नेपालभाषाय दकलय् न्हापां खनेदुगु न्यायशास्त्रया सफू खः ने.सां ५००या नारद संहिता, गुकियात नारदस्मृति, न्यायविकासिनी आदि नं धायेगु याः । थ्व नारद संहिता प्राचीन हिन्दु न्यायशास्त्रया परम्पराय् नां जाःगु शास्त्र मनुस्मृतिया लँपुइ लिनाः च्वयातःगु ग्रन्थ खः । नेपालय् नारदस्मृतिया प्रचलन नान्यदेवं (ने.सं २१७—२६५) सिमरावन गढ (ने.सं २१७) दयेकाः तिरहुती राज्य स्वनेधुंकाः अर्थात् झिंनिगूगु शदी पाखे अनं वःगु खनेदु । थ्व (राष्ट्रिय अभिलेखालयय् लगत प्रथमया १२३१ ल्याखय् लाःगु १३.७५ × १.७५इञ्च आकारयागु ताडपत्र भुजिंम्वल लिपिं च्वयातःगु ११) १४४ पौया ग्रन्थ खः । थुगु सफूया माइक्रोफिल्म एम. एल २९ ल्याखं जूगु दु । राष्ट्रिय अभिलेखालयय् दयाच्वंगु थ्व ग्रन्थया प्रति येँ लगंबहाःया लुन्तभद्र वज्राचार्यं ल्ह्यःगु ख । राज्य शासन चले यायेत थ्व मदयेक मगाःगु ग्रन्थ खः । थ्व हे कथं नारद संहिता ग्रन्थ जुजु जयस्थिति मल्लया पालय् अमात्य जयत वर्मां राज पण्डित मनकु भारो (माणिक्यवद्र्धन) यात संस्कृत भाषाया नारद संहितायात नेपालभाषां टीका च्वकेब्यूगु खः । थ्व हे नारद संहिता ग्रन्थया आधारय् जुजु जयस्थिति मल्लं नेपालय् स्थिति वन्देज न्ह्याकूगु व थुकिया हे आधारय् नेवाः संस्कृति ब्वलंगु खः धयागु धारणा नं दु ।

थ्व नारद संहिता ग्रन्थ पण्डित मणिकं तत्कालीन समाज सुधारया लागि दयेकूगु संकेत कथं सफूया लिउने न्यायशास्त्र, न्यायवत्र्मन, न्यायधम्मपद, न्यायविकासिनी आदि शव्द छ्यःगु खः । व हे कथं थ्व ग्रन्थयात थीथी कथं नामाकरण याःगु खः । थ्व सफू मूल ग्रन्थया शव्दानुवाद जक मजुसे माःकथं टिप्पणी व उदाहरण समेत न्ह्यब्वयातःगु सब्याख्यान टीका खः । थुलि जक मखु पण्डित मणिकं नारद संहिताया टिकाय् नारदस्मृतिया जक मखु मेगु ग्रन्थ अर्थात् पितामह धैम्हेस्यां च्वःगु संस्कृतया दिव्यशुद्धी धैगु ग्रन्थं तीप्तमाष (क्वाःगु चिकं थलं मासा लँग्वारा लिकायेगु ) अंश नं भाय् हिला नारदस्मृतिया लिपांगु ‘दिव्य’ (दैवी न्यायिकदण्ड) प्रकरणय् दुथ्याकूगु दु । अथे हे थ्व सफूया पुष्पिका वाक्यय् ‘अथः नेपाल भाषा लिखितम्’ धकाः न्ह्यथनातःगु दु । थथे नेवाः भाय्‌या संस्कारित नां नेपालभाषा खः धैगुया प्रमाणित दसि मध्ये थ्व सफू नं छगू जूगु दु । थ्व नारद संहिता टिका ग्रन्थयात देवनागरी लिपिं हिलाः भाजु शान्तहर्ष वज्राचार्यं ने.सं ११०७ न्यायविकासिनीया नामं सफू पिकयादीगु दुसा भाजु काशीनाथ तमोटं थ्व सफूया १८ प्रकरण मध्ये छगू प्रकरण ‘चौप्रतिषेध प्रकरण’ थौंकन्हय्‌या नेपालभाषां हिलाः पुलांगु नेपालभाषा वाङ्मय–मुना (ब्व १) सफुलिइ पिथनादीगु दु ।

प्राचीनकालया नेपालभाषाय् नीतिमूलक बाखं गुलिं संस्कृत प्राकृत भाषाया तप्यंक अनुवाद टिकाया रुपय् खनेदुसा गुलिं तत्कालिन प्रचलित आख्यान, रामायण, महाभारत ग्रन्थया कथावस्तुया छुं किस्सा लिकया उकियात हे विषयभूमि दयेकाः चिनातःगु खनेदु । तत्कालिन जुजु मन्त्रीया काय्पिंत राजनीति, समाजनीतिया ज्ञान बीगु अथेहे समाजयात नीति, आर्दशया शिक्षा बीगुया नापं इमान्दारीता, परिश्रम, स्वाबलम्वनया पाठ स्यनेगु हे थज्याःगु बाखंया तातुना जूगु दु । थुगु इलय् रचना जूगु नीतिमूलक बाखं विशेष यानाः गुलिं बाखनय् कथावस्तुया माध्यमं सन्देश बीगु यानातःगु दुसा गुलिं बाखनय् पात्रतय्गु सम्वाद पाखें सन्देश ह्वलेगु यानातःगु दु । मेमेगु बाखं सफूया तुलनाय् नेपालभाषाय् थज्याःगु सफू म्हो जक खनेदु ।

नेपालभाषाया थौंतक स्यूगुली दकलय् न्हापांगु लिखित पत्र कथं ने.सं २३५ या लिखित पत्रयात कयातःगु दु । थ्व स्वयाः न्ह्यःया लिखित पत्र लुयावःसां नेपालभाषाया वाक्य मखु, छुं खँग्वः संस्कृतया तँसा वा टिपोट कथं जक छ्यलातःगु लुयावःगु दु । ताडपत्र भुजिंम्वल लिपिं च्वयातःगु थ्व लिखित पत्रय् स्वतन्त्र अभिव्यक्ति कथं नेपालभाषायात छ्यलातःगु दु । थुगु इलय् लिखित पत्रयात नां बीगु चलन मदु । उकिं थ्व लिखित पत्रय् थुकियात नियमपरिभाषा पत्रिका धकाः न्ह्यथनातःगुलिं थ्व अभिलेखयात नियमपरिभाषा पत्रिका नं धायेगु पाय्‌छि जू धैगु अन्वेषक भाजु काशीनाथ तमोटया धापू खः ।

तप्यंक संबत् न्ह्यमब्वसे तत्कालीन प्रचलन कथं अक्षराङ्क छ्यलातःगु दु गथे — सिद्धि स्वस्ति । सम्वत आ ल ह्र (२३५) मार्ग कृष्ण चतुर्दशी । श्रीबुमाया श्रीतेग्वल्के श्री सिवदेव संस्कारित श्रीमनिधरजैवमहाविहारार्यसर्वसंघना नियमपरिभाषपत्रिकेयं ।..बन्धुवुविहार हावोया चीवरि मानि २० पद्मभद्र, दानभद्र .. दस मानिका धा मा १०-१०..छुं पनक .. धकाः च्वयातःगु दु । थन पत्रिका धाःगु थौंया थेंज्याःगु साहित्यिक पत्रिका मजुसे छुं नियम थिति च्वयातःगु लिखित पत्र अर्थात् छपत्र धाःगु खः । थ्व अभिलेख ललितपुरया त्यागः त्वालय् लाःगु जुजु शिवदेवं संस्कार याःगु मणिधरजीव महाविहारया आर्य सर्वसंघया (उगु विहारय् बरेछूपिं व विहारनाप सम्वन्धित भिक्षुपिनिगु निंतिं) छु थिति नियम च्वयातःगु अभिलेख खः । थ्व ने.सं २३५या लिखित पत्र न्हापां ने.सं ११०० य् हेमराज शाक्यं यलया उकुबहालय् च्वंगु पुलांपुलांगु अभिलेख अध्ययन यायेगु झ्वलय् मेमेगु लिखित पत्र नापं लुइकादीगु खः । लिपा थ्व अभिलेखयात भाजु काशीनाथ तमोट, इयान अलसपपिंसं थुकिया बांलाक फोटो कायेगु नापं माइक्रोफिल्म याकादिल (माइक्रोफिल्म नं —ई १४०३-१३) ।

थ्व अभिलेखया फोटो थःपिंसं अध्ययन यायेगुया नापं मेपिं तत्कलीन विद्वानपिं धनवज्र वज्राचार्य, डा.कमलप्रकाश मल्लपिंत ब्वनेत बियादिल । थ्वय्‌कःपिं फुक्कस्यां बांलाक ब्वनाः थ्व अभिलेख मुक्कं नेपालभाषायागु खः धकाः सार्वजनिक यानादिल । तःगू नेपालभाषाया वाक्य दुथ्यानाच्वंगु थ्व अभिलेखय् नेपालभाषाया आपालं असमापिका क्रिया (तँङ, सेङ) व उकिया रुपावली व कारक प्रत्यय (श्रीतेग्वल्के), लिच्छबी नाप तौल (मानिका, धामा ) नं दुथ्यानाच्वंगु दुगुलिं थ्व अभिलेख स्वयाः नं पुलांगु नेपालभाषाया अभिलेख दयेमानि धैगु वय्‌कः विद्वानपिसं अनुमान यानादीगु दुसा थ्व ने.सं २३५या अभिलेख भाषिक अध्ययनया निंतिं जक ज्याय्‌ख्यलय् जूगु अभिलेख मजुसे तत्कालीन प्रचलित मुद्राया नापं नाप तौलया प्रकार सीकेत नं ग्वाहाली जूगु दु ।

मल्लकालय राष्ट्रियरुपय् छ्यलाबुला जूगु नेपाल लिपि शाहकालय् तक नं राष्ट्रिय व अन्तर्राष्ट्रिय रूपं छ्यला हे च्वंगु खः । जुजु प्रतापसिंह शाहया पालय् नेपाल संवत् ८९५ (१८३२ वि.सं.) नेपाल व भ्वँत दथुइ जूगु सन्धिपत्रय् नेपालभाषा, नेपाल लिपि व नेपाल संवत् छ्यलातःगु खः । शाह जुजुपिन्सं नं नेपाल लिपि छ्यलाः हे आपालं साहित्यया ग्रन्थत च्वयावंगु दु । जुजु राजेन्द्र विक्रमं च्वःगु ‘नमोबुद्ध भगवानया प्रार्दुभाव महासत्वपाख्यान नाटक’ (ने.सं९५१) नं नेपाल लिपिं हे च्वयातःगु ग्रन्थ खः।

नेपालय् राणाकालीन इलय् नेपालभाषा व नेपाल लिपियात सरकारी मान्यता मबीगु निर्णय लिपा नेपाल लिपिया छ्यलाबुलाय् पंगः वल । गुकिया लिपा सरकारी व प्रशासनिक ज्याखँय् देवनागरी लिपिं थाय् काल । थथे सरकारी ज्याखँय् नेपाल लिपिया पलिसा देवनागरी लिपि छ्यलेगु जूबलय् सर्वसाधारणं नेपाल लिपि सयेकेगु मयात । नेपाल लिपि केवल गुरुजु द्यःभाजुपिसं जक सयेकेमाःगु आखः थें जूवन । थथे सर्वसाधारणं नेपाल लिपिं च्वयातःगु ब्वनेमफया वंगु तथा प्रेस आखलं अःपुक यक्व सफू पिथने ज्यूगुलिं नेवाः न्ह्यलुवाःतय्‌सं नेपालभाषा ल्यंकातयेत लिपिया मोह कयाच्वनां मजिल धकाः प्रेस आखः छ्यलाः सफू पिथन । पं निष्ठानन्द बज्राचार्य ‘एकविंशति प्रज्ञापारमिता’ (ने.सं. १०२९), ‘ललितविस्तर’ (ने.सं. १०३४), जगतसुन्दर मल्लया ‘इसपं दएकातःगु बाखं’ (ने.सं. १०३५), सिद्धिदास महाजुया ‘सज्जन हृदयाभरण’ (ने.सं. १०४०), ‘शुक्रराज शास्त्रीया ‘नेपालभाषा व्याकरण’ (ने.सं. १०४६) व धर्मादित्य धर्माचार्यया ‘बुद्धधर्म व नेपालभाषा’ (ने.सं १०४५ —१०५०) पत्रिका आदि देवनागरी लिपि थासा आखलं पिदन । थुकथं द्वःछि दँसिबें पुलांगु इतिहास क्वबियातःगु नेपाल लिपिया छ्यलाबुला तनाः नेपालभाषाय् नं देवनागरी लिपिया छ्यलाबुला जुल ।

धर्मादित्य धर्माचार्यया इलाहाबादया प्राज्ञिक सम्बोधन व ‘बुद्ध धर्म व नेपालभाषा’ पत्रिकाया च्वसुपाखें तःताजि नेपाल लिपि दुगु व छ्यलाबुला व संरक्षण यायेमाःगु कुलादिल । लिपा वैद्य पन्नाप्रसाद जोशी, हेमराज शाक्य, शंकरमान राजवंशी व पुष्परत्न ‘सागर’ आदिपिन्सं नेपाल लिपिया वर्णमाला पिथनाः नेपाल लिपिया पुनर्जागरणया अभियान न्ह्याकल । पन्नाप्रसाद जोशीया ‘नेपालभाषाया अक्षरबोध’ (ने.सं. १०७०), ‘नेपाल देशया अक्षरबोध’(ने.सं.१०७४), हेमराज शाक्यया ‘वर्ण परिचय’ (ने.सं.१०८०), ‘नेपाल लिपि विकास’ (ने.सं. १०९३) आदि नेपाल लिपिया वर्णमाला खः ।

प्रजातन्त्र वयेधुंकाः नेपालया मौलिक नेपाल लिपि संरक्षण, प्रवद्र्धन व प्रचारप्रसारया संस्थागत ज्याझ्वःत न्ह्यात । ने.सं. ११०० निसें ‘नेपाल लिपि गुथि’ नीस्वनाः नेपाल लिपि स्यनेकने, नेपाल लिपिया पत्रिका व वर्णमाला पिथनेगु, नेपाल लिपिया च्वज्याकासा, कम्प्युटरया फोन्ट व डिजिटल एप पिथनेगु ज्या यानावयाच्वंगु दु । ‘नेपाल लिपि गुथि’ बाहेक ‘लिपि थपू गुथि’, ‘नेपाल लिपि परिषद्, ‘न्हू हिसू पुचः’ आदि लिपि सम्बन्धी संस्थापाखें नं लिपि कक्षा न्ह्याकेगु, थीथी नेपाल लिपिं पत्रिका व सफू पिथनेगु ज्या जुल । अथे हे कम्प्युटरय् नं नेपाल लिपिया फोन्ट दयेकेधुंकूगु दु । नेपाल लिपिया युनिकोड फोन्ट नं स्वीकृत जुइ धुंकूगु दु ।

नेपालभाषाय्‌ कोश निर्माण यायेग ज्या प्राचीनकालं निसें न्ह्याःगु खनेदु । मध्यकालिन नेपालय्‌ भाषा शिक्षाया अत्यन्त प्रचलित पाठ्य सफू सरह कोशया सफुलिं ज्या ब्यूगु खनेदु । करिब ६०० दँ न्ह्यःयाम्ह कोशकार अमर सिंहं च्वःगु नामलिङ्गानुशासनम्‌यात अमरकोशया नामं नेपालभाषां टिका च्वयातःगु तःगू हे कोशग्रन्थ लूगु दु । थज्याःगु टिका ग्रन्थ मध्ये कल्लह्रदेवं थः काय्‌ छय्‌पिनिगु नितिं संस्कृतयागु नेपालभाषां अर्थ सहित च्वयातःगु ने.सं ५०१ या अमरकोश उल्लेख यायेबहः जू । अमरकोश बाहेक नेपालभाषां अर्थ च्वयातःगु धनञ्जय कोश (ने.सं ५९६),  स्यादन्तकोश (ने.सं ६२०) नं न्ह्यथनेबहः जू । जुजु प्रताप मल्लया राज्यकालय्‌ नं कर्णपुर कायस्थ नांम्ह कोशकारं ‘नेपालभाषा, संस्कृत, फारसी’ स्वता भाय्‌ तयाः फारसी प्रकाशया रचना याःगु दु । थज्याःगु हे सन्दर्भय्‌ ने.सं ८१७ य्‌ नेपालभाषा व इटाली भाषाया शब्दकोश जियान ग्वालवर्रोदा मासा (Gian Gualberto Da Masa) नांम्ह विद्वानं तयार याःगु खँ नं लुमंकेबहः जू । थ्व नेपालभाषा व इटाली यानाः निगू भाषा तयाः दयेकातःगु नेपालभाषाया न्हापांगु शब्दकोश खः । थुकी प्रविष्टी नेपाल लिपिं नेपालभाषां बियातःगु दुसा उकिया अर्थ इटालियन भाषां बियातःगु दु । लिपा थ्व शब्दकोशयात डा. टेड रिकाडीं सम्पादन यानाः ‘A Dictionary of Newari language with a glossary in Italian’ नामं इ.सं. २०१४ य्‌ पिकाल । अथे हे विलियम कर्क प्याट्रिक, डेनियल राइट, प्रा. अगस्ट कनरेडी थेंज्याःपिं विदेशी विद्वान्पिंसं नं नेपालभाषाया आपालं शब्द सङ्कलन यानाः अंग्रेजी भाषं अर्थसहित सफू पिकाःगु दु । नेपालभाषाया कोश निर्माणया इतिहासय्‌ डेनमार्कयाम्ह विद्वान् हायन्स जोर्गेन्सनया योगदान नं उलि हे न्ह्यथनेबहःजू । जोर्गेन्सन नेपाः झायामदीसां वय्कलं नेपालभाषाया २००० गः ति खँग्वः मुनाः उकिया अंग्रेजी भाषां वर्णनात्मक विश्लेषण यानाः A Dictionary of Classical Newari (सन् १९३६) नामं शब्दकोश दयेकादिल । वय्‌कःया थ्व ज्यां नेपाःया विद्वानपिंत नं कोश निर्माण यायेगु नितिं हःपाः बिल ।

सुगतदासं ‘नेपालभाषा शब्द सङ्ग्रह’ (ने.सं १०६८)या नामं नेपालभाषाया खँग्वः, खँभाय्‌ व खँपुया अंग्रेजी, नेपाली व हिन्दी अर्थ बियाः पिकयादिल । पूर्ण बुक स्टलं ‘वर्डबुक अफ इंग्लिस, नेपाली, नेवारी एण्ड जापानीज’ (सन् १९७०) सफुलिइ २२०० गः खँग्वः दुथ्याकाः पिथंगु दु । अथेहे आदि वज्राचार्यं ‘छुं पर्यायवाची शब्दकोश’ (ने.सं. १०७४), पन्नाप्रसाद जोशीं ‘संक्षिप्त नेपाल भाषा शब्दकोश’ (ने.सं १०७६), ‘संक्षिप्त नेपाल भाषा शब्दकोशया ताःचा’ (ने.सं १०७६), लोकमान सिंहं ‘त्वाथः,’ ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्यं ‘धुकूपिकू’ (ने.सं १०८३), ‘Jyapu Vocabulary’, ‘A Concise Dictionary of Newari’ (इ.सं १९९५), क्रियापद अनुक्रमणिका, नेवारी नेपाली शब्दकोश (ने.सं. १११८), उलरिके क्वयल्भर व ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्य जानाः ‘A Dictionary of Contemporary Newari’  सत्यमोहन जोशीं ‘सत्यकोश’ (ने.सं १०८८), ‘सच्छि खँग्वः’ (ने.सं.११११), जापानया मन्तारो हासिमोतों ‘द नेवारी ल्याङ्ग्वेज अ क्लासिफाइड लेकसिकन अफ इट्स भादगाव डाइेक्ट’ (इ.सं.१९७७) नामं स्वंगू भाय्‌– चिनिया, अंग्रेजी व ख्वप नेपालभाषाया खँग्वः धुकू पिकयादीगु दु ।

ठाकुरलाल मानन्धर व एनी वर्गेट (सं) जानाः ‘नेवारी अंग्रेजी शव्दकोश’ (इ.सं १९८६), पुष्परत्न सागरं ‘नेपालभाषा मौलिक शब्दकोश’ (नेसं १११८), कृष्णप्रकाश श्रेष्ठं ‘नेपाली–नेपालभाषा शव्दावली’ (ने.सं १०९८), विकासमान जः श्रेष्ठं ‘सर्वय’ (ने.सं ११०३) कमलरत्न तुलाधरं English Nepal Bhasa Word Book  (ने.सं ११०८), ज्योति किरण बासुकलां ख्वप नेवाः खँग्वः (ने.सं १११५) आदि कोशया सफू प्रकाशित यानादीगु दु । अथेहे नेपालभाषाया शब्दतय्‌गु नेपालभाषां हे अर्थ तयाः सत्यमोहन जोशीया सम्पादनय्‌ बःचा धंगु नेवाः खँग्वः धुकू (ने.सं ११०७) प्रकाशित जुल । तत्कालीन नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानपाखें प्रकाशित नेवार–नेपाली शब्दकोश (ने.सं. १११८) नं कोश निर्माणया इतिहासय्‌ न्ह्यथनेबहःगु ज्या धायेमाः । सत्यमोहन जोशीं सम्पादन यानादीगु बःचाधंगु नेवाः खँग्वःधुकू सफुलिइ भाजु इन्द्र मालीं थुकी दुमथ्याःनिगु आपालं मेमेगु शब्द नं तनाः नेवाः तःखँग्वःधुकू – नामं कोशग्रन्थ तयार यानाः नेपालभाषा एकेदेमिया लुखां ने.सं. ११३०य्‌ पिकयादिल । थुकी नेपालभाषाया प्रविष्टि, व्याकर्णिककोटी, नेपालभाषाया अर्थ नं बियातःगु दु । अथेहे प्राचीन नेपालभाषाया हस्तलिखित ग्रन्थया अध्ययनया नितिं तिबः बीगु तातुनाः च्वसापासां टोयोटा फाउण्डेशनया सहयोगय्‌ नेपालभाषाया प्राचीन हस्तलिखित ग्रन्थ गथे – अमरकोश, गोपालराज वंशावली, मानव न्यायशास्त्र, थीथी प्राचीन म्ये सफू आदि पाखें खँग्वःत मुनाः कमलप्रकाश मल्लया मू सम्पादनय्‌ तःदँ बीकाः आपालं मिहेनत यानाः A Dictionary of Classical Newari (ई.सं. २०००) नामं छगू तःजिगु कोशग्रन्थ पिदन । थ्व ३१००० गः खँग्वः दुथ्याःगु कोशग्रन्थ पुलांगु नेवाः खँग्वःया उच्चारण सहित रोमन लिपिं पुलांगु नेपालभाषाया खँग्वःया अंग्रजी भाषं अर्थ बीगु यानातःगु आःतक पिदंगु नेपालभाषाया कोश मध्ये दकलय्‌ तःधंगु कोशग्रन्थ खः ।

अथे हे कोशया निमार्णया खँय्‌ विदेशी विद्वानपिं गथे नोल गरुचो, बर्नहार्ड कोयल्भर व ईश्वरानन्दया संयुक्त प्रयासं पिदंगु Newar Towns and Building  (ने.सं १११८) सफू पिथनादीगु दु । विमल ताम्रकारं नं ने.सं. ११२५ य्‌ ‘नेवाः खँग्वःपुथि’ नामं सफू पिकयादिल । च्वय्‌ न्ह्यथनागु कोशया सफू बाहेक महाकवि सिद्धिदासया पिदंगु सफुलिइ दुथ्याःगु खँग्वःयात कयाः डा. तुयुबहादुर महर्जनं ‘सिद्धिदास कोश’ च्वःगु दु । थथेहे नाताकुटुम्ब, अंगप्रत्यंग, सांस्कृतिक वस्तुसम्बन्धी नं थीथी कोश पिदंगु दुसा छगः आखःया शव्दकोश भूषण प्रसाद श्रेष्ठं, क्रिया खँग्वःया शब्दकोश चन्द्रमान वज्राचार्य आदिपिंसं पिकाःगु दु ।

नेपालभाषा गीत नांगु ग्रन्थ जुजु जगतप्रकाश मल्ल (ने.सं ७५९—७९३)व वय्‌कःया मन्त्री चन्द्रशेखर निम्ह जाना ‘जगच्चन्द’ नामं च्वयातःगु ५०० म्येया संकलन खः । थ्व ग्रन्थय् संभोग श्रृंगारया म्ये, अष्टनायीका भेद वर्णन् म्ये, शोकम्ये, देशभक्तिया म्ये आदि दुथ्यानाच्वंगु दु । थ्व ग्रन्थय् दुथ्याःगु जुजु जगतप्रकाश मल्लं थः यःम्ह मन्त्री चन्द्र शेखरया मृत्युं आहल जुयाः च्वःगु शोककाव्य नेपालभाषाया हे न्हापांगु शोककाव्य खःसा थ्व ग्रन्थय् दुथ्याःगु देशभक्तिया म्ये केवल नेपालभाषाया जक मखु नेपाःया हे न्हापांगु देशभक्तिया म्ये खः ।

शुक्रराज शास्त्रीयात शहीद धकाः जक फुक्कस्यां म्हस्यू तर नेपालभाषाया छम्ह् वैय्‌याकरणविद् धकाः म्हो जकस्यां स्यू । नेपालभाषा व्याकरण शुक्रराज शास्त्रीं ने.सं १०४८ स पिकयादीगु व्याकरणया सफू खः गुगु नेपालभाषां च्वयातःगु न्हापां पिदंगु नेपालभाषाया व्याकरण सफू खः । थ्व व्याकरण सफूया मू तातुना खः — व्याकरणया नियमं चिनाः नेपालभाषायात छगू स्तरीय भाषा कायम यायेगु, समकालिन चलन चल्तीया नेपालभाषाया लिधंसाय् व्याकरण दयेकेगु, नेपालभाषाया स्वरुप विशेषता कायम जुइकथं व्याकरणया नियम दयेकेगु, समकालिन चलन चल्तिया नेपालभाषायात काव्य शास्त्र व ब्वने सफू आदि च्वयेगु निंतिं परिस्कृत माध्यम दयेकेगु आदि । थ्व हे तातुना कथं शुक्रराज शास्त्रीजुं येँ देया नेपालभाषायात स्तरीय भाषा नालाः येँ देशय् छ्यलीगु खँग्वः हिज्जे, पदावली वाक्य गठन कथं थ्व व्याकरणया रचना यानादीगु दु । अथेहे विषय कथं थ्व व्याकरणयात वर्ण विचार, शव्द विचार, वाक्य विन्यास, छन्द विचार धकाः प्यब्वय् थलातःगु दु । थ्व व्याकरणय् अंग्रेजीया नेसफिल्ड, संस्कृतया पाणिनिया व्याकरणया प्रभाव गाकं लाःगु दयाः नं नेपालभाषाया प्रकृति स्वरुपयात नं उलि मनन् यानातःगु व्याकरण खः ।

नेपालभाषाय्‌ व्याकरणया इतिहास थ्यंमथ्यं २०० दँ धया थें पुलां खनेदु । तत्कालीन बौद्ध पण्डित अमृतानन्द वन्देजुं ने.सं. ९५१ य्‌ ‘नेपालभाषा व्याकरण’ च्वयाः व्याकरण च्वयेगु परम्परा न्ह्याकादिल । थ्व सफू नेपालय्‌ रेजिडेन्ट जुयाः वःम्ह ब्रायन हफ्टन हजसनयात नेपालभाषा स्यनेगु नितिं च्वःगु ग्रन्थ खः । थथे अमृतानन्दया व्याकरण पिदंगु थ्यंमथ्यं सच्छिदँ लिपा पुनर्जारणकालय्‌ वयाः तत्कालीन भाषा साहित्यकःमिपिनि दथुइ व्याकरण च्वयेगु छगू कथं लहर हे न्ह्यात । महाकवि सिद्धिदास महाजुं ‘सिद्धिव्याकरण’ धर्मादित्य धर्माचार्यं ‘संक्षिप्त नेपालभाषा व्याकरण’ व सहिद शुक्रराज शास्त्रीं ‘नेपालभाषा व्याकरण’ सफू च्वयादिल । थुपिं व्याकरण मध्ये मुद्रण तथा प्रकाशनया ल्याखं नेपालभाषाया न्हापांगु व्याकरण शुक्रराज शास्त्रीया ‘नेपालभाषा व्याकरण’ (ने.सं १०४८) खः । शुक्रराजं थ्व व्याकरण नेपालभाषायात स्तरीय भाषा दयेकेगु तातुनाः नेपालभाषाया स्वभावयात मनन् यासें येँया भाषिकायात स्तरीय भाषा नालाः च्वःगु व्याकरण खः । शुक्रराज शास्त्रीया व्याकरण पिदंगु झिंस्वदँ लिपा डेनर्माकयाम्ह विद्वान हायन्स जोर्गेन्सनं A Grammar of Classical Newari  (सन् १९४१) नांगु व्याकरणया सफू पिथनादिल । थ्व व्याकरणया सफू अंग्रेजी भाषं च्वयातःगु खयां नं तत्कालीन मेपिं वैयाकरणपिनिगु नितिं नमुना थें जुयाबिल । नेपालभाषाया व्याकरण च्वयेगु क्रमय्‌ खनेदुम्ह मेम्ह च्वमि खः पुष्परत्न ‘सागर’ । थ्वय्‌कलं नेपालभाषाया स्वरूपयात विशेष मनन यासें हाय्‌न्स जोर्गेशनया व्याकरणयात आधार नालाः ‘सुबोध नेपालभाषा व्याकरण’ (ने.सं १०७२) नामं व्याकरणया सफू च्वयादिल ।

वय्कलं थ्व व्याकरण शव्दया लिउनेच्वंगु आखः तंकाः उकिया पलिसा विसर्ग, दीर्घ मच्वसे ‘लः’या ‘लख’, ‘जनी’या ‘जनिख’ हे च्वयेमाः अर्थात् मूल शव्द छु खः व हे च्वयेमाः धयागु सिद्धान्त कथं च्वयातःगु व्याकरण खः । थ्व व्याकरणयात नेपालभाषाया पाठ्क्रमय्‌ नं दुथ्याकातःगुलिं ‘सुवोध नेपालभाषा व्याकरण’या आपालं प्रचार प्रसार जुल । पुष्परत्नया थ्व व्याकरण पिदनाः छुं दँ लिपा पन्नाप्रसाद जोशीया ‘नेपालभाषा शब्द रुपावली’ (ने.सं. १०७१), ज्यानबहादुर नेवाःया ‘संक्षिप्त नेपालभाषा व्याकरण’ (ने.सं. १०८१), हितकरवीर सिंहया ‘पौभाः’ (ने.सं.१०८८), ईस्वरानन्द श्रेष्ठाचार्यया ‘मूलुखा’ (ने.सं. १०९३) आदि व्याकारण सफू पिदन । लिपा ने.सं १११२ य्‌ डा. सुन्दरकृष्ण जोशीया ‘नेपालभाषा भाषावैज्ञानिक व्याकरण’ प्रकाशित जुल । भाषाविज्ञानया सिद्धान्तया आधारय्‌ च्वयातःगु थ्व व्याकरणयात थौंतक पिदंगु नेपालभाषाया व्याकरणमध्ये दकलय्‌ वैज्ञानिक कथं कयातःगु दु । थथेहे व्याकरण सम्बन्धी सफू च्वयेगु सन्दर्भय्‌ अंग्रेजी भाषां च्वयातःगु डा. कमलप्रकाश मल्लया The Newari language A working Outline (ई.सं. १९८५) व डा. तेजरत्न कंसाकारया A Basic Course in Coloquial Newari (सन् १९८४) व नेपालभाषाय्‌ च्वयातःगु नेपालभाषा व भाषाविज्ञान (ने.सं २००२) नांगु सफू न्ह्यथनेबहः जू । अथे हे डा. तुयुबहादुर महर्जनं नेपालभाषा व्याकरण, च्वसा आदि यानाः स्वंगू व्याकरणया सफू पिकयादीगु दु । चित्तधर ‘हृदय’, सूर्यबहादुर पिवा, काशीनाथ तमोट आदिपिंसं नं थःगु भाषाया सम्वर्द्धन, प्रचारप्रसारया निंतिं व्याकरण सम्बन्धी सफूचात पिकयादीगु दु । गथे – चित्तधरया नेपालभाषा गये च्वयेगु (ने.सं १०७२), सत्यमोहन जोशीया शुद्धं च्वयेगु सुत्र (ने.सं १०७८), सूर्यबहादुर पिवाःया नेपालभाषा खः कथं च्वयेगु लँपु (ने.सं १०७६), काशीनाथ तमोटया स्तरीय नेपालभाषा नियमावली (ने.सं ११०३) आदि । अथेहे च्वयेगुली एकरुपता हयाः नेपालभाषायात छगू स्तरीय भाषा दयेकेगु सामूहिक कुतः धर्मोदय पत्रिकाया प्रकाशनं निसें न्ह्याःगु खः । तर थथे थीथी इलय्‌ जूगु कुतःमध्ये च्वसापासां लच्छियंकं न्ह्याकूगु व्याकरण विचार गोष्ठी न्ह्यथनेबहः जू । उगु गोष्ठीइ नेपालभाषा च्वयेगुली एकरुपता हयेगु खँय्‌ विवाद जुयाच्वंगु विषयय्‌ कार्यपत्र प्रस्तुत यायेगु, विचार विमर्श यायेगु ज्या जुल । अन गोष्ठीं निर्णय जूगु खँयात कार्यान्वयन यायेगु नितिं भाजु राजा शाक्यया सम्पादनय्‌ ‘सहलहया सुलचं’ (ने.सं. १११०) नांगु सफू नं पिदन । तर अथे खयां नं उकियात फुकस्यां मानेयानाः च्वःगु धाःसा खनेमदु । थौंतकया दुने नेपालभाषाय्‌ तःधंगु चीधंगु यानाः थ्यंमथ्यं ३० गू ति व्याकरण सम्बन्धी सफू प्रकाशनय्‌ वःगु दु ।

नेपालभाषा ल्हाइपिं मनूत विस्तार जुयावंलिसे थुकिया भौगोलिक व सामाजिक भेद नं खनेदत । थुगु भेद येँ, यल, ख्वप, दोलखा, पही व चिलं यानाः न्याकचा दु (शाक्य, १९९२ व जोशी, २०६०, क–ज) । येँ, यल, ख्वप, दोलखा व चिलं भौगोलिक कचा खःसा पही सामजिक कचा खः । नेवाःभाय्‌या वक्ता स्वनिगः (येँ, यल, ख्वप) व नेपाःगाःया ३९गू गामय्‌ ख्वातुक्क खनेदु । जिल्लाया ल्याखं ७७ गू जिल्लाय्‌ न्यनाच्वंगु दु ।

ई.सं. २००५ निसे २०१७ तक भाजु ओमकारेश्वर श्रेष्ठंया नेतृत्वय्‌ जूगु ‘समाज भाषावैज्ञानिक सर्भेक्षण’ कथं नेपालभाषाया भौगोलिक व सामाजिक भेद मूलतः येँ–यल, ख्वप, दोलखा व पही यानाः प्यथी जक खनेदुगु जुल । येँ–यलं नेपाःगाःया येँ व यलदेलिसें पूर्वी, दक्षिणी व पश्चिमी ग्रामीण लागा (आःया ११गू नगरपालिका)यात कःघाइ । लिसें तराइया थीथी जिल्लाय्‌ नं थुकिया बल्लाक प्रभाव खनेदु । थुकी ख्वपया भाषिकाय्‌ दकलय्‌ आपाः लिकचा खनेदत । ख्वप, थिमि–बोदे–नगदेश, नाला–साङ्गा– भ्वँत, धौख्यः–खम्पु–चौकोट, पन्ति–खोपासी यानाः न्याकचा दु । पही दुने गमाल, पही, गोपाली व बलामि प्यकचा दत  ।

दोलखाया द्वालखाय्‌, तौथली, दुति व लिस्ती यानाः प्यकचाः दत । पहीया थःगु हे लिकचा नं तौखेल, शिखरपा, बोसन, खोपासी व थोकरपा खनेदत । चित्लाङया लिकचाकथं बलामि, गमाल व गोपाली यानाः स्वकचा सामाजिक लिकचा खनेदत । बलामिया चित्लाङ बाहेक टेकानपुर (थानकोट), सितापाइला, रानीवन (बालाजु), कागतीगाउँ (ओखरपौवा) लिकचा नं दत । गमालया चिलं (चित्लाङ) व संगू (प्याङगाउँ)या निकचा दत । गोपालीया तिष्टुङ, चिलं व थक्वाः (थानकोट) स्वकचा दत । मुक्कं यानाः नेपालभाषाया २८ कचा, लिकचा खनेदत । थन पहीया कचामचा दकलय्‌ आपा लिकचामचा खनेदत । थुकीयात तालिका नं–२ दुने क्यनातःगु दु ।

चित्लाङ गालय्‌ गमाल, बलामि व पोडेया क्वातुगु जग खनेदु । चित्लाङ गाः व मेमेथासया बलामिया स्थानीय कचामचा खनेदयावल । चित्लाङ व ओखरपौवाया वर्णव्यवस्था नामं पाःगु खनेदत बलामिं बिस्कं भाषाया बांलुइकेत्यंगु खनेदु । पहरीया कचा खँग्वःया तगिमय्‌ खनेदत । पहरीया अभियन्तातसें नेपालभाषालिसे फायाः जनजातिया भाषा व जातिया धलखय्‌ विस्कं नां दुतिनेधुंकूगु दु । नेपालभाषाया कचा क्वःछीत वृहत्तर अध्ययन न्ह्याकेमाःगु खनेदु ।

तानसेनय्‌ नेपागाःया स्वंगू शहर येँ, यल, व ख्वपया भाषाया ल्वाकःबुकः खनेदु । थन स्वंगू सहरया मनूतसें थःथगु हे भासं खँल्हाना कालाबिल याइ । छम्हेसिनं धाःगु मेम्हसिन बांलाक थुइका ज्याखँ न्ह्याकाच्वंगु दु । भाषा संरक्षणया बांलाःगु दसु थन खनेदु ।

सामान्य ल्याखं नेपालभाषाया कचा थुइकेत नेपाःगाःया उत्तरपूर्वी लागाय्‌ ख्वप व मेथासय्‌ यलभाय्‌या किचः खनेदु । अथे हे तत्कालीन सगरमाथा अञ्चलं पश्चिमया दक्व थासय्‌ ख्वपभाय्‌या किचः खनेदुसा ल्यंगु थासय्‌ यलभाषाया किचः खनेदु ।

नेपालभाषा नेवाः जातिया मातृभाषा खः । खँल्हाबल्हाय्‌ नेवाःतय्‌सं थःगु मांभाय्‌यात नेवाःभाय्‌ धायेगु याःसा मेपिं भाषाभाषीपिंसं थ्व भाषायात नेवारी/नेवारभाषा/नेपालभाषा आदि धायेगु नं याः । औपचारिक रूपं नेवाःतय्‌सं थःगु भाषायात नेपालभाषा धकाः धायेगु याइ नापं मेपिंसं नं नेपालभाषा धकाः हे सम्बोधन यायेमाः धैगु मनंतुनी । थौंकन्हय्‌ नेवाः अभियन्तातसें सः तःगुलिं जातिया नां व भाषाया छता हे नां नेवार धयाहःगु दु । तत्कालीन प्रधानमन्त्री मनमोहन अधिकारीया अध्यक्षताय्‌ च्वंगु बैठकं आवंलि नेपालभाषा धायेगु खँ क्वःछिउगु खः । थुकथं ‘नेपालभाषायात’, थीथी नामं सम्वोधन याःसां थ्व भाय्‌या ऐतिहासिक नां ‘नेपालभाषा’ खः धयागु खँ प्रमाणित याइगु आपालं दसित लूगु दु । मध्यकालीन साहासन, शिलापत्र, अभिलेख ग्रन्थ आदिइ थ्व भाय्‌यात नेपालभाषा / नेवारभाखा / ङेपारभाखा / नैपालिक भाषा आदि धकाः तःथाय्‌ हे उल्लेख यानातःगु दु । थथे थौं तक प्राप्त प्रमाणअनुसार थ्व भाय्‌यात ‘नेपालभाषा’ सम्वोधन यानातःगु न्हापांगु प्रमाणिक दसि ने.सं. ५०० या ‘नारदसंहिता टीकाग्रन्थया पुष्पिका वाक्य’ खः, गुगु थुकथं दु–

‘इदमल्पधियां तृणां दुर्विज्ञयं–पदोदितम् ।।

नारदीयं यदस्तोह न्यायशास्त्र महार्थवत् ।।

तस्येयं लिख्यते टीका स्पष्टा नैपाल भाषया ।

इमां विज्ञय्‌ भूपाद्या श्चरन्तु न्यायवत्र्मना’ ।।

अथेहे ने.सं ५०१ य्‌ माणिक्य धाःम्हेस्यां च्वःगु अमरकोशया टीकाग्रन्थया उपसंहार वाक्यय्‌ नं थ्व भाय्‌यात ‘नेपालभाषा’ धकाः हे नां बियातःगु दु गथे —

‘इति माणिक्य विरचितो–अमरकोषस्य नैपाल भाषा टिप्पणी समाप्तेयं ।। स्वस्ति श्री मन्नेपालिक वत्सेर ५०९ चैत्रकृष्ण त्रयोदश्यां बुधवासरे’ (हृदय, १०९१:९) । थुकथं अमरकोशया टीकाग्रन्थं निसें स्पष्टरूपं तत्कालीन सफुलिइ, ग्रन्थया समाप्ति वाक्यय्‌, शिलालेख, अभिलेख आदिइ थ्व भाय्‌यात ‘नेपालभाषा’या नामं सम्बोधन यानातःगु दु । थथे नेवाःतय्‌गु मांभाय्‌ नेपालभाषायात नेपाल देशया नामं जक सम्बोधन यानातःगु मखसे गुलिं शिलालेखय्‌ ‘अतः परं नेपालभाषा’, ‘देशभाषा’, ‘स्वदेशभाषा’ धकाः नं सम्बोधन यानातःगु दु । जुजु जयज्योति मल्लया शासनकालयागु ख्वपया टौमढी त्वालय्‌ च्वंगु ने.सं १४०९ या शिलालेखय्‌ ‘अतः परं नेपालभाषा श्री योङस्तु सोमवासरे श्री त्रिपुरविद्या पीठिया द्वार पादुका स्थापना दिन जुरो’ (माली, ने.सं. १०९८:१७) धकाः नेपालभाषायात ‘परं नेपालभाषा’ धकाः उल्लेख यानातःगु दुसा जुजु यक्ष मल्लया शासनकालयागु ख्वपया हे टौमढी त्वालय्‌ च्वंगु ने.सं १४३९ या शिलालेखय्‌ – ‘देशभाषा ।। श्री जय यक्ष मल्ल प्रभु ठाकुरसं पादस्थापनया दिन गजुडि छसि पुल छय्का लुँ यितिन दय्का जुरो’ धकाः न्ह्यथनातःगु दु ।

नेपालभाषायात मल्लकालय्‌ ‘देशभाषा’ जक मखु ‘अथः स्वदेशभाषा, अतः परं देशभाषा’ धकाः तकं सम्वोधन यायेगु जूगु खँ येँया मल्ल जुजु प्रताप मल्लया ने.सं १६५३ या हनुमानढोकाया शिलालेखपाखें पुष्टि जूगु दु । उत्तर मल्लकालय्‌ वयाः थ्व भाषायात अझ मेमेगु नामं नं म्हसीकेगु जुल । थ्व हे कथं तत्कालीन थीथी अभिलेख, कोश, टीका, ज्योतिष, चिकित्सा, अवदान, कथा आदि विविध विषयया ग्रन्थतय्‌गु न्हापांगु व दकलय्‌ लिपाया पुष्पिका वाक्यय्‌ व नाटक, कथा आदिया प्रसंगय्‌ थ्व भाय्‌यात ‘नेपालभाषा,’ ‘नेवारभाषा’ धकाः सम्बोधन यायेगु जुल । थुकथं नेपाल देशया नामं सुशोभित जुइगु अवसर नेपालभाषायात प्राचीनकालं निसें प्राप्त जूगु खः ।

थज्याःगु हे तथ्ययात मनन यानाः इतिहास संशोधनमण्डल, डिल्लीरमण रेग्मी, योगी नरहरि आदि थेंज्याःपिं इतिहासकारपिंसं सङ्कलन यानाः प्रकाशित याःगु सहासन व वीर पुस्तकालयं प्रकाशित याःगु सहासनय्‌ नं थ्व भाषायात ‘नेपालभाषा’ हे धकाः च्वयेगु याःगु खः ।

थौंकन्हय्‌ गुलिं विभाषी नेवाःतय्‌सं नेपालभाषायात ‘नेवारी’ धकाः धायेगु गुगु यानाहःगु खः थ्व प्रचलन नेपाःगालय्‌ युरोपं वःपिं कम्पुचियन पादरीत पाखें शुरु जूगु खः । अमिसं भारोपेली भाषाया स्वभाव अनुरुप ‘अंग्रेज’तय्‌गु भाषायात ‘अंग्रजी’ भारतया भाषायात ‘भारती’ धाये थें नेवाःतय्‌गु भाषायात नं ‘नेवारी’ धायेगु यात । नेपालभाषा चीन—तिब्बती भाषा परिवारया भाषा जूगुलिं भारोपेली भाषा परिवारया भाषायात अंग्रेजी, हिन्दी, वंगाली धाइ थें नेपालभाषायात नं नेवारी धायेगु पाय्छि मजू । चीन—तिब्बती परिवारया भाषा गथे  – तामाङ भाषायात ‘तामाङी’, गुरुङ भाषायात ‘गुरुङी’, भाषा धाइमखु थें नेपालभाषायात ‘नेवारी’ धायेगु भाषिक विशेषता अनुसार पाय्छि मजू ।

भाषिक वंशावली

नेपालभाषा नेवाःजातिया मातृभाषा खः । थौंया नेवाःतय्‌ दथुइ छुं नं मंकाः चिं दुसा अमिगु भाषा खः । उकिं नेवाःत भाषां छधी यानातःपिं भाषिक समुदाय खः । थ्व भाषाया उत्पति गुकथं जुल गबलें निसें जुल धैगु धायेगु उलि अःपुगु खँ मखु, थ्व सम्बन्धी थीथी विद्वानपिनि थीथी धारणा दु । तर अथे खःसां थौं स्वयाः निद्वःदँ न्ह्यः हे नेपालभाषा अस्तित्वय्‌ दयेधुंकल धयागु खँ नेपाःया थीथी थासय्‌ लुयावःगु तत्कालीन अभिलेखय्‌ दुथ्यानाच्वंगु नेपालभाषाया खँग्वः थुकिया दसु खः । छु नं भाषा आपालं विकास जुइधुंकाः जक लेख्य परम्पराया विकास जुइगुलिं निद्वःदँ न्हयः हे नेपालभाषा जनभाषाया रुपय्‌ अस्तित्वय्‌ वयेधुंकल धैगु स्पष्ट जू । नेपाल देशया नामं हे नेपालभाषा जूगु वा ‘नेपालभाषा’ ल्हाइपिं च्वनीगु देश जूगुलिं देशया नां ‘नेपाल’ जूगु खः धाइपिं नं दु । नेपालभाषाया उत्पति तथा विकासया बारे थीथी विद्वानपिनि थीथी धारणा दुसां नेपालभाषा चीनसँय्भाय्‌ खलःया सँय्बर्मा कवःया हिमालीकचाय्‌ लाःगु छ असर्वनामिक भाय्‌ खः धैगु खँय्‌ धाःसा आपाःसिया सहमत दु ।

थ्व हे कथं नेपालभाषाया भाषिक वंशावलीया भाषिक आनुवंशिका रेखाचित्र थुकथं क्यने छिं–

थथे नेपालभाषायात चीन तिब्बती भाषा परिवार अन्तर्गतया भाषा खः धकाः दकलय्‌ न्हापां सन् १८२७ य्‌ तत्कालीन नेपाःया रेजिडेन्ट जुयाः वःम्ह ब्रायन हफ्टन हडसनं लुइकूगु खः । हडसनं थःगु लेखय्‌ नेपालभाषायात उत्तरी मूलया भाषाअन्तर्गत दुथ्याकादीगु खः । छुं दँ लिपा ग्रियसनं सन् १९०८ उप भारतीय भाषा सर्वेक्षण ग्रन्थ सम्पादन याःबलय्‌ नेपालभाषायात चीन–तिब्बती भाषा परिवारया तिब्बती बर्मा उपशाखाअन्तर्गत दुथ्याकूगु खः । थुकिया भाषा वैज्ञानिक पारिवारिक सम्बन्धया पुष्टि रबर्ट सेफरं सन् १९५२ स ‘नेपालभाषा व चीन तिब्बती’ धैगु लेखय्‌ याःगु खः । सेफरं पुलांगु तिब्बती बर्मी परिवारया भाषाय्‌ उपसर्ग व प्रत्ययया लिउने व्यञ्जन वर्ण लोप जुयावनीगु जूगुलिं नेपालभाषाया सम्बन्ध आसाम–बर्मा शाखा स्वयाः अप्वः उत्तर (तिब्बती) व पूर्वी (बर्मा र पूर्वी सिमाना) अर्थात् तिब्बती–बर्मी नाप अप्वः स्वापू दुगु क्यंगु दु । अथेहे क्वयल्भरं थ्व भाषाया अर्थ व ध्वनिया सगोत्री प्रतिशतया आधारय्‌ नेपालभाषायात ‘हिमाली भाषासमूह’ अन्तर्गत वर्गीकरण यानाः थ्व ‘चेपाङ’ (सन् १९७० स ) भाषा नाप अझ अप्वः सतीगु क्यंगु दु । क्वयल्भरया अनुसार ईशापूर्व १५०० न्ह्यः हे थ्व भाषा चीन–तिब्बती भाषा पाखें बाय्धुंक्र्रूूगु खः । मेम्ह नृतत्वशास्त्रीया धापू कथं मूल नेपालभाषा भाषीत म्ह नं स्वकः बाय्‌ हिलाः, हिलाः, नेपाल उपत्यका दुने दुहांवःगु खनेदु  । थ्व तथ्य नेपालमण्डलय्‌ लूूगु २२५ गू ति लिच्छविकालीन अभिलेखय्‌ छ्यलातःगु २७५ गः ति संस्कृतेत्तर खँग्वलं प्रमाणित जूगु दु । उकीसनं ईशापूर्वया नेपाल उपत्यकाया समाजय्‌ ‘लः’ थुइकीगु शब्दयात छगू हे कथं (संयुक्त रूपं ) छ्यःगुलिं नं पुष्टि याः । थज्याःगु चीन–तिब्बती भाषाया थीथी खँग्वः गथे —तिखु (चेपाङ +नेवार), डिखु (मगर+ नेवार), खुदुल (नेवार +किरात) आदि खः । थ्व तथ्य पाखें छु प्रष्ट जू धाःसा प्राचीन नेपालभाषा खालि छगू खास जातिया भाषा जक मजुसे ईशापूर्व उपत्यकाय्‌ केन्द्रित जुयाच्वंपिं विभिन्न हिमाली समूहया मनूतय्‌गु मंकाः भाषा जूगु खनेदु । थ्व अनुसार तिब्बती–बर्मी मूलया हिमाली भाषा नवाइपिं विविध समूहया मनूत मध्ये उगु इलय्‌ थन दुपिं नेवाःतय्‌गु समूह नं छगू खः (तमोट, ने.सं. १११४ः५) ।

थथे तिब्बती–बर्मी मूलयापिं हिमाली भाषा नवाइपिं समूहलं जक बास यानाच्वंगु नेपाल उपत्यकाय्‌ ईया ह्यूपाःलिसें भारोपेली भाषा परिवारया थीथी भाषा संस्कृत/प्राकृत, मैथिली, फारसी, खस नेपाली आदि नवाइपिं मनूत नं विभिन्न कारणं थीथी इलय्‌ नेपाःगालय्‌ दुथ्यन । फलस्वरूप थुमिगु भाषाया प्रभाव नं विस्तारं थनया भाषा भाषीपिनिगु भाषाय्‌ लाःवन । थुकिं यानाः तिब्बती–बर्मी भाषाया भाषिक स्वरूप शिथिल जुजु वनसा मेमेगु भारोपेली भाषाया प्रभाव नेपालभाषाय्‌ झन झन अप्वया वन । कालान्तरय्‌ भारोपेली भाषा परिवारया विभिन्न भाषाया खँग्वः जक नेपालभाषाय्‌ दुथ्यनेगु मजुसे नेपालभाषाया भाषिक संरचनाय्‌ तकं थुमिगु प्रभाव लाःवन । उकिं थौंया नेपालभाषा तिब्बती–बर्मी मूलया भाषा खया नं भारोपेली भाषाया गाक्कं प्रभाव लायेधुंकूगु भाषा जूगु दु ।