किचः अनिश शाक्यं च्वयादीगु पीप्यपु गजलया संग्रह खः । थुगु गजल संग्रह ने.सं. ११३४ य् कुतः पिकाकःपाखें प्रकाशन जूगु खः । थुकी मतिना, मांभाय्, देय्‌या च्यूताः, समाजया विरक्ति, जिन्दगीया स्याःचाः विषययात कयाः च्वयातःगु गजल दुसा अप्वः थें गजल मतिना बारे च्वयातःगु दु ।

किपूया इन्द्रायणी जात्रा श्रीकृष्ण महर्जनं च्वयादीगु जात्रा सम्बन्धी सफू खः । न्हूजः सांस्कृतिक पुचः किपूपाखें ने.सं. ११२३ दँय् पिथंगु थ्व सफुलिइ किपूया इन्द्रायणी जात्रा लिसे सम्बन्धीत च्वसुत दुथ्यानाच्वंगु दु । थुकी इन्द्रायणी जात्राबलय् हालीगु म्ये निसें कयाः जात्राया म्हसीका, जात्रालिसे सम्बन्धीत न्यँकँ बाखं यानाः मुक्कं झिंखुपु च्वसु दुथ्याकातःगु दु ।

किपूया सी संस्कार सफूया च्वमि भाजु वज्रमुनि वज्राचार्य खः । थुगु सफू ने.सं.११३७ य् स्थानीय भाषा विकास उप—समिति, कीर्तिपुर नगरपालिकापाखें पिदंगु खः । थ्व सफू संस्कृति विधानाप स्वापू दुगु सफू खः । थुकी किपूया म्हसीका, सी संस्कार म्हसीका, किपूया सी संस्कार, संस्कारया सामाजिक मान्यता, सी संस्कारय् माःपिं, सी मुयेधुंकाःया संस्कार व सीनाप स्वापू दुगु नखःचखः व थाय् यानाः न्हय्गू अध्यायय् ब्वथलातःगु दु । मुक्कं १०३ पौ दुगु थ्व सफूया मू आज्जु धैगु सीधुंकाः नेवाःतय्‌सं छुछु संस्कारया ज्या यानाच्वंगु दु धयागु थुइके बीगु खः ।

ने.सं. १०९१ दिल्लाथ्व तृतीया कुन्हु ख्वपया ग्वःमरि त्वालय् बूम्ह किरणकुमार रंजितया साहित्यिक नां किरण केन खः । अमेरिकाया वाशिङ्गटन डि.सी.इ क्थकतझ ब्मmष्लष्कतचबतयच जुयाः ज्या यानाच्वनादीम्ह किरण केन रंजित अमेरीकाय् नेवाः जाति, नेपालभाषा तथा नेवाः संस्कृति प्रचार प्रसार यायेगु ज्याय् संलग्न जुयाच्वनादीम्ह छम्ह मातृभाषा अनुरागी खः । वय्‌कलं नेपालय् च्वनादीबले छुं च्वसुत च्वयेगु यानादीसां नेवाः जाति नेपालभाषाया निंतिं ज्या यायेगु जोश धाःसा वय्‌कःयात अमेरिका वनेधुंकाः जागृत जुल । वय्‌कः अमेरिकाय् वने धुंकाः नेवाः तजिलजि, नेवाः संस्कृति, नेपालभाषा साहित्ययात विदेशय् म्हसीकेबीगु निंतिं अमेरिकाय् थीथी नेवाः संस्था लिसे आवद्ध जुयाः ज्या यायेगुया नापं थम्हं नं थीथी संस्था पलिस्था यायेगु ज्या यानादिल । गथे—  सन् १९९६ सालय् संयुक्त राज्य अमेरिकाया टेक्सास राज्यया कोर्सिकाना (Corsicana) धाःगु थासय् च्वंगु नभारो कलेज (Navarro Coege) य् Neplese Students Associationया पलिस्था यानाः थः हे संस्थापक न्वकु जुयाः थीथी राष्ट्रं ब्वनेत वःपिं विद्यार्थीपिंत नेपाल व नेवाः संस्कृति म्हसीकेत ग्वाहालि यानादिल । अनं लिपा सन् १९९९स् टेक्सासय् Nepalese Society Texas पलिस्था याना थः संस्थापक ल्यू छ्याञ्जे जुयाः ज्या यानादिल । सन् २००४ स् नभारो कलेज, कोर्सिकानाय् ब्वंपिं विद्यार्थीपिं जानाः ड्यालस गुठी पलिस्था यानाः नेवाःतय्‌त छप्पं छधी जुइगु व झीगु भाषा व संस्कृतियात थकायेत हःपाः बीगु ज्या यानादिल । नेपाल संवत ११२६ (इ.सं.२००५)य् टेक्सास राज्यया शहरय् नेवाः कल्चरल एसोसियसन अफ टेक्सासया संस्थापक न्वकु जुयाः वय्‌कलं थ्व संस्था मार्फत अमेरिकाय् नेवाःतय्‌त म्हसीका बीगु थीथी ज्याझ्वः न्ह्याकादिल । अथेहे सन् २००१ सालय् अमेरिकाया मेरिल्याण्ड राज्यय् पलिस्था जूगु नेवाः संस्था नेवाः अर्गनाइजेशन अफ अमेरिकाया सन् २०१६ निसें Nepal Country Coordinator जुयाः उगु संस्थाया ख्वाःपौ लसकुसया सम्पादकपिं मध्ये छम्ह जुयाः थौंतक ज्या यानाच्वनादीगु दु ।

थथे थःगु मांभाय् प्रति अतिकं माया दुम्ह भाजु किरन लिपा नेपाः झायाः नेपालभाषा केन्द्रीय विभागपाखें नेपालभाषाय् एम.ए. यानादील । थथे नेपालय् नं ने.सं. ११३८ निसें स्वदँ तक नेपालभाषा केन्द्रीय विभागय् ब्वनादीबलय् अन नं विद्यार्थीतय्‌गु पुचः लुमन्ति दबूया नायः जुयाः स्वंगू अंक तक लुमन्ति दबू सफू पिथनादिल । वय्‌कलं थःगु मिहेनतया कदर स्वरुप योगवीर सिंह अनुसन्धान सिरपाः (ने.सं.११४२), सत्यहेरा अनुसन्धान सिरपाः त्याकेत नं ताःलाःगु दु ।

अथेहे वय्‌कलं अमेरिका लगायत नेपालं पिदनीगु थीथी पत्रिकाय् हाइकु, स्वनिगःया छत्वाःचा इतिहास, झिपु हाइकु, त्रास बाखं, अमेरिकाय् नेवाः उपस्थिति आदि विषयया च्वसु पिकयाः, नेवाः पहिचान थीथी आह्वान विषयस कार्यपत्र प्रस्तुत यानाः थःगु सिर्जनात्मक सशक्तता नं ब्वयादीगु दु । सफूया रुपय् थ्वय्‌कःया तन्त्राख्यान (ने.सं ११४१), अमेरिकाय् नेवाः प्रकाशन (ने.सं ११४१) पिदंगु दु । नेपालय् च्वनाः नं भाजु किरण केनं Newa Organization of America या दुजः, World Newa Organization या Country Coordinator व लोकसाहित्य परिषदया दुजः जुयाः थःगु भाषा साहित्यया ज्यायात निरन्तरता हे बियाच्वनादीगु दु ।

बाः देवरत्न शाक्य व मां मोहनमाया शाक्यया क्वखं यलया नकबही त्वालय् ने.सं. १०७१ कृष्णाष्टमी कुन्हु भाषिक अभियन्ता व साहित्यकार भाजु किरण शाक्यया जन्म जूगु खः । भाजु शाक्यं नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् च्वसा न्ह्याकादीगु विधा चिनाखँ व बाखं खः । वय्‌कःया न्हापांगु च्वसु वि.सं. २०४८ य् थःगु हे सम्पादकत्वय् नेपाल ल क्याम्पसं पिहांवःगु अमू दँपौ ल्याः ३ य् पिदंगु खः । गुथि संस्थानया प्रशासकीय अधिकृत जुयाः ज्या यानादीम्ह वय्‌कलं थौं नं नेपालभाषाया साहित्य ख्यलय् चिनाखँ, चिबाखं आदि थीथी पत्रिकाय् पिथना सक्रिय रूप मां भाय्‌या सेवा यानाच्वनादीगु दु ।

बुद्धिजम पाखे स्नातकोत्तर व कानून शास्त्रय् स्नातक जुयादीम्ह वय्‌कलं नेवाः म्हसिका व नेवाः हक अधिकारया निंतिं नं आपालं ज्या यानादीगु दु । नेपालभाषा मंकाः खलः यलया नायः जुयाः थीथी आन्दोलनया नेतृत्व यानादीम्ह वय्‌कः नेपालभाषाया छम्ह भाषिक अभियन्ताया नापं भाषिक न्ह्यलुवाः नं खः ।

भाजु किरण साय्‌मिया पूवंगु नां किरण कुमार मानन्धर खः । वय्‌कःया मांया नां न्हुछेमाया मानन्धर व बाःया नां कृष्णदास मानन्धर खः । वय्‌कःया जन्म ने.सं.१०७६ श्रावण शुक्लपक्ष द्वादशी कुन्हु जूगु खः ।

परोपकार पत्रिकाय् बि.सं. २०२८ स पिदंगु परोपकार नांया कविता वय्‌कःया न्हापां प्रकाशित रचना खः । नेपालभाषाय् बिशेष यानाः म्येँ च्वयेगु व म्ये हालेगुलिइ वय्‌कः सक्रिय । वय्‌कलं कविता नं च्वयादी । वय्‌कलं च्वयादीगु म्ये थीथी पत्रपत्रिकाय् पिदना च्वं । वय्‌कः झी झी थ्वः कालिमाति पाखें प्रकाशित जुइगु तय्‌जु पत्रिकाया दुजः खः । अले झीझी थ्वः संस्थाया छ्यान्जे नं खः । वय्‌कः नेपालभाषा मंकाः खलः येँया ग्वाहालि पुचःया दुजः नं खः ।

वय्‌कः नेपालभाषा उत्थानया ज्याय् सक्रियम्ह अभियन्ता खः । बि.सं.२०४२ सालय् जूगु आम चुनावय् नेपालभाषा मंकाः खलःया नायः भाजु पद्मरत्न तुलाधरं पंचायतया दुने पंचायत विरोधी उम्मेदवार जुयाः बसन्तपुली बियादीगु कालजयी भाषणया रेकर्ड यानाः देय्‌न्यंक न्यंकादीम्ह व्यक्तित्व नं थ्वय्‌कः खः ।

कीर्तिलक्ष्मीया पलाः छधाः प्याखं मुनाया च्वमि जनकलाल वैद्य खः । ने.सं. १११९ न्हूदँया लसताय् नेपाल संस्कृति लय्‌पौ पाखें थुगु सफपू पिदंगु खः । थुगु सफुलिइ ऐतिहासिक व सामाजिक प्याखंत भृकुटीया संकल्प, कीर्तिलक्ष्मीया पलाः, जुजु पृथ्वीनारायण शाह, बीरबलभद्र, कू कू दःगु माया, अस्तित्वया लागि, सिधान गुर्जु, भमचा व माजु दुथ्याःगु दु ।

कुतः समालोचना मुना सफूया पिकाकः नेपाल संस्कृति लय्‌पौ खः । थ्व सफू ने.सं. ११३० य् पिदंगु खः । थ्व सफू वरिष्ठ बाखंच्वमि लक्ष्मण राजवंशीया ने.सं. ११०८ य् पिदंगु नमिग्वाःगु सर्गः निसें ने.सं. ११२९ स पिदंगु ईया किचलय् तकया झिपु बाखं सफू व लिपा पिदंगु त्वाकः बाखं मुना सफू नापं यानाः झिंछगू सफुलिइ दुथ्याःगु सत्यापुं मयाक बाखंया समालोचना मुना खः । छम्ह हे साहित्यकारया कृतिया समालोचना यानातःगु थ्व सफू नेपालभाषा साहित्यय् न्हापांगु कुतः जुइमाः ।

बा कृष्णप्रसाद श्रेष्ठ (राजभाइ) व मां पवन कुमारी श्रेष्ठया कोखं ने.सं. १०७६ थिंलाथ्व १० कुन्हु येँया चिकंअतः त्वालय् साहित्यकार भाजु कुन्दन प्रसाद श्रेष्ठया जन्म जूगु खः । भाजु कुन्दन प्रसाद श्रेष्ठं स्कूलजीवनया इलंनिसें थीथी नेपालभाषा साहित्यया ज्याझ्वलय् ब्वति कया सिरपाः त्याकादीगु दु । वय्‌कःया न्हापां पिदंगु च्वखँ द्यःया प्रतिनिधित्व द्यः पाःलाः (धर्मोदय, दँ १ ल्याः ५, ६, ७ ने.सं. १०९८, पौ १७–१८) खः । तर लिपा वय्‌कलं कुनातःगु दिवस, पियाच्वंम्ह न्हूगु फय् (ने.सं. ११०८, दँया मन्दः, दँ ८, ल्याः ७) थेंज्याःगु चिनाखँ च्वयाः थःगु च्वसा चिनाखँ पाखे नं न्ह्याकादिल ।

भाजु कुन्दनप्रसाद श्रेष्ठ छम्ह बहुप्रतिभाशाली च्वमि खः । वय्‌कलं च्वखँ, चिनाखँया नापनापं समालोचना, जीवनी, नियात्रा, बौद्ध दर्शन आदि विषयय् नं थःगु च्वसा न्ह्याकादीगु दु । थ्वय्‌कलं कवयित्री प्रतिसरा साय्‌मिया स्वंगू कविता संग्रहया समिक्षा जिगु मिखाय् प्रतिसरा साय्‌मि (ने.सं. ११३९), कुनातःगु दिवस (ने.सं. ११३९) नांगु कविता संग्रह, फिसःया देशय् (ने.सं. ११४०) नांगु नियात्राया सफू, बुद्धवादया विशेषता (ने.सं. ११४०) बौद्ध दर्शननाप स्वापू दुगु सफू पिथनादिल । अनं लिपा छगू हे दँय् अर्थात् ने.सं. ११४१ य् वय्‌कलं स्वंगू समिक्षात्मक सफू जिगु मिखाय् प्रतिसरा साय्‌मि (परिवर्दति संस्करण), कवि पूर्ण वैद्यया स्वंगू सफू मुनाया समिक्षा गुरु दक्षिणा व ध्याचू व देय्‌या समसामयिक झाकात दुथ्याःगु कृति निबन्ध मुना सफू पिथनादिल । थुकथं भाजु कुन्दन प्रसाद श्रेष्ठ छम्ह नःलीम्ह साहित्यकार खयाः नं निदँया दुने न्हय्‌गू सफू पिदंगु धयागु नेपालभाषाया निंतिं तसकं लय्ताःया खँ खः । थुकिया हे सिरपाः कथं वय्‌कःयात ने.सं. ११४२ दँय् नेपालभाषा परिषद्पाखें पूर्णहिरा सिरपाः देछाःगु दु ।

भिक्षु कुमार काश्यपया जन्म ने.सं. १०४८ य्‌तानसेन, पाल्पाय् अबु सन्तमान शाक्य व मां तेजलक्ष्मी शाक्यया कोखं जूगु खः । ने.सं. १०६२ य् कुशीनगरय् ऊ. चन्द्रमणि महास्थविरया उपाध्यायकत्वय् प्रव्रज्या ग्रहण यानाबिज्याःम्ह वसपोलं श्रीलंकाया महामितन्द परिवेणय् त्रिपिटकाचार्य उपाधि हासिल यानाबिज्याःगु दु । नेपालय् आनन्दकुटी विद्यापीठय् तःदँ तक सेवारत जुयाबिज्याःम्ह वसपोलयात भारतं विद्यालंकार, म्यानमार सरकारं अग्गमहासद्धम्मजोतिक उपाधिं विभूषित याःगु दु । नेपाःया बुद्ध शासन धस्वाकेत आपालं योगदान दुम्ह वसपोलं नेपालभाषां आपालं बौद्ध च्वसु, सफू पिथनाबिज्याःगु दु । अखिल नेपाल भिक्षु महासंघय् वसपोल संघ उपनायक तक जुयाबिज्याःगु दु । वसपोलया कृति थथे दु – गौतम बुद्ध, बुद्ध धर्म व संघ, आलवक सुत्र, बुद्धया अर्थनीति, गृही प्रतिपति, दशपारमिता, गृहस्थ धर्म आदि ।

वय्‌कःया दशपारमिता सफू तसकं लोकंह्वाःगु सफू खःसा थ्व सफू तःगू संस्करणय् प्रकाशित जुइधुंकूगु दु । ने.सं. ११३१ स वसपोल दिवंगत जुल ।