नेपालभाषा साहित्यया प्यंगः थां धकाः चर्चा जूपिं प्यम्ह महारथिपिं मध्ये दकलय् क्वकालिम्ह छगः थां योगबीरसिं कसाः खः । वय्‌कः नेपालभाषा साहित्यया छम्ह कवि जक मखु, थःगु ईया मनूत शिक्षित यायेत कुतः यानादीम्ह शिक्षाप्रेमी, सामाजिक धार्मिक अन्धविश्वास कुरीतिया विरुद्धय् चेतना थनेगु यानादीम्ह छम्ह समाज सुधारक नं खः ।

थ्वय्‌कः योगबीरसिं कसाःया जन्म येँया केलत्वाः क्वाछेँ ननिइ ने.सं. १००६ सालया बछलाथ्व पारु कुन्हु जूगु खः । वय्‌कःया मां लक्ष्मीनानी व बौ चैत्यवीर सिंह कसाः खः । थ्वय्‌कः लजगाःया सिलसिलाय् कलकत्ता झायादीबलय् अनया बंगालीतय्‌गु मातृभाषानुराग खनाः वय्‌कःया ल्याय्‌म्ह नुगलय् थःपिंसं नं यायेमाः धैगु भावना जागृत जुल । थ्वहे कथं थःम्हं नं सयेकाः सिइकाः थःगु मातृभाषा नेपालभाषा थकायेगु निंतिं छुं याये धयागु भावना ज्वनाः थःगु लजगाया नापनापं साहित्य सृजना पाखे नं ल्हाः न्ह्याकादिल । फलतः छम्ह व्यापारीया कायमचा जुयाः नं वय्‌कःया संगत नेपाःया नांजाःपिं कविपिं नाप जुल । वय्‌कःया जनबहाःया कापः पसः कवि गोष्ठी जुइगु थाय् थें जुल । नेपालभाषाया नापं नेपाली भाषाया कविपिं गथे —सिद्धिदास, शम्भुप्रसाद ज्ञवाली, लेखनाथ पौडेल, चक्रमाणी चालिसे आदिपिं वयाः थःथःपिंसं च्वयागु कविता न्यंकेगु तथा मेपिंसं ब्वंगु कवितायात कयाः छलफल याइगु जुयाच्वन । कवि योगवीरसिंहं नेपाली भाषाया कविपिं नापं नेपाली भाषं कविता च्वइबलय् थःगु नां ‘जोगवीरसिंह उदास’ तइगु जुयाच्वन । थुकथं कविपिं मुनाः कवि गोष्ठी याइगु तत्कालिन राणा सरकारयात मनिन । कविता च्वयातःगु कापि हे लाकायंकल । थज्याःगु ज्या हाकनं यायेदइमखु धकाः अन मुनीपिं कविपिंत नसिहत बीगु यात । अय्सां सुलाः सुलाः कविपिं नापलानाः कविता गोष्ठीया नितिं कविता च्वच्वं वय्‌कः नं छम्ह पोख्तम्ह नेपालभाषाया कवि जुयाः पिदन । वय्‌कलं नेपालभाषाया नापं नेपाली व हिन्दी भाषां नं कविता च्वयादीगु दु । उगु इलय् नेपालभाषायात तसकं क्वत्यलातःगुलिं नेपालभाषा थकायेगु निंतिं मातृभाषानुरागं जाःगु कवितात च्वयादिल । थ्वहे झ्वलय् वय्‌कलं नेपालभाषा धयागु चिनाखँ च्वयादिल । ‘नेपालभाषा जीर्ण जूगु अल्सि मचासें भिंकेनु, भारतीय शास्त्र भवनं मान थ्वैत बिइकेनु’ धकाः चिनाखँया माध्यमं वय्‌कलं नेपालभाषायात थकायेत सकसितं आह्वान यानादिल । थ्व हे चिनाखँ पिदसांनिसें नेपालभाषाया पुर्नजागरण सीदयेक न्ह्याःगु खनेदत ।

थ्वया नापनापं योगवीर सिंह माधवराजजुया आर्यसमाज प्रचार, तुलसी मेहरजुया चर्खा प्रचारक महागुथिइ नं लगे जुयादीगु दु । अथेहे खाम देशं नेपाः वःम्ह क्यान्छे लामाया धर्मदेशना प्रति जयमांपिं आकर्षित जूगु खनाः गुरुजुपिं तंम्वयेकाः जय्मांपिंथाय् पुजा हे मवनाबिल । थथे उराय गुभाजुया ल्वापुइ मिलेयायेत योगवीरसिंहं महत्वपूर्ण भूमिका म्हितादिल । अथेहे वय्‌कलं थःगु नेतृत्वय् सफूकुथि चायेकेगु ग्वसाः ग्वयादिल । थुकिया निंतिं पासापिं फुक्कसित हस्ताक्षर याकाः तत्कालिन राणा प्रधानमन्त्रीयाथाय् निबेदन बीयंकादिल । थज्याःगु ज्यां यानाः वय्‌कलं तःकःमछि जेलनेलया सजाँय फयेमाल । थथे नेपालभाषाया क्रियाकलापय् संलग्न जूगु द्वपनय् सजँय फःम्ह न्हापाम्हं नेवाः थ्वय्‌कः खः । थथे हे मिसा मिस्तय्‌त आखः ब्वंकाः शिक्षित यायेमाः धयागु धारणां नारी शिक्षाय् बः बियाः थः म्ह्याय्‌पिंत नं आखः ब्वंकादिल ।

नेपालभाषा साहित्य व नेवाः समाजया निंतिं थुलिमछि ज्या यानाझाःम्ह, बुद्धधर्म व नेपालभाषा पत्रिका व पुनर्जागरण कालया नांदंम्ह कवि योगवीर सिंहया योगसुधा कविता संग्रह छगू जक पिदंगु दु । वय्‌कलं सुकुन्तला नाटक च्वयादीगु उल्लेख जुयाच्वंगु दुसां फुक्क नाटकया अध्याय पिदंगु खनेमदु । थुकथं साहित्यया सृजना नापं समाज सुधारया ज्या यायां ने.सं १०६२ सालया चौलाथ्व द्वादशीकुन्हु वय्‌कः परलोक जुयादिल ।

कवि सुन्दर मधिकर्मि भाजु पूर्ण ताम्राकारं च्वयादीगु कवि सुन्दर मधिकर्मिया म्हसीकाया विवेचनात्मक सफू खः । कुतः पिकाकःया प्रकाशनय् नेसं ११४१ य् पिदंगु थ्व सफुलिइ कवि सुन्दर मधिकर्मिया संक्षिप्तं म्हसीका, खुगू कविता सफूया विवेचना दु ।

कविकेशरी चित्तधर हृदयया सच्छिदँ बुँदिया लसताय् कविकेशरी चित्तधर हृदय सफू पिहांवगु खः । थ्व सफूया च्वमि फणीन्द्ररत्न वज्राचार्य खः । ने.सं ११२६ य् पिहांवःगु थ्व सफुलिइ च्वमिं कविकेशरीसम्बन्धी थीथी इलय् च्वयादीगु च्वसु मुनातःगु दु । थ्व सफू ब्वना कविकेशरी चित्तधर हृदयया बारे थुइकेत अःपुइ ।

आधुनिककलय् दकलय् अप्वः च्वमि व सफू पिदंगु काव्यिक विधा कविता खः । आधुनिककालय् वयाः नेपालभाषाय् न्हापांगु व्यक्तिगत कविताया सफू केदारमान व्यथितयागु प्रतीक्षा (ने.सं १०६६), ख्वबिं प्याःगु म्ये (ने.सं १०६७), चित्तधरया हृदय कथा (ने.सं १०६७), अन्तरध्वनी (ने.सं १०८९ ) पिदन । थुपिं कविता पद्य लसय् च्वयातःगु खः। गद्य लसय् न्हापां कविता च्वयेगु ज्या चित्तरञ्जन नेपाली (प्रतिक्रिया, ने.सं १०७८), तीर्थराज तुलाधर आदिपिंसं यानादीगु खःसा थ्वयात छगू प्रवाहया रुपय् न्ह्याकेगु ज्या आधुनिक कविपिंसं यानादिल । कविताया ख्यलय् आधुनिककालय् वयाः प्रवृत्तिगत रुपं सीदयेक निगू धारयापिं कविपिं खनेदत व खः — स्वच्छन्दबादी प्रवाह व आधुनिक कविता प्रवाह । थुकियात समयगत रुपं न्ह्यच्वःगु आधुनिककालया काव्य व लिच्वःगु आधुनिककालया काव्य कथं नं कायेगु याः ।

रामभक्त कायस्थया च्वसां पिज्वःगु चिनाखँ मुना कविता जि दुनेया ने.सं. ११२५ थिंलागाय् नेवाः पिथना गुथिपाखें पिदंगु खः । थुकी थीथी विषयमा ३२४ पु चिनाखँ दुथ्याकातःगु दु । थुकी दुथ्याःगु बहुसंख्यक कविताय् स्याःनुगःया सः थ्वयाच्वंगु दु । थ्व संग्रहय् गनं वर्तमान प्रति अनास्था, असन्तोष, गनं मानवीय जीवनया यथार्थ अनुभूति दुसा थ्व संग्रहया मूल स्वर शोषण दमन विरुद्ध विद्रोहया सः जूगु दु । गन दुःख पीडाया ज्वालामुखि ज्वनाः न्ह्याः बनाच्वंपि कवितय्‌गु हे मर्माहत ब्यथा प्वंकातःगु खनेदु ।

कविता थौंया मिखां नेपालभाषाया नां जाःम्ह आधुनिक कवि बुद्ध साय्‌मिया थौंया आधुनिक कविता सम्बन्धी थःगु दृष्टिकोण धारणा ब्वयातःगु छगू सैद्धान्तिक समालोचनाया सफू खः । प्रतिनिधि प्रकाशन कालिमाटी येँ पाखें ने.सं १११७ य् थ्व सफू पिदंगु खः ।

गिरिजाप्रसाद जोशीया च्वसां पिज्वःगु थुगु कविता पासः मुना ने.सं. ११३४ दिल्लाथ्व गुरुपृन्हिकुन्हु कुतः पिकाकः ख्वपपाखें पिदंगु खः । न्हय्गू अध्याय कथं च्वयातःगु छगू निसें खुगू अध्यायतक प्रत्येक अध्यायय् १२/१२ पु कविता दुथ्याकातःगु दुसा दकलय् लिपांगु अध्यायय् न्हय्पू चिबाखं दुथ्याकातःगु दु । न्हापांगु अध्याय दुने कुसंस्कार कुबियाः म्वाना च्वनेमाःगु स्थितिया अपराधबोध तायेकाः हीमी चायाः सः तयाच्वंगु दु । अले खुसि, मि, भीर, तरवार, थुपिं फुक्क हे राजपथ, थ्व हे राजपथया दथुइ न्ह्यानाच्वंगु जिन्दगी धकाः सः तयाच्वंगु दु । लिसें छध्वः छध्वःया कविता नं दुथ्यानाच्वंगु दु ।

रासाया च्वसां पिज्वःगु कविता व म्हयाय् शीर्षकया सफुलिइ दुथ्यानाच्वंगु चिनाखँ सिल्भिया राजोपाध्याय पाखें अंग्रेजीं अनुवाद यानादीगु दु । थुगु सफुलिइ निगू भासं नं चिनाखँ ब्वने दइ । थुकी दुथ्यानाच्वंगु मुक्कं ३० पु चिनाखँ म्हयाय्‌या विम्ब छ्यलाः च्वयातःगु खः । थुगु सफू ने.सं. ११३७ य् च्वमिया थःगु हे कुतलं थः हे पिकाकः जुयाः पिथंगु खः । चिनाखँ व म्ह्याय् निम्हेसितं सिर्जनशीलताया धावनमार्गय् त्वःतातःगु खनेदु । म्ह्याय्‌या गौरव गाथा व महिमागान थ्व कविता मुनाय् थ्वयाच्वंगु दु ।

कविताया लागा कवि पूर्ण वैद्यया कवि व कविता सम्बन्धी थःगु धारणा, भावना अभिव्यक्त यानातःगु समिक्षात्मक सफू खः । थीथी इलय् वैद्यजुयात काःगु अन्र्तवार्ता व थीथी कविपिनिगु सफूयात वैद्यजुं च्वयाब्यूगु भूमिका आदियात मुनाः थ्व सफूया जन्म जूगु खः । थ्व सफूया न्हापांगु संस्करण कृति सफूकुथि पाखें थौं स्वयाः पीदँ न्ह्यः हे पिदने धुंकूगु खः । तर न्हापांगु संस्करणय् झिंखुपु जक लेख दुथ्याःगु दुसा विमल ताम्राकारया सम्पादनय् कुतः प्रकाशन पाखें ने.सं ११३९ य् पिथंगु निगूगु संस्कारणय् कवि वैद्ययागु न्हापायागु झिंखुपुनापं मेगु न्हय्पु लेखत नं तनाः नीस्वपु लेखत दुथ्याःगु दु । थुपिं नीस्वपु मध्ये गुपु कविया कविता सम्बन्धी सैद्धान्तिक विषयया खःसा निपु नेपालभाषाया हनेबहःपिं कविपिनिगु खँ अले मेगु झिंनिपु थीथी कविपिनिगु कविता सफूयात कयाः च्वयातःगु समिक्षात्मक च्वसु खः । नापं नांजाःम्ह समालोचक कृष्णचन्द्रसिंह प्रधानजुं कविताया लागायात कयाः च्वयादीगु कविताया लागा जिगु लिच्वः नांगु छपु लेख नं थुकी दुथ्याना च्वंगु दु । छम्ह प्रतिबद्धम्ह कविं थःम्हं तुं कविताया व्याख्या, विश्लेषण यानाः छुं थःगु सैद्धान्तिक मन्तव्य, दृष्टिकोण व थौंया कविता गज्याःगु जुइमाः धैगु थःगु धारणा प्वंकाः च्वयातःगु थ्व नेपालभाषाया न्हापांगु सफू खः । कवि वैद्यया नितिं सम्वेदना व अनुभूतिया सिर्जनात्मक योग हे कविता खः ।

मनूया चेतना हे भौतिक वातावरणया प्रतिविम्व जूगुलिं छम्ह कवि पिनेया बस्तुगत यथार्थं बिस्कं च्वनेफैमखु । तर अथे धकाः कलाहीन बिचाः साहित्य जुयाः म्वायेफैमखु । आधुनिक कविता आधुनिक जीवन बोध खः, मानवताप्रति न्हूगु दृष्टिकोण बौद्धिक जागरण खः । गुगु कथं नं छन्द मात्राया वन्धन थौंया कवितायात स्वीकार्य जुइमखु । शोषित पीडितया पक्षय् च्वयेगु हे समाजिक न्याय खः । थ्व हे लेखकीय धर्म खः धकाः छम्ह कविया समाज जनताप्रतिया दायित्व बोध नं थ्व संग्रहय् यानातःगु दु ।

ने.सं. १०७६ य् मां सूर्यकमलेश्वरी राजोपाध्याय व बौ डम्बरशेखर राजोपाध्यायया कोखं भाजु कविन्द्रशेखर रिमाल येँया न्यतय् जन्म जुयादीगु खः । भाजु रिमालं बिशेष यानाः च्वखँ च्वयादी । वय्‌कःया न्हापांगु निबन्ध बि.सं. २०३६ य् गथु पत्रिकाय् पिदंगु खः । कृतिया रुपय् छुं पिमदंनिगु खःसां वय्‌कः नेपालभाषाया साहित्य व आन्दोलनया सक्रियम्ह छम्ह सेवक खः । वय्‌कः गथु स्वलापौ व मचाक्यब लय्‌पौया सम्पादक नं खः । लिसें वय्‌कः गथु पुचःया नायः नं खः ।