इशाया झिगूगु शदिइ अरबभूमी पाखें विकास जूगु गजलं थौं शास्त्रीय संगीतय् अपूर्व थाय् काःगु दु । गजलया शाब्दिक अर्थ मतिनामि नाप खँल्हाबल्हा वा थः यज्जुयात प्रणय बोध यायेगु खः। तर कालान्तरय् वयाः थ्व विधा माया मतिनाय् जक प्यपुना मच्वंसे मेमेगु ख्यःयात नं कःघायेगु यात । थथे विषयया विविधतायात थ्व विधां कय्च्यायेगु याःसां गजलया नियम विधानयात धाःसा त्वःतेगु मयाः ।
महाकवि सिद्धिदास महाजुया समकालीन नेपालीभाषाया युवा कवि मोतिराम भट्टं थम्हं गजल चिनेगु जक मखु साहित्यिक मण्डली हे स्वनाः नेपाली भाषा साहित्यय् गजलया धाः न्ह्याकल । थुकिया लिच्वः खः संगीत चन्द्रोदय काव्य संग्रह । बनारसं ने.सं १०३३ स पिदंगु निगूगु संस्करण धयातःगु थ्व संगीत चन्द्रोदयय् नेपाली भाषाया गजल नापं नेपालभाषां च्वयातःगु रत्नलाल ‘रत्न’यागु निपु व कवि गजवयागु छपु गजल नं लाःगु दु । थ्वहे कथं थुगु ईया नेपालभाषाया भक्त कवि मानलाल मास्कें (ने.सं ९९७–१०३७ ) च्वयाथकूगु भजनामृत नांगु सफलिइ निपु नेपालभाषाया गजल व सरदार हरिभक्त माथेमा (ने.सं ९४३–१०१५)यागु श्रृंगार भक्तिं जाःगु छुं गजल लुयावःगु दु । अथे हे ने.सं १०४० य् सिद्धिदास महाजुं राग गजल कौवाली नांगु गजलया सफूचा च्वयादीगु दु । अथेहे नेपालभाषां गजल चिनाः नं थौं तक गनं नं चर्चाय् मवःनिम्ह गजलकार गोरखबहादुरं ने.सं १०४८ निसें १०८५ दुने च्वया थकूगु ९५पु गजल व म्येया संग्रह लुयावःगु दु ।
थथे नेपालभाषाय् गजल विधाया प्रादुर्भाव ने.सां १०३३ य् संगीत चन्द्रोदय काव्यं निसें जुइधुंकूगु खयानं थ्वया सैद्धान्तिक चर्चाया नापं गजल साहित्यया विकास आधुनिककालय् वयाः तिनि जुल । ने.सं ११०७ य् सक्व प्रकाशन पाखें पिदंगु शैलेन्द्र श्रेष्ठया गजलया कल कल (ने.सं ११०७) नेपालभाषाया न्हापांगु गजल संग्रह खः । थ्वयां लिपा ने.सं ११०८ य् मोहनकाजीया भचा भचा गजल संग्रह पिदन । अथेहे ने.सं १११४ य् महाकवि गिरिजा प्रसादया गजल सीके नांगु गजल सम्बन्धी सैद्धान्तिक ज्ञानया न्हापांगु सफू पिदन । थ्वयां ल्यू गजलया सफू ज्वनाः छम्हयां ल्यू मेम्ह गजलकारपिं नं विस्तारं खनेदयेकः वल । थ्वय्कःपिं खः– भूषणप्रसाद श्रेष्ठ, एच. के कपाली, ईश्वरीमैंया श्रेष्ठ, दया खड्गी ‘वेचैन’, मदन श्रेष्ठ जुजं, राजेन्द्र पुता, दुर्गालाल श्रेष्ठ, अगिंमथः, सुधिर ख्वबि, सुरेश प्रधान, तुयु पुं, मजनु मर्हजन, सौरभ शाक्य, बद्री वेदना, धु्रव मधिकःमि, रेन राजन, ज्यापु जुजु, बुद्ध नेवाः, अनिश शाक्य, तवः मरु, नरेन्द्रप्रसाद जोशी आदि । अथेहे भूषणप्रसाद श्रेष्ठया थुलि यःकि गजल, छ गजल जि गजल म्येँचाः व जिं म्हंकेवं, छंं स्वःगु मिखाय् गजल सी.डी. नेपालभाषाया गजल ख्यलय् मेगु अध्याय खः । थथे गजल ख्यलय् दकलय् अप्वः गजल च्वःम्हः, सी.डी पिकाःम्ह व गजलया शास्त्रीय विधान कथं उच्चकोटिगु गजल च्वयाः विशिष्ट रुपं थःत म्हसीके ब्यूम्ह गजलकार भूषण प्रसाद श्रेष्ठ खः । अथेहे नेपालभाषाय् मतिनाइतर विषययात कयाः गजल च्वयेगु शुरु याःम्ह गजलकार खः एच. के.कपाली ।
थ्वय्कःपिं बाहेक नेपालभाषाया तत्कालीन थीथी पत्रपत्रिकाय् गजल च्वयाः गजलकार कथं म्हसीकःवःपिं मेपिं गजलकारपिं खः– चन्द्रलाल पिवाः, विमल ताम्राकार, रजनी मिला, राजेन्द्रप्रसाद श्रेष्ठ, रुमण जोशी, लिजः स्थापित, विष्णु, राजन् नापित, सामन्त, कृष्णराम स्यस्यः, यचु जोशी, रामेश्वर श्रेष्ठ, अगिव बनेपाली, निरज ‘आँशु’ आदि । तर थथे तःम्ह च्वमिपिं गजल लेखनय् खनेदुसां थ्वहे क्षेत्रय् प्रतिवद्ध जुया गजल साधना याःपिं गजलकारपिं धाःसा तसकं म्हो धायेमाः । थथे खया नं थौंया गजलकारपिं वैचारिक रुपं आपालं सचेत, सजग जूगु दु । थौंया गजलयात केवल मतिनाया विषयभूमिइ जक लिकुंकाः तयेगु मयासे थीथी ख्यलय् खनेदयाच्वंगु विसंगति विकृतिप्रति तिक्ष्ण व्यंग्य प्रहार याना सकारात्मक परिवर्तनया आवश्यकता बोध याकेगु निंतिं गजलयात अप्वः छ्यलेगु याःगु दु ।
नेपालभाषा साहित्यया पुनर्जागरण कालया नांजाःपिं महारथीपिं मध्ये दकलय् थकालिम्ह महारथी गद्य गुरु पण्डित निष्ठानन्द वज्राचार्य खः । थ्वय्कःया जन्म ने.सं. ९७८ थिंलाथ्व चौथिकुन्हु येँया ओमबहाः नःबहि त्वालय् जूगु खः । मचाबलय् पूजापाठ व जयमां ज्या यायेत गाक्क जक आखः सयेकाच्वंम्ह निष्ठानन्दं लिपा यक्व मेहनत यानाः आखः ब्वनाः नेपाः देय्या छम्ह नांजाःम्ह पण्डित जुयादिल ।
वय्कः छम्ह पण्डित जुयाः दुग्येक अध्ययन याना तयेधुंकूम्ह जूगुलिं थःके दुगु बौद्ध शिक्षाया ज्ञान सकसितं इनाबीत ने.सं. १०२१ सालय् जनबहालय् व ने.सं. १०२६ सालय् नःबही त्वालय् बौद्ध धर्मया ‘ललितविस्तर’, ‘भद्रकल्पावदान’ आदि बाखं कनादिल ।थुकथं येँया थासंथासय् बुद्ध जीवनीया बाखं बांलाक कनादीगुलिं बाखं न्यनेगुलि मन क्वसाःपिं आपालं दुगु वाःचायेकाः वय्कलं नेवाः भासं थम्हं कनागु बाखं च्वयाः पिकायेगु मती तयादिल । थुकिया लागि थः हे कलकत्ता झायाः आखःया थासा हयाः थः काय् पासा कयाः आखः कम्पोज यानाः ने.सं. १०२९ सालय् वयकलं एकविंशती प्रज्ञापारमिता ग्रन्थ पिकयादिल । थ्व नेपालभाषां थासा आखलं पिदंगु न्हापांगु ग्रन्थ खः । अथेहे वय्कलंं न्हिं छपौ छपौ पिकाकां ने.सं. १०३४ साल बछलागा १३ शुक्रवाः कुन्हु ललितविस्तर सफू पूवंकादिल । आपालं बौद्धधर्मया खँ दुथ्याःगु थुगु ललितविस्तर सफू गथे खँ ल्हायेगु खः अथेहे यानाः देवनागरि लिपि छ्यलाः थासा आखलं पिदंगु नेपालभाषाया दकलय् न्हापांगु गद्य सफू खः । थ्व सफू पिदने न्ह्यः तक सफू च्वइपिं च्वमिपिंसं तत्कालिन बोलिचालीया भाषां मखु पुलांगु भाषा व नेपाल लिपिं सफू च्वइगु खः । थथे बोलिचालिया भाषा, देवनागरी लिपि छ्यालातःगुलिं यानाः तत्कालीन बौद्धतय्त थ्व सफू ब्वने अःपुकाः ब्यूगु जक मखुसे लिपायापिं च्वमिपिंत नं बोलिचालिया भाषां नं सफू च्वयेज्यू धयागु स्यनाबिल। । नापं हस्तलिखित रुपय् मखु थासा आखलं पिकाःगु सफू जूगुलिं छक्वलं हे तःम्हेसिथाय् ललितविस्तर सफू थ्यंकेफत । थथे निष्ठानन्दं नेपालभाषां गद्य साहित्यया इतिहासय् न्हूगु पलाः ल्ह्वनादीगु, न्हूगु लँपु छुनादीगुलिं वय्कःयात नेपालभाषाया गद्यगुरु धाःगु खः ।
पण्डित निष्ठानन्द वज्राचार्यं ललितविस्तरया नापं श्री प्रज्ञापारमिता देवीयागु एकविंसति श्लोकया भाषा सहित, भद्रचरि श्लोकया भाषा व श्री बोधिज्ञान भाषा टिका आदि सफूत नं च्वयादीगु दु । ललितविस्तर बौद्धग्रन्थया प्रकाशनं नेपालय् नेपालभाषाया नापं बुद्धधर्मया पुनर्जागरणय् नं तःजिगु तिबः ब्यूगुलं वय्कःयात नेपाःया महायान बौद्ध धर्मया पुनरुद्धारक धकाः नं मानय् यानातःगु दु । ने.सं. १०५५ थिंलाथ्व चौथिकुन्हु वय्कलं थःगु नश्वर देह त्याग यानादिल ।
गोपालराज वंशावली नेपालमण्डलया ऐतिहासिक घटनावलीया पुचः खः गुगु थौंया नेपाःया इतिहासकारपिनिगु आधार ग्रन्थ जूगु दु । थ्व वंशावली दकलय् न्हापां ने.सं १०१९ य् बेलायतया विद्वान सेसिल वेण्डालं (ने.सं ९७६–१०२६) लुइकूगु खः । उकिं थुकियात वेण्डाल वंशावली नं धाः । लिपा ने.सं १०४२ य् वीरपुस्तकालयय् अनया पण्डितपिंसं सफूया लगत दयेकाच्वंबलय् थ्व सफुलिइ दकलय् न्हापां गोपाल वंशयापिं जुजुपिनिगु नां दुथ्यानाच्वंगुलिं थ्व ग्रन्थयात ‘गोपालवंशादि प्राचीन राजवंशावली’ धकाः नां ब्यूगु खः । लिपा थुकियात धनवज्रपिंसं गोपालराज वंशावली धाल । थौंकन्हय् थ्व ग्रन्थयात राष्ट्रिय अभिलेखालय लगत—ल्याः १–१५८३ (पत्र ४८,१७ –६३ व तँसा छपत्र ५० अपूर्ण) माइक्रोफिल्म ल्याः– बी १८÷२३ स दुथ्याकातःगु दु । भुजिंम्वल लिपिं ताडपत्रय् च्वयातःगु थ्व गोपालराज वंशावलीया २५% पौ– (पौ १७–२९ ) अशुद्ध संस्कृत व ७५ % (पौ २९–६३) पुलांगु नेपालभाषां च्वयातःगु दु । थ्व ग्रन्थ च्वःम्हेसिगु नां मदु । थुकी छ्यलातःगु नेवाः भाय् व अभिव्यक्तिया आधारय् सुं नेवाःइतर पण्डितं च्वःगु जुइमाः धकाः अनुमान यानातःगु खः । थुकी छ्यलातःगु संस्कृत नं नेवाःपहया संस्कृत खः । थ्व सफुलिइ थ्यमथ्यं ४५० व्यक्तिया नां दुसा ३०० ति थाय्या नां दुथ्यानाच्वंगु दु । थ्व गोपालराज वंशावली ग्रन्थ जुजु जयस्थिति मल्ल (ने.सं ५०२ – ५१५)या शासनकालय् च्वःगु खः धैगु खँ थ्व ग्रन्थय् उल्लेख जुयाच्वंगु थीथी प्रशंगपाखें सीकाकायेफु ।
थुकी ने.सं ५०८ निसें ५०९ तकया घटनाया वर्णन दु, गुगु अप्वः धयाथें जयस्थिति मल्लया राज्यकालय् जूगु राजनैतिक, सामाजिक, आर्थिक, सांस्कृतिक व सामाजिक घटना नाप सम्वन्धित जू । ताडपत्रय् भुजिंम्वल लिपिं च्वयातःगु थ्व ग्रन्थय् ने.सं ६ निसें १७७ तकया थीथी खँ न्ह्यथनातःगु दुसा ने.सं ४६९ निसें ५०९ तकया घटनाया विस्तृत वर्णन् यानाः ग्रन्थ क्वचायेकातःगु दु । थीथी ऐतिहासिक घटनाया स्पष्ट व संक्षिप्त रुपं न्ह्यब्वयातःगु तथा उल्लेखित घटना शिलाभिलेख व पुरातात्विक सामाग्री पाखें प्रमाणित जुइफुगु हे थ्व वंशावलीया प्रमुख विशेषता खः । थुकी न्ह्यब्वयातःगु विषय कथं थ्व गोपालराज वंशावलीयात निब्वय् थलाः अध्ययन याये छिं— राज वंशावली (पत्र १७ क –३० क), भूत वृत्तान्त (पत्र ३० ख – ६३ ख) ।
गोपालराज वंशावलीया न्हापांगु ब्वयात राजवंशावली कथं नां बीगु याःगुया कारण खः– थुकी मुख्य यानाः न्हापा जुयावंपिं जुजुपिनिगु वंशक्रम बियातःगुलिं । तर लिपायागु ब्व भूतवृत्तान्तय् नेपालमण्डलया घटनावली दु । तर थ्व नाप स्वापू दुगु – प्राचीन सिञ्जा, मिथिला व भारतया बयान तकया खँ नं उल्लेख यानातःगु दु । न्हापाया ब्व अर्थात् राजवंशावली स्वयाः थुकी अप्वः तिथिमिति बीगु व छुं अप्वः बयान बीगु कुतः जूगु दु । उकिं गोपालराज वंशावलीया न्ह्यब्व राजवंशावली स्वयां थ्व लिब्व भूतवृत्तान्त अप्वः प्रामाणिक जू । थुगु भूत वृत्तान्तय् थीथी तथ्य मुनाः थीथी इलय् च्वःगुलिं थुकी न्ह्यब्वयातःगु संबत् धाःसा च्वय्क्वय् लाःगु दु ।
गोपालराज वंशावलीया थ्व भूतवृत्तान्त ब्व क्वय् बियागु श्रोतया आधारय् च्वःगु खनेदु । गथे— तत्कालीन लाय्कू ज्योतिषतय्गु टिपोट, द्यःथाय् व लाय्कुली च्वंगु पुलांगु अभिलेख, परम्परागत नीति – धर्मशास्त्र, राजपण्डिततय् काव्य, ग्रन्थतय्गु पुष्पिका वाक्य आदि ।