डा. आनन्द जोशीया कोभिड–१९ हाइकु सफू ने.सं. ११४३ य् रुवरिक व कुतः पिकाकःया मंकाः कुतलं पिदंगु खः । थुकी निगू ब्व दु । छगू ब्वय् थःम्हं सिर्जना यानातःगु ५१ पु हाइकु, अले मेगु ब्वय् कोरोनाया आगमन व सन्त्रासया स्थिति दुने १९ म्ह नेवाः हाइजिन व छम्ह विदेशीया हाइकु यानाः २० पु हाइकु दुथ्यानाच्वंगु दु । सफूया नामं थुइके फु कि थन दुथ्यानाच्वंगु फुक्क हाइकु कोभिड दुने चाःचाःहिलाच्वंगु दु ।

कोरोनाया किचलय् नेपालभाषा नांजाःम्ह बाखं च्वमि मय्‌जु श्रीलक्ष्मी श्रेष्ठया न्हापांगु उपन्यास खः । भावना पिथना व कुतः पिकाकः जानाः ने.सं ११४१ य् पिदंगु १८८ पौया थ्व उपन्यासय् पीन्यागू अध्याय दु । वरिष्ठ आख्यानकार मथुराकृष्ण साय्‌मिया आह्वानय् च्वःगु थ्व उपन्यास, उगु मिसा उपन्यास मिसा प्रतियोगिताय् न्हापांगु सिरपाः त्याकेत ताःलाःगु खः । थ्व नेपालभाषाया अभिघाट विषययात कयाः रचना जूगु न्हापांगु उपन्यास खः । विश्वयात हे तःधंगु आघात लाकूगु कोरोना महामारीयात हे मू विषय यानाः उकिया त्रासं त्रसितम्ह थःगु देय् त्वःताः विदेसय् च्वनाच्वंम्ह डाइस्पोरियन नायिकाया नुगःखँय् हे थ्व उपन्यासया फुक्क घटना केन्द्रित जुयाच्वंगु दु । उपन्यासया अन्त विदेसय न्ह्याक्व हे सुविधायुक्त जूसां नायिकाया परिवार स्वदेश लिहांवयेगु क्वछीका उपन्यास क्वचायेकातःगु दु ।

हिन्दकुश हिमाली लागाया पर्यावरणीय संरक्षणया तातुनाः अन्तरराष्ट्रिय स्तरं पर्वतीय एकीकृत विकासया निंतिं अन्तरराष्ट्रिय केन्द्र International Centre for Integrated  Mountain Development -ICIMOD नीस्वनेगु ज्याया छम्ह मू न्ह्यलुवाः खः भाजु कोलिन रोजर  । हिन्दकुश पर्वतीय श्रृंखला रुस, अफगानिस्तान, पाकिस्तान, भारत, चीन, मङ्गोलिया, भुटान अले नेपाःया सीमादुनेया महत्वपूर्ण भूभाग खः । ग्रामिण लागाय् वैकल्पिक उर्जा, जलाधारया व्यवस्थापन अले विकासया ज्याय् अन्तरराष्ट्रिय स्तरय् सूचना सम्पर्कया विकास हे थुगु केन्द्रया मू तातुना खः । नेपाःया येँ देसय् थुगु केन्द्रया मूज्याकू दु । बेलायतया दक्षिण वेल्सया छगू खनिज ज्याया लजगाः याइगु परिवारय् जन्म जूम्ह कोलिनं क्याम्ब्रिज विश्वविद्यालयपाखें मानवशास्त्रय् स्नातकोत्तर उपाधि प्राप्त याये धुनेवं सैनिक सेवा अन्तर्गत निगूगु विश्व युद्धया झ्वलय् भारतया हिमाली लागा कुलु धैगु थासय् दँदँ तक च्वनादिल । थ्वहे इलय् कोलिनया नुगःया स्वापू हिमाली पर्वतीय श्रृंखला प्रति क्वातुल, अले थुकियात कयाः अध्ययन यानादिल । थ्वहे झ्वलय् स्थानीय भाय्‌या खँग्वः धुकू दयेकेत ताःलात ।

सन् १९८४इ ICIMOD या भालाक्वबियाः नेपालय् च्वनेगु जुसेंलि छम्ह मानवशास्त्री कथं शोध व अध्ययन यायेगु ज्या यानादिल । हिमाली लागाया समुदायपिंत कयाः अध्ययन यायेगु झ्वलय् स्वनिगःया नेवाः समुदायया सम्बन्धय् नं थीथी च्वसु व शोधपत्र च्वयादिल । लुमंकेबहः जू, नेवाः समुदायदुनेया स्यस्यः थरयात कयाः शोधकर्ता डेकन क्वगले व कोलिनया दथुइ अतिक चर्चित अले अन्तरारष्ट्रिय स्तरया बौद्धिक बहस जूगु खः । कोलिन भाजुया ‘CIM Social Mobility in Newar Caste System’ सफू अतिकं न्ह्यथनेबहःगु कृति खः ।

कोशल्वहं नेपालभाषाया छम्ह अग्रज आधुनिक कवि डा. आनन्द जोशीया निगूगु कविता संग्रह खः । ने.सं १११३ स त्रिवेणी साहित्य प्रकाशन पाखें पिदंगु थ्व संग्रहय् नीन्यापु कविता दुथ्यानाच्वंगु दु । थ्वय्‌क:या मेमेगु कविता संग्रहय् थें थुकी नं प्रतीकात्मक विम्वात्मक अभिव्यक्ति जक मखु न्हून्हूगु मौलिक उपमा विम्वया प्रयोग, परम्परागत मूल्यमान्यताप्रति तच्वःगु विरोध प्रतिध्वनित जुयाच्वंगु दु ।

अबु संघरत्न मानन्धर व मां सीतादेवी मानन्धरया क्वखं भाजु रवि मानन्धर ने.सं. १०९३ स चसाद्वँ त्वाः येँय् जन्म जूगु खः । प्रव्रज्या ग्रहण यानालि वसपोल भिक्षु कौण्डन्य जुयाबिज्यात । नेपाःया प्रबुद्ध भिक्षुपिं मध्ये भिक्षु कौण्डन्य नं छम्ह खः । वसपोलया हिलावंगु विश्वया रुप निबन्ध न्हापां बौद्ध लय्‌पौ आनन्दभूमिइ पिदंगु खः । बुद्ध धर्म सम्बन्धी आपालं मौलिक च्वसु च्वया बिज्यानाच्वंम्ह वसपोल अखिल नेपाल भिक्षु महासंघया महासचिव जुयाः थेरवाद बुद्ध धर्मय् योगदान बियाबिज्याःगु दु । भृकुटी मण्डप स्थित बौद्धविहारया संरक्षण सम्बर्दनय् नं वसपोलया महत्वपूर्ण देन दु । भिक्षु कौण्डन्य आनन्द भूमि लय्‌पौया सम्पादक खःसा वसपोलं भिक्षु सुमंगल महास्थविर स्मृतिग्रन्थ (ने.सं. ११२०) नं सम्पादन यानाबिज्याःगु दु । नेपालभाषा, नेपाली तथा अंग्रेजी स्वता भाषां नं च्वसा न्ह्याकाबिज्याइम्ह वसपोलया नेपालभाषाय् पिदंगु सफू संक्षिप्त दीर्घनिकाय व मज्झिम निकाय (ने.सं. १११९) खः । अथे हे नेपाली भाषं नं बुद्धधर्म सम्बन्धी वसपोलया तःगू सफू पिदंगु दु ।

क्यारोल जेनेटि संयुक्त राज्य अमेरिकाया क्यालिफोर्निया विश्व–विद्यालयय् प्रध्यापनया ज्या यानाच्वंम्ह भाषाशास्त्री खः । वय्‌क: हिमाली लागा अले सँय–बर्मेली भाय्‌या छम्ह विज्ञ नं खः । वय्‌कलं भाषाया अभिलेखिकरण, वाक्य विनास, भाषाया ऐतिहासिकता, भाषिकस्तर मापन आदि विषयय् थःगु अध्ययनया ख्यः दयेकावयाच्वंगु जुल । भाय् ल्हाइपिंसं भाय्‌या संरचनायात व्यवहारय् गुकथं विकसित यानायंकी धैगु पक्षय् खँ सीकेत कुतः यानादीम्ह खः । नापनापं न्हना वनेत्यंगु व अल्पसंख्यकतय् भाय्‌या संरक्षणय् छु यायेफइ धकाः च्यूताः तयाच्वपनादीम्ह खः । ‘A Grammar of Dolakha Newar’ सफू वय्‌क:या अनुसन्धानया लिच्वः खः । थुगु हे सफूपाखें वय्‌कलं सन् २००७ य् ‘Georg von der Gabelentz Award’ त्याकादिल । वय्‌क: ‘How Languages Work’ धैगु भाषा प्रशिक्षण सम्बन्धी सफूया च्वमि नं खः ।

जर्मनया हाइडलबर्ग विश्वविद्यालयपाखें थेरवादी बौद्ध दर्शनय् सुत्तपिटक कथं अनित्य व निर्वाणया बिषययात कयाः शोधग्रन्थ च्वयाः सन् २००४ य् विद्यावारिधि उपाधि प्राप्त यायेत सफल जूम्ह विद्वान खः – भाजु क्रिस्टोफर इमरिच  । क्यानाडाया टोरेण्टो विश्वविद्यालयया धार्मिक अध्ययन केन्द्रया प्राध्यापक जुयादीम्ह वय्‌क: नेवाः भाय्‌या नापनापं संस्कृत, चिनियाँ, जर्मनी, अंग्रेजी, फ्रान्सिसी, ग्रिक, इटालियन, बर्मेली, सँय्, भुटानी, हिन्दी, तामिल आदि तःगु भाय्‌या ज्ञाता खः ।

वय्‌क: बौद्ध दर्शनया नापनापं जैन धर्मया दिगम्बर मत सम्बन्धय् नं नांदंम्ह ज्ञाता खः । अथेहे वय्‌क:याके बर्मेली परम्परा कथंया बौद्ध संस्कारयात कयाः नं दुग्यंगु अध्ययन दु । ‘Writing Rites for Newar Girls; Marriage, Mimesis, and Memory in the Kathmandu Valley’ क्रिस्टोफोर भाजुया आः पिदनेत्यंगु न्हूगु कृति खः । अथेहे क्यानाडाया टोरोन्टो विश्वविद्यालय, संयुक्तराज्य अमेरिकाया जर्जिया विश्वविद्यालय अले नेपाःया स्वनिगः केन्द्र कथं ज्या न्ह्याका वयाच्वंगु अनलाइन नेवाः शब्दकोश निर्माण परियोजनाया मू संयोजक कथं भाला कयाः ज्या यानावयाच्वंगु दु ।

नेवाः लोकजीवनया छगू न्ह्याइपुगु पक्ष क्वाः नं खः । नेवाः समाजय् क्वाःयात कासाया रुपय् कायेगु चलन दु । थ्व क्वाःकासा म्हितेत ई ब्यः थाय्बाय् थथेहे जुइमाः धयागु मदु । क्वाः कासा निम्ह जक नं म्हिते ज्यू । अथेहे निगू पक्ष च्वनाः नं म्हिते ज्यू । छम्हेस्यां न्ह्यसः न्यनी मेम्हस्यां लिसः बीगु याइ । थथे लिसः बीमफुत धाःसा न्ह्यसः न्यनीम्हेस्यां लिसः बीमफुम्हेसिके गां फ्वनेगु याइ । थथे गां फ्वनीबलय् छंत बांलाःम्ह कलाः बी वा बांलाःम्ह भाःत बी वा घोरिम्ह खिचा छम्ह बी धकाः हासिख्यालि यायेगु नं चलन दु । थ्व क्वाःकासायात केवल मनोरञ्जन वा ई छ्यायेगु छगू कासाया रुपय् जक मकासे बौद्धिक व्यायामया छगू माध्यम नं धायेछिं । उकिं क्वाःकासायात थौंया न्ह्यसः लिसः कासाया पूर्वरूप कथं नालेबहःजू । नेवाः समाजय् प्रचलित क्वाःकासायात क्वय् बियाकथं ब्वथले छिं ।

रूप पक्षया आधारय्

क) चीहाकःगु क्वाः — मचां मांयात ख्वयेकी (गं न्याय्‌कीगु)

ख) तःहाकःगु क्वाः — छंत जिं काःवया, छं जितः पनाच्वन, छ छकः चिलाब्यूसा छंत हे जिं कयायंने (वा वःबलय् लः काःवनेगु )

ग) अनुप्रासयुक्त — नयेबलय् नसा, तीबलय् तिसा, बुइबलय् बुसा (चिकं)

घ) लय् सूरयुक्त — पल्टन पल्टन नि पल्टन हक्व हक्व चत् (नयेगु वा)

विषयवस्तुया आधारय्

क. प्राकृतिक वस्तु तथा वातावरण सम्बन्धी— सालां चमबू ध्यनां प्यमदं (खुसि)

ख. अंगप्रत्यंग सम्बन्धी— मनां मबू छुयां क्वः? (सँ)

ग . खाद्यवस्तु सम्बन्धी— सिजःया त्यपय् असर्फी जायेक? (गंगु ह्याउँमल्ता)

घ.  आधुनिक क्वाः — ब्वाँय्‌वनेफु तर न्यासिवने मसः, हालेफु तर नवाये मसः (मोटर) आदि

थुकथं थुपिं क्वाःकासां केवल मनोरञ्जनया नापं वौद्धिक व्यायाम जक याकीगु मजुसे नेवाः लोकजीवनया थीथी पक्ष तथा उमिगु आचार विचार जक मखु उमिगु सिर्जनशीलता कल्पनाशीलतायात नं उलि हे ब्वयेगु याःगु दु ।

नेपालभाषाया छुं छुं क्वाः

क्वाःया न्ह्यसः                                     क्वाःया लिसः

ध्यनां चमबू पालां त्वाः मदः                     खुसि

वनेत वनेसः लिहांवये मसः                     खुसि

मनां मबू छुयां क्व                                  सँ

सिजःया त्यपय् असर्फि जायेक                ह्याउँगु मल्ता

मामं मचायात भागि याः                         घलं ताँफय् लः थीगु

मांमं ल्हवइ मचां त्वनी                            घलं ताँफय् लः थीगु

छन्त जिं काः वयाः छं जित पनाच्वन छं चिलाब्यूसा छन्त हे जिं कयायने         वा वयाच्वंबले लः काःवनेगु

तःधंगु ख्यलय् चतांमधि छपा                    आकासय् च्वंगु पुन्हीया चन्द्रमा

ग्वाखंप्वाचाय् ला छपाँय् दु                       म्हुतुइच्वंगु म्ये

पल्टन पल्टन नि पल्टन हक्व हक्व चत्         म्हुतुइच्वंगु वाझ्वः

चाकलाःगु सुकुली फ्यतुइमज्यू                  लःकायेगु तुं

न्याम्ह दाजुकिजाया छपाः भु                    ल्हाःपाः

निम्ह दाजुकिजा दु । नवाये मसःसां खँ ब्याके सः     मिखा

तःकेँ निम्ह, म्हुतु मदुसां खँ ल्हायेसः                     मिखा

थां थां प्यथां हासा हासा निहासा पुलु पुल छपुलु       किसि

क्वय् पाउँ, दथ्वी पालु च्वय् न्यालु                        अय्‌लाः कायेगु

मां सुन्दरी म्ह्याय् बोक्सी                              गुलाफ स्वांया मा

प्यकुने प्यंगू त्वाः दु तर वया मदु छुं हे ख्वाः         रुमाल

न्हयःने छकः लिउने छकः सर्गतय् वने ग्वःकः ग्वःकः     भुतुमाली

सर्ग स्वयाः बाजं थायेगु                               भुतुमाली ब्वयेकेबलेय् लताइनं का तुलेगु

नयेबलय् कस्ति ल्ह्वयेबले कपाय्                        तु

म्ह छम्हं मिखा दतं अय् नं कां                        द्वक

सुथय् लुयाः बहनी बी न्हिनय् चकंक सर्गतय् थी       सूर्द्यः

स्वःसा निम्ह मस्वःसा छम्ह छन्त स्वयां थःत खन      न्हाय्‌कं

पानातःगु मरी नयेमज्यू                              सप्पा अंगलय् पानातैगु

ग्वय् लासा छत्र कुसा                                फकंमा

मचाम्ह नानी तसकं ग्यानी हाली मखु सनी मखु सुम्क च्वनी  कतांमरी

मां स्वयाः म्ह्याय् जान्ने                             ल्वहंमा

ल्हाःनं मदु, तुति नं मदु तर उखें थुखें जुइसः         ध्यबा

चिकुलाया इलय् मि मच्याःसां कुँ वः                     खसु

न्ह्यःनें शंखपुइम्ह लिउनें पंखां गालीम्ह                  खिचा

भाःतं कलाःया सकतां खं छता जक मखं             कलाः बर्खीच्वनीगु

लःमदु पुखुली ब्यांचा तिं तिं न्हू                         भाजनय् कःनि सीगु

चीधिकःम्ह बाबुचिया निगः तुपुली                      सियातःगु मुस्या

निम्हत्यपूया छपु जनी                               खापाया खवः

गुलि नल उलि हे ल्ह्वइम्ह                             जाकि बजि दायेगु पाथि

वा मदुम्हेस्यां सु प्वाँय् नः                             भुतुली सु दुइगु

घनघोर जंगलया दथ्वी हिया खुसी बाः वः           सिंच छायेगु

ब्वल ब्वल धाइ ब्व नं ब्वः तर ब्वःगु मखं           भुखाय् ब्वइगु

थ्यु धाल कि थी, थीमते धाल कि थी मखु            म्हुतुसी

तकिंतकिं बां तये गंगामाइ तःलय् तये ह्याउँमचा द्यःने तये   बजां त्वनेगु ह्वखा

आखः दतं सफू मखु तिंन्हुलं माकः मखु चाकलातं तुं मखु    मोह ध्यबा

छि झ्यालं वन जि गनं वने                           न्या दुगु जाः

वंथाय् तक बसालायावनीम्ह                       खासा

चायातःलय् म्हासुख्वाः माजु                           हलू मा

क्वाति निबन्धकार फणीन्द्ररत्न वज्राचार्यं च्वयादीगु झिँछपु निबन्धया मूना खः । थ्व नेपालभाषा परिषद्पाखें पिथंगु स्वंगूगु निबन्ध सफू खः । नेपालभाषाया उच्च कक्षाया ब्वनामितय्‌त ग्वाहालि दइ धइगु आशां पिकाःगु थ्व सफुलिइ झिंछपु निबन्ध गं, खिचाया न्हिपं, चिरफारया कोथाय् छन्हु, इन्भरकार्गिलय् नेपाली कतांमरि, अर्थशास्त्र ब्वनागु, क्वाति झीगु संस्वृतिया ति, चिगो कय्गू, सली, आसे, भुतिमालि, ला दुथ्यागु दु ।

क्वायेभु निबन्ध सफू ध्याचूमि हृदयप्रसाद मिश्रया सफू खः । थ्व छगू ध्याचू च्वखँ मुना खः । ने.सं १११७ य् कपाली एच.कें पिकयादीगु थ्व सफुलिइ झिंस्वपु च्वखँ दुथ्याःगु दु । थुकी राजनीतिक, सामाजिक, आर्थिक व सांस्वतिक दुष्चक्रयात ध्याचू नकातःगु दु ।