्जित व परिस्कृत रुपय् ने.सं ११२३ खँग्व धुकूया रुपय् “English Nepal Bhasa Word Book” पिदन । थुकी २०००० खँग्वः दुथ्याःगु दुसा अंग्रेजी भाषाया प्रविष्टि, उकिया व्याकरर्णिक कोटी, नेपालभाषाया अर्थ दुथ्यानाच्वंगु दु। थुलि बाहेक थुकी थेजारस नं दुथ्याकातःगु दु ।

इतिहासया छता निता खँ सफू प्रा. माणिकलाल श्रेष्ठया थीथी पत्रिकाय् पिदंगु नेपाःया इतिहास सम्बन्धी च्वसुया संकलन खः । बिमल ताम्रकारया संकलनय्, कुतः पिकाकःपाखें ने.सं. ११४२ य् पिदंगु थ्व सफुलिइ प्रो. माणिकलाल श्रेष्ठया ने.सं. १०९५ निसें १११४ दँ तकया अर्थात् झिंगुदँया दुने – झी, ज्वलान्हाय्कं, न्हसला, नेपाल संस्कृति, पलिस्था, मित्याः, सितु आदि थीथी पत्रिकाय् पिदंगु झिंनिपु च्वसु दुथ्याःगु दु । थथे दुथ्याःगु झिंनिपु च्वसुइ गुपु च्वसु लिच्छबीकालयागु दुसा स्वपु च्वसुइ छपु च्वसु नेपाल संबत् व म्हपुजा सम्बन्धि दुसा छपु पूर्वमध्यकालया अरनिको सम्बन्धि व मेगु छपु चीनया राष्ट्रपतिं नेपाःयात लितब्यूगु निगू सफूयात कयाः च्वयातःगु दु ।

नेपालभाषाया साहित्य ख्यलय् इन्द्र माली कथं परिचितम्ह नांदंम्ह च्वमि इन्द्र मालीया पुरा नां इन्द्रबहादुर माली खः । वय्‌कःया जन्म ने.सं १०६५ इ बौ पद्मबहादुर माली व मां हरिमाया मालीया कोखं येँया तेय्बाः त्वालय् जूगु खः। बहुमुखी साहित्यिक प्रतिभाया धनी, इन्द्र माली वि.सं २०२२ सालया भाषिक आन्दोलनं बुइकूम्ह छम्ह स्रष्टा खः । तत्कालीन पञ्चायात सरकारं नेपालभाषाया समाचार लिकया बिसेंलि उकिया विरुद्धय् नेवाः युवातय्‌सं त्वाः त्वालय् साहित्य सम्मेलन यानाः थःपिनिगु विरोध आक्रोश प्वंकेगु यात । इन्द्र मालीं नं थज्याःगु साहित्य सम्मेलनं पितहःम्ह छम्ह युवा खः । थथे वयकःया साहित्य सम्मेलनय् ब्वंगु कविता नापं मेमेपिं पासापिनिगु नं कविता मुनाः गाजलं दाःगु चा नामं ने.सं १०८६ स कविता संग्रह पिदन । थ्व संग्रहया प्रकाशनं नेपालभाषाय् आधुनिक कविताया प्रार्दुभाव जुइकल ।

इन्द्र मालीया साहित्य प्रवेश न्हापां कविया रुपय् जूगु खःसां लिपा वय्‌कः नेपालभाषा साहित्यय् छम्ह धिसिलाःम्ह प्रतिवद्धम्ह समालोचक जुयाः पिदन । थौंया नेपालभाषाय् दकलय् न्ह्यःने लाःपिं समालोचकपिं मध्ये वय्‌कः नं छम्ह खः। समालोचनाया ख्यलय् वयकःया दकलय् न्हापां पिदंगु समालोचनाया लेख सितु पत्रिकाय् पिदंगु नेपालभाषा काव्य ख्यलय् न्हू मूल्यवोध (ने.सं १०८७) खःसा सफूया रुपय् न्हू पुखुली कसाःया ख्वाःपाः (ने.सं १०९१) खः । अथेहे वय्‌कःया पुलां कसि न्हूगु दापू, नेपालभाषा म्हिगः, थौ व कन्हे, विद्रोही कवि बुद्ध साय्‌मि, नेपालभाषा प्रबन्ध काव्यय् कवि गिरिजाप्रसाद जोशीया थाय् ,नेपालभाषाय् मिसा च्वमिपिं आदि सफू पिदंगु दु । थथे वय्‌कः नेपालभाषाय् समालोचनाया ख्यलय् दकलय् अप्वः सफू पिकयादीम्ह समालोचक खः। इद्र माली छपु कविता, छपु बाखं, छपु निबन्धयात कयाः स्वयाः छम्ह कवि, छगू सफू, छगू प्रवाह, छगू युगयात ज्वनाः समालोचना याइम्ह छम्ह प्रतिवद्धम्ह समालोचक खः । इन्द्र माली नेपालभाषा साहित्यया इतिहासया छम्ह अन्वेषक नं खः । वय्‌कःया नेपालभाषा माध्यमिककालया छुं (ने.सं १११९) नांगु सफू पिदंगु दु गुकी माध्यमिककालया न्हापा म्हमस्यूपिं तःम्ह च्वमिपिनिगु बारे तथ्य प्रमाण सहित आपालं खँ न्ह्यब्वयादीगु दु ।

इन्द्र माली नेपालभाषा व थ्व भाषाया भाषिकाबारे न्हापां अध्ययन यानादीपिं अध्ययतापिं मध्ये नं छम्ह खः । थौं स्वयाः पीदँ न्ह्यः हे इद्र मालीं झीगु भाय् झीगु खँग्वः (ने.सं १०९८), दोलखा भाषा व छुं (ने.सं १०९९), पहरी भाषिका : छगू अध्ययन (ने.सं ११०२), झीगु मां भाय् म्हिगः व थौं (ने.सं १११५), आदि सफू पिकयाः नेपालभाषाया उत्पति, स्वभाव, विशेषताया लिसं पहरी व दोलखा भाषिकाया बारे आपालं न्हून्हूगु खँ न्ह्यब्वयादी धुंकूगु दु ।

इन्द्र मालीया उल्लेख मयासे मगाःगु व्यक्तित्व मध्ये कोशकारया व्यक्तित्व नं छगू खः । अंग्रेजी, नेपाली भाषाय् थें नेपालभाषाय् नं छगू तःधंगु शव्दकोश पिकायेगु तातुनाः थः नेपालभाषा एकेडेमिया सदस्य सचिव जुयाच्वनादीबलय् थःगु हे सम्पादनय् नेपालभाषाया तःखँग्वः धुकू नामं छगू वृहत् शव्दकोश ने.सं ११३० य् नेपालभाषा एकेडेमिया लुखां पिकयादिल । थ्व आःतक नेपालभाषां पिदंगु खँग्वः धुकू मध्ये दकलय् तःधंगु खँग्वः धुकू खः ।

इन्द्र मालीया योगदान नेपालभाषाया हाइकुया ख्यलय् नं उलि हे उल्लेख यायेबहःजू। स्वंगू पंक्तिइ झिंन्हय्‌गः आखःया (५—७—५) काव्यिक रुप जुयाच्वंगु हाइकुयात नेपालभाषाय् ठोसरुपं प्रतिष्ठापित यायेगु ज्याय् इन्द्र मालीया तःधंगु भूमिका दु । वय्‌कलं थम्हं जक हाइकु च्वयादीगु मखसे हाइकुसम्बन्धी सफू गथे हाइकु : छगू अध्ययन, हाइकुया लागा, झी हाइजिन : झीगु हाइकु सफू व नेवाः हाइकु नांगु पत्रिका पिकयाः हाइकुया च्वमि व ब्वँमिपिंत हाइकु ख्यः चकंका बियादीगु दु ।

इद्र माली थम्हं थीथी सफू च्वयेगु जक मखु आपालं महत्वपूर्ण सफू तथा पत्रिकाया सम्पादन नं यानादीगु दु । गथे — नेपालभाषा निबन्ध पुचः, नेपालभाषा कविता संग्रह, मत क्वय् खिउँ, कुचा कुचागु किपा, न्हूगु पलाः, न्ह्यलुवाः आदि । थथे सम्पादन यानादीबलय् थम्हं सम्पादन यानागु सफुलिइ दुथ्याःपिं च्वमिपिनिगु परिचय व उमिगु साहित्यिक विशेषताया न्ह्यब्वयेगु वय्‌कःया सम्पादनया विशेषता खः । अथेहे इन्द्र मालीं नेपालभाषाया न्ह्यथने बहःगु सफूयात नेपाली भाषां अनुवाद यानाः नेपालभाषाइतरया ब्वँमिपिंत नेपालभाषाया सफू म्हसीकेबीगु ज्या नं यानादीगु दु । शशीका केही गीत, नेवारी भाषाका केही आधुनिक कविता, सुन्दर मधिकःमिको कविता आदि थुकिया दसु खः ।

लेखन, अनुवाद, सम्पादन आदि ज्या बाहेक इन्द्र मालीं थीथी संस्था व परियोजनाय् आवद्ध जुयाः नं थःगु मातृभाषा साहित्य थपू यायेगु ज्या यानादीगु दु । नेपाल राजकीय प्रज्ञाप्रतिष्ठानं संचालन याःगु नेवारी नेपाली अंग्रेजी डिक्सनरी परियोजना, च्वसापासां न्ह्याकूगु क्लासिकल नेवारी डिक्सनरी प्रोजेक्ट आदिया सदस्य जुयाः नं थुपिं डिक्सनरी दयेकेत ज्या यनादीगु दु । अथेहे नेपालभाषा एकेडेमिया सदस्यसचिव जुयादीबलय् नं वय्‌कलं न्ह्थनेबहगु यक्व ज्या यानादीगु दु । वय्‌कःया थज्याःगु ज्याया कदर स्वरुप— श्रेष्ठ सिरपाः, हेमराज सिरपाः आदि सिरपालं वय्‌कःयात छायेपिउगु दु । थथे भाषा साहित्यया सेवा यायां ने.सं ११४१ य् वय्‌कलं थःगु नश्वर देह त्याग यानादिल ।

बाखं च्वमि मनदेवी ताम्राकारया च्वसां न्हापां पिदंगु इलं क्यंगु लँ न्हू बाखंमुना सफू ने.सं ११३० य् च्वसापासा पाखें पिदंगु खः । थ्व सफुलिइ दुथ्याःगु नीस्वपु बाखं मध्ये झिंच्यापु बाखं च्वमिं थःगु विद्यार्थीकालय् अर्थात् ने.सं. १०८९–११०० दुने उगु ईया परिवेशयात कयाः च्वयादीगु खःसा मेगु न्यापु बाखं यक्व लिपा जक च्वयादीगु खः । थ्वहे कथं थ्व बाखं संग्रहय् पुलांगु समाजया नापं थौंया समाजय् खनेदुगु सामाजिक विकृति विसंगतिया चित्रण दुसा विम्वात्मक, प्रतिकात्मक, संकेतात्मक प्रस्तुतिया नापं खँत्वाः खँभाय्‌या छ्यलां बाखंयात प्रभावकारी जुइकेब्यूगु दु । इलं क्यंगु लँपु सायद च्वमियात दकलय् यःगु बाखं जुया हे जुइ सफूया नां नं थ्व हे बाखंया नामं तयातःगु खनेदु । पूमवंगु बाखं, स्वःतिपाँय्‌या दुने लाःगु गथि, हाकु चस्मा, ल्वहंमाय् च्वंगु जी मल्ता, इलं क्यंगु लँ, प्याःगु सिँ दुयाच्वना, तज्याःगु पाल्चा आदि थुकी दुथ्याःगु बाखं खः ।

इलं ध्वाःगु पलाः मय्‌जु भवानी तुलाधरं च्वयादीगु छगू सामाजिक उपन्यास खः । प्रिया तुलाधरपाखें ने.सं ११४१य् पिदंगु ७१ पौया थ्व उपन्यासय् २४ अध्याय दु । वरिष्ठ आख्यानकार मथुराकृष्ण साय्‌मिया आह्वानय् च्वःगु थ्व उन्यासय् झीगु समाजय् मिसा जातियात याइगु तिरस्कार व अवहेलनायात ब्वयातःगु दुसा थौं मिसातय्‌सं नं उचित शिक्षादिक्षा प्राप्त याये खन धाःसा मिजंत स्वयाः नं अझ न्ह्याःवनेफु धैगु क्यनातःगु दु ।

ने.सं. ११२१ गुंलागाय् नेपालभाषा मिसा खलः पाखें पिदंगु इलं फपुइकी बाखं पुचः सफूया च्वमि मय्‌जु सुवर्णकेशरी चित्रकार खः । थ्व सफुलिइ नं प्रगतिशील विचाधारायाम्ह च्वमि सुवर्णकेशरीं देशय् राजनैतिक आर्थिक, सामाजिक व प्रशासनिक ख्यलय् जुयाच्वनीगु नातावाद, कृपावादया खँत दुथ्याकाः च्वयातःगु झिंप्यपु बाखं दु ।

इलं फ्वंगु जीवन नाटक सत्यभामा माथेमां च्वयादीगु खः । थःगु हे पहःयागु थुगु सफूयात सम्पादन व भाय् हीकादीम्ह भूषणप्रसाद श्रेष्ठ खः । थुगु २२ द्या दुगु सफू ने.सं. ११३७ य् च्वसापासापाखें पिदंगु खः ।

इलं बुइकूगु चिनाखँ भाजु दया खड्गी बेचैनया च्वसां पिज्वःगु चिनाखँ सफू ने.सं. ११२५ कछलाथ्व शनिवाः कुन्हु कुतः पिकाकः पाखें पिदंगु खः । थुकी राजनीतिक विसंगति ब्वयातःगु दु । देशय् हलिमय् सुथ वःसां जनतातय्‌गु निंतिं सुथ मवःनिगु खायुगु यथार्थ न्ह्यब्वयातःगु दु । जिन्दगीयात परिभाषित याये मफयाः अन्यौल जुयाच्वंगु दु । थ्व अन्यौलया जन्म ब्यूपिं माखापिखा थेंज्याःपिं नेतात खः । व नेता व माखापिखाया लागि अन्यौल सामान्य खःसां भुजिंया निंतिं चक्रव्यूह जुयाब्यूगु दु धैगु च्वमिया बिचाः खः ।

इलं ल्हया ललितविस्तर मय्‌जु प्रेमहिरा तुलाधरं च्वयादीगु बुद्धया जीवनी व मेमेगु आपालं बौद्धग्रन्थत दुथ्याःगु सफू खः । थुगु सफू नेपालभाषा पुनर्जागरणकालया छगः थां जुयादीम्ह गद्य गुरु निष्ठानन्द वज्राचार्यं ने.सं. १०३४ य् च्वये सिधयेकादीगु व ने.सं. १०९८ सालय् भाजु मिनबहादुर शाक्यं सम्पादन यानादीगु ललितविस्तर सफूयात प्रेमहिरा तुलाधरं सार संक्षेप कथं न्ह्यब्वयातःगु सफू खः । थुगु सफुलिइ ख्वीखुगू परिर्वत दुथ्याकातःगु दु । थ्व सफू ने.सं. ११२३ य् च्वमि मय्‌जुं थः मां हिरालानी, अबु निलवीरसिंह व दाजु पद्मवीरसिंह ताम्राकारपिनिगु लुमन्तिइ देछायादीगु सफू खः । थ्व सफू पिकायेगु नितिं आर्थिक ग्वाहालि मय्‌जु केशरी ताम्राकारं यानादीगु खः ।