भाषा, लिपि व साहित्य

जगतकेशरी (ने.सं ७९८ पाखेयाम्ह)

जगतकेशरी आःतक स्यूगुली जनसाधारण पाखें पिदंम्ह भ्वँत देय्‌या न्हापांम्ह ज्ञात कवि खः । थ्वय्‌कःया चण्डेश्वरी स्तोत्र शीर्षकगु छपु इतिकथात्मक म्ये लुयावःगु दु । थ्व म्येय् जगतकेशरीं थःगु परिचय ‘बाहरया जगतसिंहन चोया जुरो’ धकाः जक न्ह्यथनातःगु दु । भवानी श्रीचण्डेश्वरी भ्वँत देय्‌या मूम्ह इष्ट देवी खः । वैसाख पुन्हि कुन्हु भ्वँत देशय् थ्व देवीया जात्रा तःजिक न्यायेकी । थुगु जात्राबलय् श्रीचण्डेश्वरीया भजन सतलय् स्वन्हुयंकं जगतकेशरीं च्वःगु थ्व चण्डेश्वरी स्तोत्र पाठ व भजन जुइ । अथे हे वैशाख लच्छि यकं धैथें भ्वँतया छेँय् छेँय् नं भवानी श्रीचण्डेश्वरीया पाठ यायेगु चलन आःतकं न्ह्यानाच्वंगु दनि । थ्व चण्डेश्वरी स्तोत्र हिमवतखण्ड नेपाल महात्म्यया पौराणिक बाखंया भगवती चण्डेश्वरी व चण्डासुरया दथुइ जूगु युद्धया मज्जिमगाःगु अंश जक लिकयाः चिनातःगु इतिकथात्मक स्तोत्र खः ।

कवि जगतकेशरीं थुकी भक्तवत्सला उपास्य चण्डेश्वरी देवीया स्तोत्र पाठ यायेवं धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष वरदान प्राप्त जुइ धकाः थ्व स्तोत्रया महात्म्य न्ह्यब्वयातःगु दु । कवि जगतकेशरीं थ्व चण्डेश्वरी स्तोत्र पौराणिक बाखंया लिधंसाय् चिनातःगु खयां नं थुकिया भाषा व शैलींं थ्व स्तोत्रयात मौलिक स्वतन्त्र रचना थें च्वंकाबिउगु दु । थुकी छ्यलातःगु नेपालभाषा उबलय्‌या ख्वप, भ्वँत देय्‌या प्रजाजनया बोलिचालि प्रतिनिधि भाषा खः । थज्याःगु स्तरीय काव्यया रचना यानावंम्ह कवि जगतकेशरीया मेमेगु काव्य नं लुयावयेफैगु आपालं सम्भावना दु ।

जगतलाल श्रेष्ठ

येँया केलत्वालय् अबु नन्दलाल श्रेष्ठ व मां चन्द्रकुमारी श्रेष्ठया कोखं ने.सं. १०२२ स जगतलाल श्रेष्ठया जन्म जूगु खः । थ्वय्‌कः नेपालभाषाया प्यंगः थां मध्ये छगः थां जुयादीम्ह जगतसुन्दर मल्लया छम्ह सच्चाम्ह शिष्य खः । थः गुरु जगतसुन्दर मल्लया आदर्शयात अनुशरण यासे मस्तय्‌त नेपालभाषां आखः स्यनेगु ज्याय् न्ह्यच्यूपिं जगतसुन्दर मल्लया शिष्यपिं मध्ये थ्वयकः नं छम्ह खः ।

थ्वय्‌कलं सर्वसाधारणया मचातय्‌त आखः ब्वंकीगु ब्वनेकुथि मदुगु राणाशासन कालय् थःगु छेँय् हे ब्वनेकुथि चायेकाः शिक्षाया जागरण हयादिल । थुलि जक मखु अंग्रेजी शिक्षाया प्रचलन मदुगु इलय् नेपालभाषाया नापं अंग्रेजी भाषा ब्वंकाः नेपालभाषाया नापं अंग्रेजी भाषाया प्रचार प्रसार यानादिल । नापं मचातय्‌त ब्वनेगु नितिं मचासाहित्यया अभाव महशुस यानाः थम्हं हे मचासफू च्वयाः पिकयादिल ।

थ्वहे कथं वय्‌कलं ने.सं. १०६९ इ जगत–वर्णमाला (ने.सं. १०७०), मचा बाखं (ने.सं.१०७१) व पुलां बाखं पिथनादिल । अथेहे अंग्रेजी भाषा स्यनेत English Grammar in Nepal Bhasa सफू नं पिथनादिल । थथे नेपालभाषाय् मचा साहित्य निर्माण याःपिं अग्रज स्रष्टापिं मध्ये थ्वय्‌कः नं छम्ह खः । थ्वय्‌कःया थज्याःगु ज्यायात कदर यानाः ने.सं. १०८३ स च्वसापासां थ्वय्‌कःयात भाषाजवाः उपाधिं छायेप्यूगु खः ।

जगदीश चित्रकार

बौ नांजाःम्ह कलाकार अमर चित्रकार व मां चन्द्रदेवी चित्रकारया कोखं ने.सं. १०६७ इ येँया डल्लु तुल्सीधारा त्वालय् साहित्यकार भाजु जगदीश चित्रकारया जन्म जूगु खः । वय्‌कलं अर्थशास्त्र विधाय् एम.ए. क्वचायेकादीगु व लजगाः कथं चित्रकारिता ज्वनादीगु खःसां नेपालभाषा साहित्यया थीथी विधा गथे– उपन्यास, बाखं, समालोचना व चिनाखँ पाखे नं च्वसा न्ह्याकादीगु दु । वय्‌कःया न्हापांगु च्वसु छ व जि नांगु चिनाखँ, (सितु १६, ने.सं. १०८७) खः ।

वय्‌कःया साहित्य सृजना चिनाखँपाखें न्हापां न्ह्यज्याःगु खःसां आपाः यानाः वय्‌कःया च्वसा उपन्यासपाखे न्ह्याःगु दु । सुधारवादी बिचाःधाः दुम्ह उपन्यासकार भाजु जगदीश चित्रकारया उपन्यासय् मिजंतय्‌सं मिसातय्‌त याइगु अन्याः, अत्याः, शोषणया खँचुत न्ह्यब्वयाः उकियात निराकरण यायेगु लँपु नं क्यनादीगु दु । थज्याःगु हे सशक्त व चेतनशील पात्रत न्ह्यब्वयातःगु वय्‌कःया न्हापांगु उपन्यास खः माखापिखा (ने.सं. १०९७) ।

अथेहे उपन्यासकार भाजु जगदीश चित्रकारया मेगु लोकं ह्वाःगु उपन्यास खः – नचुयावंपिं मनूत (ने.सं ११२४)। उपन्यासकार भाजु जगदीश चित्रकारंं उपन्यास जक च्वयादीगु मयासे उपन्यासलिसे स्वापू दुगु ग्यसु ग्यंगु व्यावहारिक समालोचनाया च्वसु नं आपालं च्वयादीगु दु । समालोचना सम्बन्धी सफू पिदंगु मदुसां थ्वय्‌कःयात नेपालभाषाय् छम्ह स्यल्लाःम्ह समालोचक कथं नं कयातःगु दु ।

जनक नेवाः

बौ पूर्णमान शाक्य व मां पूर्णशोभा शाक्यया कोखं ने.सं. १०६८ गुंपुन्हि कुन्हु येँया ब्रम्हुत्वाः भलननी मुसुंबहालय् समालोचक भाजु जनक नेवाःया जन्म जूगु खः । वय्‌कःया पूवंगु नां जनककुमार शाक्य खः । भाजु जनक नेवाः नेपालभाषाया स्नातकोत्तर वंकादीम्ह जक मखु नेपालभाषा हे ब्वंकेज्या (स्यनामि) यानादीम्ह स्रष्टा नं खः । थ्वय्‌कः नेपालभाषा साहित्यया ब्वंकेज्या पाखें समालोचनाया ख्यलय् ल्हाः न्ह्याकादीम्ह च्वमि खः । भाजु जनक नेवाःया न्हापांगु विश्लेषणत्मक समालोचना च्वसु झीगु समाज व वेश्यावृत्तिया अध्ययन (स्वनिगः १ ने.सं. ११०६) खः । थःगु मांभाय्‌या थपू यायेगु तातुनाः मतिना नांगु पत्रिकाया सम्पादक जुयाः नेपालभाषा साहित्यया सेवा यानादीम्ह समालोचक भाजु जनक नेवाःया न्हापांगु समालोचना सफू ने.सं. ११०५ य् पिदंग धर्मरत्न यमि व वय्‌कःया कृति खः । अनं लिपा समालोचना नाप स्वापू दुगु सफू पुजाभू (ने.सं. ११०६) पिदंगु दु ।

जितेन्द्रबिलाश बज्राचार्य

संस्कृतविद्, नेवाः अभियन्ता भाजु जितेन्द्रबिलाश बज्राचार्यजुया जन्म ने.सं.१०८७ तछला थ्व दशमि कुन्हु येँया मखनय् जूगु खः । वय्‌कःया बाःया नां रिद्धिमान विलास बज्राचार्य व मांया नां सानुनानी बज्राचार्य खः ।

भाजु जितेन्द्रविलास बज्राचार्यजुं किपाहना बाखं (कमिक) भौपाजु व ककाजुया सम्वाद च्वयादीगु खः । अथेहे वय्‌कःया चिनाखँ, च्वखँ, मुक्तक, हाइकु आदि च्वसू इनाप, हिसि, सुकुन्दा, स्वनिगः, जः आदि पत्रपत्रिकाय् पिदंगु दु । वय्‌कःया संस्कृति सम्बन्धि च्वसूत पत्रपत्रिकाय् पिदना हे च्वंगु दु ।

वय्‌कः जः सफूकुथिया संस्थापक नायः (ने .सं ११११), नेवाः देय् दबू केन्दीय दुजः व सचिव, नेवाः गुथि या केन्द्रीय दुजः कार्यालय सचिव, न्वकु । नेपालभाषा मंकाः खलः येँया दुजः । रत्नकृति महाविहार अध्ययन मण्डलया संयोजक नं खः ।

भाजु जितेन्द्र विलास बज्राचार्यजुं सत्यमोहन जोशी हनाज्याझ्वःया व्यवस्थापन कमितिया दुजः, सत्यमोहन जोशी ज्याजंक्व ज्याझ्वःया व्यवस्थापन कमितिया दुजः, जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठ हना ज्याझ्वःया व्यवस्थापनया ल्यू कजि, भाषानिभाः प्रेमबहादुर कसाःया नामय् अन्तर स्कूल नेपालभाषा चिनाखं ध्येंध्येंबल्लाः कासाया कजि जुयाः नं ज्या यानादीगु जुल । स्वनिगलं पिने धरान, नारायणघाट, उदय्‌पुरय् जूगु राष्ट्रिय व प्रदेश स्तरीय लाखे प्याखं धेंधेंबल्लाय् वय्‌कः निर्णायक जुयाः नं ज्या यानादीगु दु । अथेहे थीथी जिल्लाय् वनाः नेवाःतय् तजिलजि व संस्कारयागु बिषयय् प्रशिक्षण बीगु ज्या नं वय्‌कलं यानादी ।

जीतबहादुर मानन्धर

बा गणेशबहादुर मानन्धर व मां गणेशमाया मानन्धरया क्वखं यलया लगं ख्यलय् ने.सं. १०५५ य् निबन्धकार भाजु जीतबहादुर मानन्धरया जन्म जूगु खः । एम.ए वि.एल तथा संस्कृति विषयय् फिलातेली ब्वने ज्यायानादीम्ह मानन्धर भाजुया नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् मू विधा अनुसन्धानात्मक निबन्ध च्वयेगु खः । सरकारी सेवाय् उच्च पदय् च्वनाः ज्या यानादीधुंकूम्ह गोरखा दक्षिणबाहु (द्वितीय, ने.सं. १११३) व विख्यात त्रिशक्तिपट्ट (तृतीय, ने.सं. १११०) थेंज्याःगु पदकं विभूषित जुयादीधुंकूम्ह भाजु मानन्धरया साहित्य क्षेत्रय् नेपालभाषा, नेपाली व अंग्रेजी थ्व  स्वताय्‌सकं अतिकं हे च्वसा न्ह्याः । थीथी पत्रिकाय् इलय् ब्यलय् अनुसन्धानात्मक च्वसु पिथना झायाच्वनादीम्ह मानन्धर भाजुं थःगु हे जातिया विषयय् अनुसन्धान यानाः थःगु हे जातनाप स्वापू दुगु च्वसु मुना सफू मानन्धर निबन्ध मुना ने.सं. ११२४ य् पिथनादी धुंकूगु दु ।

जीवनकुमार महर्जन

जीवनकुमार महर्जन नेसं १०९० दिल्लाथ्व १५ (गुरुपुन्ही) कुन्हु किपू नगरपालिका पांगा ध्वाखासि त्वालय् बूगु खः । मां तेजमाया महर्जन व अबु केशवराम महर्जनया काय् जीवनकुमार महर्जन नेपालभाषाया छम्ह स्यनामि खः । नेपालभाषा गुथि किपूया ग्वसालय् नेसं ११०७ सः जूगु नेपाल लिपिया कक्षाय् लिपि सयेकाः अनं लिपा स्यनामि जुयाः भाषिक लागाय् दुहां झाःगु खः । वय्‌कः थौंकन्हय् नेपालभाषा केन्द्रीय विभागय् नेपालभाषाया प्राध्यापन यानाच्वनादीगु दुसा बलाामि नेवाः भाय्‌या वर्णनात्मक अध्ययन विषयय् विद्यावारिधिया नितिं अनुसन्धानया ज्या न्ह्याकाच्वंगु दु ।

नेपाल लिपि व उकिया चिन्ह प्रणाली (ने.सं ११२०) वय्‌कःया् न्हापां पिदंगु लेख खःसा गुंद्यः नांया गोष्ठीपौ (ने.सं ११२६) दकलय् न्हापां न्ह्यब्वःगु अनुसन्धनात्मक पौ खः । नेपालभाषाया प्राचीन वाङमय, नेवाः बस्ती, पुलांगु प्याखं, लिपि, अभिलेख आदि विषयदुने केन्द्रीत जुयाः वय्‌कलं थीथी पत्र–पत्रिकाय् अनुसन्धनात्मक लेख पिथनादीगु दु । नेपाल लिपिया ण संलिपि (ने.सं ११२३ ) वय्‌कःया पिदंगु कृति खः ।

वय्‌कलं थीथी सफू, पत्रिका सम्पादन यानाः पिथनादीगु दु । नेसं १११३ स्वनिगः दँपौ वर्ष १३ ल्याः ५, ने.सं ११२३ ज्यापु लुमान्ति पौ, ने.सं ११२७ व ११२९ स पिदंगु कीर्ति अनुसन्धनात्मक पत्रिका अंक १ व २ वय्‌कलं सम्पादन यानादीगु पत्रिका खः । अथेहे ल्वहंपौ अभिलेखया थीथी पक्ष (नेसं ११२४) वय्‌कःया सम्पादनय् पिदंगु सफू खः ।

नेपालभाषाया पुलांगु नाटक कर्पावति चरित आलेखन यानाः पिकयादीगु खः । वय्‌कलं यल महानगरपालिकापाखें स्कूल स्कूलय् नेपालभाषा ब्वंकेगु निंतिं पिथंगु पाठ्यसफू ‘यल ललितकलाया देय्’ च्वयेगु कमिटीया नं दुजः जुयाः ज्या यानादीगु दु ।

नेपालभाषा गुथि किपुली नेसं ११०७ निसें ११२० तक कोषाध्यक्ष जुयाः ज्या यानादीगु खःसा ने.सं ११२० निसें ११३० तक नेपाल लिपि परिषद् किपूया छ्याञ्जे खः । थौकन्हय् कीर्ति रिसर्च सेन्टरया छ्याञ्जे जुयाच्वनादीगु दु । नेपाललिपि व पुलांगु अभिलेखय् विशेष रुची तयादीम्ह वय्‌कः नेसं ११३८ स तत्कालीन सम्मानीय राष्ट्रपति विद्यादेवी भण्डारीपाखें ज्यापु विशेष सम्मान पदं सम्मानित जूगु खः ।

जीवनकुमार महर्जन

जीवनकुमार महर्जन नेसं १०९० दिल्लाथ्व १५ (गुरुपुन्ही) कुन्हु किपू नगरपालिका पांगा ध्वाखासि त्वालय् बूगु खः । मां तेजमाया महर्जन व अबु केशवराम महर्जनया काय् जीवनकुमार महर्जन नेपालभाषाया छम्ह स्यनामि खः । नेपालभाषा गुथि किपूया ग्वसालय् नेसं ११०७ सः जूगु नेपाल लिपिया कक्षाय् लिपि सयेकाः अनं लिपा स्यनामि जुयाः भाषिक लागाय् दुहां झाःगु खः । वय्‌कः थौंकन्हय् नेपालभाषा केन्द्रीय विभागय् नेपालभाषाया प्राध्यापन यानाच्वनादीगु दुसा बलाामि नेवाः भाय्‌या वर्णनात्मक अध्ययन विषयय् विद्यावारिधिया नितिं अनुसन्धानया ज्या न्ह्याकाच्वंगु दु ।

नेपाल लिपि व उकिया चिन्ह प्रणाली (ने.सं ११२०) वय्‌कःया् न्हापां पिदंगु लेख खःसा गुंद्यः नांया गोष्ठीपौ (ने.सं ११२६) दकलय् न्हापां न्ह्यब्वःगु अनुसन्धनात्मक पौ खः । नेपालभाषाया प्राचीन वाङमय, नेवाः बस्ती, पुलांगु प्याखं, लिपि, अभिलेख आदि विषयदुने केन्द्रीत जुयाः वय्‌कलं थीथी पत्र–पत्रिकाय् अनुसन्धनात्मक लेख पिथनादीगु दु । नेपाल लिपिया ण संलिपि (ने.सं ११२३ ) वय्‌कःया पिदंगु कृति खः ।

वय्‌कलं थीथी सफू, पत्रिका सम्पादन यानाः पिथनादीगु दु । नेसं १११३ स्वनिगः दँपौ वर्ष १३ ल्याः ५, ने.सं ११२३ ज्यापु लुमान्ति पौ, ने.सं ११२७ व ११२९ स पिदंगु कीर्ति अनुसन्धनात्मक पत्रिका अंक १ व २ वय्‌कलं सम्पादन यानादीगु पत्रिका खः । अथेहे ल्वहंपौ अभिलेखया थीथी पक्ष (नेसं ११२४) वय्‌कःया सम्पादनय् पिदंगु सफू खः ।

नेपालभाषाया पुलांगु नाटक कर्पावति चरित आलेखन यानाः पिकयादीगु खः । वय्‌कलं यल महानगरपालिकापाखें स्कूल स्कूलय् नेपालभाषा ब्वंकेगु निंतिं पिथंगु पाठ्यसफू ‘यल ललितकलाया देय्’ च्वयेगु कमिटीया नं दुजः जुयाः ज्या यानादीगु दु ।

नेपालभाषा गुथि किपुली नेसं ११०७ निसें ११२० तक कोषाध्यक्ष जुयाः ज्या यानादीगु खःसा ने.सं ११२० निसें ११३० तक नेपाल लिपि परिषद् किपूया छ्याञ्जे खः । थौकन्हय् कीर्ति रिसर्च सेन्टरया छ्याञ्जे जुयाच्वनादीगु दु । नेपाललिपि व पुलांगु अभिलेखय् विशेष रुची तयादीम्ह वय्‌कः नेसं ११३८ स तत्कालीन सम्मानीय राष्ट्रपति विद्यादेवी भण्डारीपाखें ज्यापु विशेष सम्मान पदं सम्मानित जूगु खः ।

जीवनकुमार श्रेष्ठ

स्वनिगलं पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक नापं सांस्कृतिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु जीवन कुमार श्रेष्ठ नं छम्ह खः । वय्‌कः तनहुं नेवाः खलः दमौलिया छ्यान्जे नं जुयादी । दमौलीइ नेवाः भाय् नापं नेवाः संस्कृति प्रचार प्रसारया ज्याय् वय्‌कः तसकं सक्रिय जुयादीम्ह व्यक्ति खः ।

जीवेश्वर लाखे

स्वनिगलं पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु जीवेश्वर लाखे नं छम्ह खः । वय्‌कःया जन्म बि.सं.१९९४ य् यलय् जूगु खः । लिपा वय्‌कः थाय्‌बाय् हिलाः बिराटनगरय् च्वं झाल ।

वय्‌कःया मांया नां सूर्यलक्ष्मी व बाःया नां जीतलाल लाखे खः । नेवाःतय् उत्थानय् वय्‌कः सदां सक्रिय जुयादी । नेवाः देय् दबू नीस्वनेगु ज्याय् नं वय्‌कःया ज्वःमदुगु योगदान दु । वय्‌कः आवद्ध जुयादीगु संघसंस्था थुकथं दु – झी पुचः विराटनगर (संरक्षक), महेन्द्र मोरङ कलेज (सह–प्राध्यापक), दिग्दर्शन साप्ताहिक (प्रधान सम्पादक) व मेमेगु संघसंस्था । वय्‌कःया कृति– राजनीतिक शास्त्र : एक परिचय (सह लेखन) व मेमेगु यक्व च्वसु ।