नेपालभाषायात एकाक्षरीय भाषा रूपय् कयातःगु दु । श्वासया छगू झड्का अर्थात् छसासलं उच्चारण जुइगु वर्ण वा वर्ण समूह हे ‘आखः’ अर्थात् अक्षर (Syllable) खः । थ्व भाषाय् प्रत्येक अक्षरया थःथःगु अर्थ दयाच्वनी गथे – ला/खा/जा/सा/ (Meat/Hen/Rice/Cow/) नेपालभाषाय् २०गः स्वरवर्ण, २९गः व्यञ्जन वर्ण नापं यानाः ४९ वर्णःया Graphic/Set दु । थुकिया वर्ण देवनागरी लिपिया वर्णनाप आपालं ज्वःलाःगुलिं थुपिं हे वर्ण छ्यलाः नेपालभाषा च्वयेगु यानावःगु दु । नेपालभाषाया व्यञ्जन वर्णय् दन्त्य /त/ वर्ग व मूर्धन्य/ट/ वर्गय् पाःगु खनेमदु उकिं तद्भव शव्द बाहेक दन्त्य /त/ वर्ग हे छ्यलेगु जूगु दु । अथेहे ल्ह, ह्र, म्ह, न्ह चिना आखः मखुसे छगः वर्ण अर्थात् ल, र, म, न वर्णया महाप्राण कथं छ्यलेगु जूगु दु ।
नेपालभाषाया वाक्य संरचना मूलतः SOV (Subject +Object +Verb) खः । लिंग भेद, वचन भेद मदु । भाषावैज्ञानिकतय्सं असर्वनामिक भाषा समूह दुने दुथ्याकातःगु नेपालभाषाया वाक्यय् सर्वनामया छुं नं अंश क्रियाय् प्रतिबिम्बित जुइमखु । निर्जीव वस्तु ल्याःखायेबलय् वस्तुया आकार स्वरूपअनुसार संख्यानाप प्रत्यय छ्यलेगु जुइ गथे – /छपाः लप्ते/, /छपु गा/, /छफ्वःस्वां/, /छखा छेँ/ आदि । अथेहे पुनेगु (wear) क्रियाया छ्यलाय् नं अंग्रेजी wear वा नेपाली भाषाय् ‘लगाउने’ थें छता हे क्रिया छ्यलेगु मजुसे पुनेगु अंग स्वयाः छ्यलेगु जुइ । गथे –
दुतछ्वयेमाःगु जूसा /न्ह्यायेगु / क्रिया च्वनी । गथे – सुरुवाः न्ह्यायेगु, लाकां न्ह्यायेगु, घडी न्ह्यायेगु आदि । गःपतय् जूसा /क्वखायेगु/ जुइ । गथे – सिखः क्वखायेगु, कोखा क्वखायेगु आदि । म्हय् जूसा /फीगु/ जुइ । गथे – लं फीगु, स्वीटर फीगु आदि । छ्यनय् जूसा /छुइगु/ जुइ । गथे – स्वां छुइगु , लुस्वां छुइगु आदि ।
वचन
वचनया खँय् निर्जिव बस्तुखय् बहुवचन यायेमाल धाःसा छुं नं प्रत्यय तनेम्वाः, एक वचन व बहुवचन छगू हे जुइ । गथे – छपु कलम > आपाः कलम । तर सजिव बस्तुइ मानेवेत्तर प्राणीया लिउने /त/ प्रत्यय च्वनी । गथे – खिचा > खिचात, लाखे > लाखेत, इमू > इमूत आदि । तर मनुखय् नं यदि थःथिति खँग्वः, सर्वनाम, तथा हनेबहपिंत /पिं/ प्रत्यय च्वनाः बहुवचन जुइ । गथे – जुजु > जुजुपिं, भाजु् > भाजुपिं, जि > जिपिं, छि > छिपिं, दाजु > दाजुपिं, तता > ततापिं आदि । तर मनूतय् दुने नं, जाति तथा पेशावाचक शव्द, चिकीधिकःपिं, हनेम्वाःपिंत /त/ प्रत्यय च्वनी । गथे – मचा > मचात, च्यः > च्यःत, सँय् > सँय्त, जोशी > जोशीत, ज्यापु > ज्यापुत आदि ।
लिंग
लिंगया खँय् पुलिंगं स्त्रीलिंगय् यंकेत नं अप्वः थें यानाः शव्दया लिउने /नी/ प्रत्यय तया यंकेगु याइ । गथे – खँय् > खँयनी, सापू > सापूनी, स्यस्यः > स्यस्यःनी । तर गुलिं शब्दय् /मा/, /बा/, /थु/ न्ह्यतँसा तयाः स्त्रीलिंग पुलिंग छुटे यायेगु जुइ । गथे – माकिसि > बाकिसि, मासल > बासल, मामेय् > थुमेय् आदि । तर गुलिखय् शब्द हे हिलेमाःगु जुइ । गथे – मां > बौ, भाजु > मय्जु, जुजु > लानि, बागः > भुतू आदि ।
अथेहे प्राचीन नेपालभाषाया शब्दया तुलनाय् थौंकन्हय्या नेपालभाषाया शब्दया रूप व अक्षर संरचना (Syllable Structure) य् आपालं सरलता वःगु दु । थौंकन्हय् गथे नवायेगु खः अथेहे च्वयेगु यानाहःगु दु । गथे – खोपृङ् > ख्वप, बूगाय्मी > बुंग, ददाजु > दाजु, ससल > ससः, खलक > खलः आदि आदि । ताःहाकयेक नवायेथाय् तःग्वः आखः मतसे दीर्घया चिं तयाः च्वयेगु यानाहःगु दु । यदि ताःहाकयेक नवायेमाःगु व्यञ्जन वर्ण इकार वा उकार जुलधाःसा दीर्घ इकार, दीर्घ उकार यानाः च्वयेगु जूगु दु । गथे – जनी, जी, मी कू, पू, तू । यदि अकार वा आकार जूसा विसर्ग तयेगु गथे – लः, जः, खाः, साः आदि । अथेहे न्हासं थ्वःगु आखः ताःहाकयेक नवायेमाःगु जूसा सिन्हफुति / ं/ (सिरविन्दु) तयेगु । गथे स्वां, गं, पं, बाखं । चीहायेक जक न्हासं थ्वइगु जुलसा चन्द्रविन्दु / ँ/ तयेगु । गथे – सँ, गँ, पँ, खँ, जँ, स्वँ, तँ आदि यानाः च्वयेगु यानाहःगु दु । अथेहे एकारय् नं क्रिया जुल धाःसा च्वय् ब्वयेकेगु गथे धाये, स्याये, खाये, साये आदि यायेगु । यदि संज्ञा वा अव्यय् शब्द जुल धाःसा तुति सालेगु अर्थात् हलन्त यायेगु गथे – पसलय्, ससलय्, थासय्, तलय्, क्वय्, च्वय् आदि यानाः च्वयेगु यानाहःगु दु । थज्याःगु हिज्जेया नियम फुक्कस्यां पालना मयाःसां आपाःस्यां पालना यानाहःगु दु ।
नेपालभाषाया वर्णयात माग्वः (स्वरवर्ण) व बाग्वः (व्यञ्जन वर्ण) यानाः निथीकय् ब्वथले छिं ।
१) माग्वः अर्थात् स्वरवर्ण
नेपालभाषाय् माग्वलय् मान स्वरकथं इ, उ, ए, अ व आ यानाः न्यागः कयातःगु दु । प्रत्येक वर्णया दीर्घता, नासिक्य व दीर्घनासिक्य यानाः मेगु स्वथी नं दत । थुकथं नेपालभाषाय् २० गः माग्व दत, थुपिं थथे खः –
मूलस्वर इ उ य् अ आ
दीर्घस्वर इः उः एः अः आः
नासिक्य इँ उँ एँ अँ आँ
दीर्घनासिक्य इँ(ः) उँ(ः) एँ(ः) अँ(ः) आँ(ः)
थुलि बाहेक च्यागः द्विस्वर अइ, अउ, अय्, आइ, आउ, आय्, इउ, उइ, नं दनि । थ्व द्विस्वरय् निगः – ‘आय्’ व ‘अय्’ यात पश्चिमा गुरुकूलं दीक्षित भाषाविद्पिंसं छगः माग्व– monopthong धाइ । ‘अय्’ व ‘आय्’ यात आइ.पी.ए.या धलः कथं छगः धाःसां नेपालभाषाय् थुपि ध्वनि तात्विक रूपं परिवर्तन जुयावःगु द्वितियक स्वरजक खः । उकिं मानस्वरया झ्वलय् नेपालभाषाया न्यागःजक स्वर वर्ण नालेमाःगु खनेदत ।
२) नेपालभाषाया बाग्वः अर्थात् व्यञ्जनवर्ण
नेपालभाषाय बाग्वः अर्थात् व्यञ्जनवर्ण २९ गः दु । उच्चारण स्थानया ल्याखं – द्वयोष्ठ्य –निगू म्हुतुसि ल्वाकाः नवायेगु ७, दन्तमूलीय १४, तालव्य १, हनुमूलीय ६, व स्वरयन्त्रमुखी १ दु । प्रयत्नया हिसाबं स्पर्शी १२, स्पघर्षी ४, संघर्षी २, नासिक्य ६, कम्पन १, पाश्र्चिक २, व अन्तष्ठ २ दु । अथेहे घोषत्वया ल्याखं सघोष १९ व अघोष १० दु । अथेहे प्राणत्वया ल्याखं अल्पप्राण १५ व महाप्राण १५ दु ।
तिब्बती–बर्मी मूलयापिं हिमाली भाषा नवाइपिं समूहलं जक बास यानाच्वंगु नेपाल उपत्यकाय् समयव्रmमया विस्तारनापं भारोपेली भाषा परिवारया विभिन्न भाषा नवाइपिं मनूत नं विभिन्न कारणं नेपाःगालय् दुथ्यन । फलस्वरूप थुमिगु भाषाया प्रभाव नं विस्तारं थनया भाषा भाषीपिनिगु भाषाय् लाःवन । थुकथं नेपालभाषायात प्रभाव लाकूगु प्रमुख भाषात खः —संस्कृत/प्राकृत भाषा, मैथिली, फारसी भाषा, खस नेपाली भाषा, अङ्ग्रेजी, हिन्दी भाषा आदि आदि ।
संस्कृत/प्राकृत भाषा :
विभिन्न भाषाभाषी नेपाल उपत्यकाय् दुहांवयेगु व्रmमय् ई.पू. ५४२ पाखे कोशल राजा विडुडभनं कपिलवस्तु व मगधया जुजु अजातशत्रूं वैशाली गणराज्यय् आव्रmमण यासेंलि अनच्वंपिं शाक्य, कोलिय र वृजी समूहया मनूत नेपाल उपत्यकाय् दुहांवल । थथेहे उत्तर भारतं नं लिच्छवि आदि जातिया मनूत नं थीथी कारणं थीथी इलय् थन दुहांवल । थुपिं संस्कृतया नापं संस्कृत मूलया भाषा –मागधी, प्राकृत आदि नवाइपिं भाषाभाषीत खः । थुपिं स्वनिगलय् दुहां वयाः थनया तिब्बती–बर्मी भाषा नवाइपिं आदिवासी नेवाःत नाप जीवनयापन यासेंलि आदिम नेवाःतय्गु भाषाय् नं थुमिगु प्रभाव लात । संस्कृत भाषाया शब्दत तप्यंक हे तत्सम, तद्भवया रुपय् नेपालभाषाय् दुथ्यंगु जक मखुसे संस्कृतभाषााया गुलिखय् क्रियापद तकं नेवारकरण यानाः थःपिनिगु नेपालभाषाय् छ्यः वन गथे – ज्वज्वलपे, भजलपे, नमलपे, सुमलपे आदि थुकिया दसु खः । समयव्रmमलिसें संस्कृत–प्राकृत भाषाया प्रभाव नेपालभाषाय् थुलि सम्म लातकि तत्कालीन समाजं संस्कृत भाषाया प्रयोगयात प्रतिष्ठा व गर्व कथं काल । फलत अभिलेख, वाङ्मय नापं संस्कारगत विधिविधानया ज्याखँय् तकं संस्कृत भाषां थाय् काल, गुगु थौंतक कायम हे जुयाच्वंगु दसु झीगु न्ह्यःने दु ।
मैथिली :
तिरहुतया सिम्रौनगढय् गयासुद्दिन तुगलकं आव्रmमण यासेंलि अनया जुजु हरिसिंहदेव सिम्रौनगढं बिस्युंवयाः स्वनिगः वयेगु क्रमय् सन १३२५य् सिन्धुलीया तीनपाटन धैगु थासय् जुजुया मृत्यु जुल । तर अथे खःसां रानी देवलदेवी व वयानाप बिस्युंवःपिं तिरहुतया मनूत काठमाडौं उपत्यकाय् दुथ्यन । थुकथं तिरहुतया मनूत थन दुथ्यंसेंलि उमिगु भाषा, संस्कृतिया प्रभाव नं थन खनेदत । अझ तत्कालीन मल्ल जुजुपिनिगु वैवाहिक सम्बन्ध मिथिलाया राजकुमारीपिं नाप जुसेंलि मैथिलीभाषाया प्रभाव नेपालभाषाय् अप्वः खनेदत । थुलि जक मखु भारतया बिहार तथा नेपाःया तराइ पाखें मुस्मांतय्गु हमलां यानाः थःपिनिगु जीवन नापं धर्म संस्कृति रक्षाया नितिं दुहांवःपिं मैथिली विद्वानतय् आगमनं अझ मैथिलि भाषाया प्रभाव नेपालभाषाय् जक मखु थनया साहित्य संस्कृतिइ तकं लाःवन । झिंप्यंगूगू शताब्दीइ मैथिली भाषाया प्रभाव नेपालभाषाय् लाःगुया प्रमाण नेपालभाषाया प्राचीन मौलिक ग्रन्थ गोपालराज वंशावलीया भाषायात कायेफु।
फारसी भाषा :
झिंखुगूगु व झिन्हय्गूगु शताब्दीइ भारतय् मुगलतय्सं थःपिनिगु शासन व्यवस्था क्वातुके धुंक्रूगु जक मखुसे कला तथा साहित्य–संगीत आदिया ख्यलय् नं उपिं तसकं जायेधुंकूगु जुयाच्वन । फलत नेपाःया तत्कालीन मल्ल शासक तथा भारदारपिंत उमिगु कला संगीत वेशभूूषां जक प्रभावित याःगु मखुसे उमिगु भाषा नवायेगुली तकं थःपिसं गौरव तायेकीगु जुल । सन् १६९९ स जुजु भूूपतिन्द्र मल्लया राज्यकालय् आसामया कर्णपुर कायस्थं च्वःगु ‘फारसीपद प्रकाश’ थेंज्याःगु सफू नेपालभाषामा अनुवाद जूगु थुकिया छगू दसु खः । उगु सफू संस्कृत, फारसी तथा नेपालभाषां अर्थ पिज्वइकथं च्वयातःगु सफू खः । थुकिया प्रभावस्वरूप नेपाली शासन पद्धतियात माःगु आपालं न्यायनिसाफ व प्रशासनसम्बन्धी आपालं फारसी खँग्वःत नेपालभाषाय् दुहांवल ।
खस नेपाली भाषा
झिंन्हय्गूगु शताब्दीइ थ्यंका पश्चिम नेपालय् विकास जुयावःगु खस राज्यनाप उपत्यकाया मल्ल शासकपिनिगु सम्वन्ध स्थापित जुल । अनं लिपा खसभाषीत उपत्यकाया मल्ल शासक तथा थनया मनूत नाप सीदयेक सम्पर्कय् वल । अथेहे राज्यया सिमानाय् दयेकातःगु किल्लाय् पाःच्वनीपिं फुक्क धयाथें पदाधिकारीत नं खसभाषी जूगुलिं थुमिगु भाषाया प्रभाव नेपालभाषाय् नं लाःवन । लक्ष्मीनरसिंह मल्लया मखंत्वालय् च्वंगु सन् १६४९ या शिवालयया अभिलेख, प्रताप मल्लया सन् १६७८ या रानीपुखूया अभिलेख आदिं झिंन्हय्गू शदी न्ह्यः हे थन स्वनिगलय् खस नेपालीभाषाया प्रभाव दयेधुंकूगु सीदु । जुजु पृथ्वीनारायण शाहं काठमाडौं उपत्यका त्याकेधुंकाः ला खसनेपाली भाषा राज्यया प्रशासनिक भाषा हे जुल । अझ राणाकालय् थ्व भाषायात प्रशासन, अड्डा अडालतय् तकं वहिष्कार यानाविसेंलि खस नेपाली भाषाया प्रभाव जक नेपालभाषाय् दुथ्यनेगु मजुसे गुलिस्यां थः मचाखाचातय्त नेपालभाषा ल्हाकेगु त्वःताः खस भाषा ल्हाकेगु तकं यानाहल । थज्याःगु प्रभाव स्वरुप नेपालभाषाया थःगु हे मौलिक खँग्वः दुगुली तक नं मिलेजूगु, बनेजूगु, सफाजूगु, चलेजूगु आदि कथं नवायेगु जूवन ।
अङ्ग्रेजी, हिन्दी भाषा
वि.सं. २००७ सालया राजनीतिक परिवर्तननापं नेवाःतयसं विदेशीत नापया सम्पर्क भाषाकथं अंग्रेजी, हिन्दीभाषायात छ्यलेगु यानाहल । फलत थुमिगु भाषाया प्रभाव नं नेपालभाषाय् सीदयेक खनेदत । टुपिन, बाकस, कोट, इस्कोट, यारलिङ आदि अंग्रेजी भाषाया खँग्वःयात नेपालभाषा भाषीतय्सं थःपिनिगु हे शब्द थें यानाः छ्यलेगु याःगु थुकिया दसु खः । अथेहे चलचित्र, पत्रपत्रिका एवम् सफू आदिया माध्यमपाखें नं हिन्दी भाषाया प्रभाव नेपालभाषाय् लाःवःगु दु । थुकथं नेपालभाषाया उत्पत्ति हिमाली समूहया भाषापाखें जूगु खयानं छगू जीवित भाषाया दसु स्वरुप ईया ह्यूूपाः नापनापं थःनाप सम्पर्कय् वःगु थीथी भाषाया प्रभाव नं थ्वं ग्रहन यायां यंकेगु यात । थ्व हे कथं वर्तमान नेपालभाषायात भाषाविद्पिसं मिश्रित जाति व मिश्रित भाषाया प्रभावं विकसित जूगु भाषा कथं परिभाषित याःगु दु ।
मनूतय्सं थःगु नुगःखँ व भावना मूलतया नवानाः मौखिक व च्वयाः लिखित कथं अभिव्यक्त याइ । मनूतय्सं भाय् कथं नवाइगु ध्वनियात चित्रात्मक संकेत कथं च्वयेगु हे लिपि खः । मानव सभ्यता विकास लिपा भाय्या विकास जुल उकिया लिपा लेखनकला व लिपिया विकास जुल ।
पूर्वीय सभ्यताकथं एशियाय् आःतक लुयावःगु लिपि मध्ये दकलय् न्हापां विकास जूूगु लिपि ब्राह्मी लिपि खः । ई.पु. स्वंगूगु शताब्दीइ विकास जूगु ब्राम्ही लिपि हे नेपालय् नं दकलय् न्हापां छ्यःगु लिपि खः । निग्लिहवा व लुम्बिनीया ल्वहंया स्तम्भय् ब्राह्मी लिपि छ्यलाः च्वयातःगु अभिलेख हे नेपाःया दकलय् न्हापांगु व पुलांगु लेखनकलाया लिखित ज्वलं खः । थुकिया लिपा एशियाय् स्वंगूगु शताब्दीइ गुप्त लिपिया छ्यलाबुला जुल । नेपालय् नं लिच्छवीकालय् थुगु गुप्त लिपि छ्यलाः अभिलेख च्वयातःगु दु । थुगु लिपियात पूर्वलिच्छवी नामं नां छुत । थुकिं लिपा दक्षिणपूर्वी एशिया नापनापं नेपालय् नं खुगूगु शताब्दी निसें कुटिला लिपिया छ्यलाबुला जुल । नेपालय् लिच्छवीकालया लिपांगु इलय् छ्यलाबुला जूगुलिं थुगु कुटिला लिपियात उत्तर लिच्छवी लिपि धकाः नां छुत ।
च्यागूगु निसें झिगूगु शताब्दीइ दक्षिणपूर्वी व पूर्वोत्तर एशियाय् स्थानीय थाय्कथं लिपिया रुप पानाः थीथी लिपिया विकास जुल । थुगु इलय् नेपालय् नेपाल लिपि, बंगालय् बंगाली लिपि, मिथिलाय् मैथिली लिपि, पटनाया देवनगरय् देवनागरी लिपिया विकास जुल । गुंगूगु शताब्दीइ नेपालय् बिस्कं शैली व पहःया नेपाल लिपिया विकास जुल । प्राचीन नेपाल लिपि छ्यलाः च्वयातःगु दकलय् न्हापांगु ग्रन्थ ‘लंकावतार’ (ने.स. २८) खः ।
ईया ह्यूपाः लिसें नेपाल लिपिइ नं थीथी शैली व स्वरूपया विकास जुल । नेपाःया लिपिया बारे दकलय् न्हापां जुजु प्रताप मल्लं ने.सं. ७७४ य् हनुमानध्वाखा लाय्कूया झिंन्याता लिपिं च्वयातःगु ल्वहंपतिइ गोलमोल आखर, रञ्ज आखर व नेवार आखर धकाः नां न्ह्यथनातःगु खः । लिपा धर्मादित्य धर्माचार्यं ने.सं. १०४६ य् इलाहाबादय् पण्डिततय्गु सभाय् न्ह्यब्वःगु ‘नेपालभाषा व थुकिया साहित्य’ कार्यपत्रय् रञ्जना, भुजिमोल, पाचुमोल व गुजिमोल वा गोमो आखः धकाः नेपाल लिपि कथं प्यताजि लिपिया नां न्ह्यथंगु खः । वि.सं. २०३० सालय् नेपाल राजकिय प्रज्ञा प्रतिष्ठानं पिथंगु नेपाल लिपि प्रकाश सफुलिइ पं. हेमराज शाक्यं नेपाल लिपिया ताजिकथं रञ्जना लिपि, नेवारी लिपि, भुजिंमोल, गोलमोल, लितुमोल, क्वेँमोल, कुंमोल, हिमोल, पाचुमोल धकाः गुताजि लिपि न्ह्यथंगु दु । थुपिं दक्व लिपित मध्ये नेपाल लिपि, रञ्जना लिपि व भुजिंमोल लिपि जक छ्यलाः आपालं ग्रन्थ व अभिलेख च्वयातःगु दु । मेगु लिपित थीथी इलय् लिपिकारं विशेष शैली मो (छ्यं) या स्वरूप व शैली पाकाः च्वःगु जक खः धकाः लिपि विज्ञपिंसं धयातःगु दु । थुकथं नेपालय् हे बिस्कं मौलिक शैलीया लिपिया विकास व छ्यलाबुला जूगु नेपाल लिपि कथं भुजिंमोल, रञ्जना व नेपाल लिपिया छ्यलाबुला जुयाच्वंगु दु ।
ब्राह्मी लिपि
ब्राह्मी लिपि भारतया सम्राट अशोकया शासनकालय् छ्यलाबुला जूगु लिपि खः । ब्राह्मी लिपि ई.पू. स्वंगूगु शताब्दी निसें इश्वीया स्वंगूगु शताब्दीतक छ्यलाबुला जूगु लिपि खः । ब्राह्मी लिपि दक्षिण पूर्वी एशियाय् दकलय् न्हापां छ्यलाबुला जूगु लिपि कथं नालातःगु दु । थ्व लिपि खवं जवय् च्वइ ।
सम्राट अशोकं भारतया उत्तरी लागा, मध्य लागा व नेपालय् ब्राह्मी लिपि छ्यलाः शिलास्तम्भ तयाथकूगु दु । अशोकं थुगु लिपियात ‘धम्म (धर्म) लिपि’ धकाः शिलास्तम्भय् नां च्वयातःगु दु । दकलय् न्हापां थुगु धम्म लिपि पालि (प्राकृत) भाय् च्वयेत छ्यलातःगु खः । थ्व हे इलय् जवं खवय् च्वइगु शैलीया ‘खरोष्ठी’ लिपि छ्यलाः नं शिलास्तम्भ तःगु दु । नेपालय् सम्राट अशोकं ब्राह्मी लिपि छ्यलाः निग्लिहवा व लुम्बिनीइ शिलास्तम्भ तयाथकूगु दु ।
प्राचीन ब्राह्मी लिपिइ खुगः स्वरवर्ण व ३३गः व्यञ्जन व ‘अं’ अनुश्वार जक छ्यलाबुला जूगु दु । ब्राह्मीइ व्यञ्जनय् स्वर वर्णया थीथी मात्राया चिं छ्यलाः व्यञ्जनया सः च्वयेगु परम्परा खनेदु । ब्राह्मी लिपि व्यञ्जन वर्णया चिना आखः संयुक्ताक्षर नं छ्यलाबुला जूगु दु । थीथी कालखण्डय् स्वरूप व शैलीइ ह्यूपाः वयाः ब्राह्मी लिपिइ झिंनिगः स्वरवर्ण कायम जूगु दु ।
ई.सं.१९३७ य् दकलय् न्हापां जेम्स प्रिन्सेपं ब्राह्मी लेखन ब्वनेत ताःलातसा, जर्ज बूलरं ब्राह्मी लिपिया वर्णमाला ल्ह्ययाः न्ह्यब्वल । दक्षिण एशियाया अप्वः देशय् छ्यलाबुला जूगु लिपि अप्वः थें ब्राह्मी लिपिपाखें हे विकास जूगु खनेदु ।
पूर्व लिच्छवी (गुप्त) लिपि
ब्राह्मी लिपि थीथी शैली व स्वरूपय् विकास जुइगु झ्वलय् भारतय् प्यंगूगु शताब्दीइ गुप्तवंशया शासनकालय् गुप्त लिपिया विकास व छ्यलाबुला जुल । भारतया इलाहावादया समुद्र गुप्तया प्रशस्ति स्तम्भय् थुगु गुप्त लिपि छ्यलातःगु खः । भारतय् छ्यलाबुला जूगु गुप्त लिपि नेपालय् नं छ्यलाबुला जुल । जुजु मानदेवया इलय् सं.३८६ स चाँगु नारायणय् तःगु शिलास्तम्भय् थुगु गुप्त लिपि हे छ्यलातःगु खः । नेपालय् लिच्छवी शासनकालय् छ्यलाबुला जूगु लिपि जुयाः वि.सं. २०१७ साल निसें पुरातत्व विभागं गुप्त लिपियात पूर्व लिच्छवी लिपि धायेगु क्वःछिउगु खः । मालीगांया जयवर्माया मानव कदया झ्वाता (प्रतिमा)या पादपीठय् नं पूर्वलिच्छवी लिपि हे अंकित यानातःगु दु ।
उत्तर लिच्छवी (कुटिला) लिपि
ब्राह्मी मूलया गुप्त लिपिइ स्वरुप व शैली ह्यूपाः वयाः न्हय्गूगु शताब्दीइ भारतय् कुटिला लिपि छ्यलाबुला जुल । थुगु इलय् लिपिया स्वरूप चाःतूगु, मात्राया नं चाःतुक च्वयेगु प्रचलन जूगुलिं थुगु लिपियात कुटिला लिपि धकाः नां छूगु खः । नेपालय् अंशुवर्माया शासनका अर्थात् लिच्छवीकालया लिपांगु इलय् छ्यलाबुला जूगुलिं थुगु कुटिला लिपियात उत्तर लिच्छवी लिपि धायेगु क्वःछित । नेपालय् अंशुवर्माया इलंनिसें उत्तर लिच्छवी लिपिया छ्यलाबुला जूगु खः । भारतय् थुगु कुटिला लिपियात विकटाक्षर, कुटिलाक्षर व सिद्धमातृका नामं नं म्हस्यू । उत्तर एशियाय् थुकियात सिद्धम लिपि कथं म्हसीकाच्वंगु दु । थुगु कुटिला लिपिया मात्राया स्वरुप नं पूर्ण जूगु वा वर्ण कथं मात्राया आकार नं पूर्णकथं च्वयेगु जूगुलिं सिद्धमातृका धाःगु खः ।
नरेन्द्र देवया ईया सौगलया ल्वहंपौ, गुणकामदेवया ईया क्वन्तिया उमामहेश्वरया मूर्तिया पादपीठ आदिइ उत्तरलिच्छवी छ्यलातःगु दु ।
नेपाल लिपि
नेपालय् प्राचीन इलंनिसें थौंतक नं ताःईतक छ्यलाबुला जूगु लिपि नेपाल लिपि खः । नेपाल लिपि गुंगूगु शताब्दीनिसें ब्राह्मी लिपिपाखें गुप्त लिपि, कुटिल लिपि धुंकाः नेपालय् हे विकास जुयाः छ्यलाबुला जुयाच्वंगु लिपि खः । च्यागूनिसें झीगू शताब्दीइ एशिया महाद्वीपया थीथी थासय् कुटिल लिपिइ स्थानीय शैलीकथं ह्यूपाः वयाः थीथी न्हूगु लिपि विकास जूगु इलय् नेपालय् गुंगूगु शताब्दीइ नेपाल लिपिया विकास जुल । ब्राह्मी मूलया कुटिल लिपिपाखें विकास जूगुलिं नेपाल लिपि देवनागरि, मैथिली, बंगाली व दक्षिण एशियाया मेमेगु आपालं लिपित भचाभचा ज्वःलाः । नेपाल लिपिया आःतक लूगु मध्ये न्हापांगु ग्रन्थ राष्ट्रिय अभिलेखालयस दुगु प्राचीन नेपाल लिपिं संस्कृत भासं ताडपत्रय् च्वयातःगु ने.सं.२८ दँया ‘लंकावतार’ ग्रन्थ खः ।
विद्वान अन्वेषकपिसं नेपाल लिपि धकाः रञ्जना, प्रचलित नेवारी, भुजिंमोल, कुंमोल, क्वेँमोल, गोलमोल, पाचुमोल, हिंमोल व लितुमोल धकाः गुताजि लिपिया नां न्ह्यथनातःसां नेपाल लिपि, रञ्जना लिपि व भुजिंमोल लिपि स्वतजि लिपि जक आपाः छ्यलाबुला जुयाच्वंगु खनेदु । मेगु लिपित लिपिकारं ग्रन्थ च्वइबलय् म्वः (छ्यं)या शैली व स्वरूप जक पाकाः लेखनकलाया भेदकथं जक छ्यलातःगु खनेदु । थुपिं लिपि छ्यलाः अभिलेख व ग्रन्थ च्वयातःगु खनेमदु ।
नेवार आखर, नेवाः आखल, नेपालाक्षर, नेपाल आखर, नेवारी लिपि, प्रचलित नेपाल लिपि आदि नां न्ह्यथनातःगु नेपाल लिपिया छ्यलाबुला मल्लकालय् तसकं च्वह्याःगु खः । थुगु इलय् सरकारपाखें राज्यस्तरय् हे नेपालभाषा व नेपाल लिपियात राष्ट्रिय भाषा व लिपिकथं छ्यलातःगु खनेदु । मल्ल जुजुपिन्सं नेपाल लिपिं हे नाटक, म्ये च्वयाः मञ्चन याःगु दु । उगु इलय् देगः, धर्मशाला, सतः, चपाः, ल्वहंहिति, जःधुं आदि नीस्वनेगु इलय् नं नेपाल लिपिं हे ल्वहं पौ, लुँपौ, सिजः पौ व सिँपौ च्वयातःगु दु । मल्लकालय् वंशावलीनिसें कयाः द्वलंद्वः शिलापत्र, ताम्रपत्र, तालपत्र, सुवर्णपत्र, नीलपत्र, भोजपत्रय् इतिहास, धर्मशास्त्र, नीतिशास्त्र, शिल्पशास्त्र, वास्तुशास्त्र, ज्योतिषशास्त्र, तन्त्रमन्त्र, वासः, संस्कार व कर्मकाण्ड आदिया ग्रन्थत नेपाल लिपिं हे च्वयातःगु दु । च्वये अःपुगु सरल व सुगम जूगुलिं दकले अप्वः नेपाल लिपिया छ्यलाबुला जुयाच्वंगु दु । नेपाल लिपिं नेपालभाषाया नापं संस्कृत, मैथिली, बंगाली व खस आदि भासं नं आपालं ग्रन्थ व अभिलेखत च्वयातःगु दु ।
भुजिंमोल लिपि
कुटिला व नेपाल लिपि धुंकाः नेपालय् भुजिंमोल लिपि छ्यलाबुला जुल । भुजिंमोल लिपि झिंछगूगू निसें झिंन्हय्गूगु शताब्दी तक आपाः छ्यलाबुला जूगु दु । भुजिंया छ्यं आकारया म्वः दुगुलिं थ्व लिपियात भुजिमोल लिपि धाल । ‘भुजिं’ व ‘मोल’ खँग्वः स्वानाः भुजिंमोल लिपिया नां च्वंगु खः । आखःया म्वः अर्थात छ्यंया लिधंसाय् लिपिया नां तयातःगु दु । थुकीयात संस्कृत भासं मक्षिमुण्ड लिपि धाइ । सर्पया छ्यं थें चाःतूगु म्वः दुगुलिं संस्कृत भासं सर्प थुइकीगु खँग्वः भुजंग व मोल स्वानाः भुजंगमोलपाखें भुजिंमोल लिपि नां जूगु धकाः नं धाइ । थ्व लिपिया म्वः खवं जवय् अंकुश थें चाःतूगु जुयाः विदेशी विद्वानतय्सं अंकुश शैलीया आखः कथं हुक्ड हेडलाइन लिपि धकाः नां छुनातःगु दु ।
भुजिंमोल लिपिं विशेषयानाः ताडपत्रय् आपालं प्राचीन ग्रन्थत च्वयातःगु दु । तौमढीत्वाःया निर्भयदेवया संवत् १२५ या पुलांगु अभिलेखय् भुजिंमोल लिपि छ्यलातःगु दु । राष्ट्रिय अभिलेखालया ने.सं. १६३ या विष्णु धर्माेत्तर, ने.सं. १७२य् ल्ह्ययातःगु ब्रह्मयामलतन्त्र, राष्ट्रिय पुस्तकालयया ने.सं. २९१या योगसार समुच्चय, ने.सं. ४९४या प्राचीन आयुर्वेदशास्त्र हरमेखला, ने.सं. ५००या संस्कृत भासं च्वयातःगु नीतिशास्त्र नारद स्मृती, ने.सं. ५०९ या नेपाःया हे प्राचीन ऐतिहासिक ग्रन्थ गोपालराज बंशावली आदि ग्रन्थत भुजिंमोल लिपिं च्वयातःगु दु । ओकुबहाल, यलय् दुगु ने.सं. ५०८या सुवर्ण पत्र भुजिंमोल लिपिं च्वयातःगु दु । मल्लकालिन व शाहकालिन इलय् नं छेँ, बुँ व क्यव न्यायेगु÷मीगु, ब्यागलं च्वनेगु, बण्डा यायेगु, दान यायेगु, बकस बीगु, त्यासा बीगु आदि आर्थिक कारोबार याःगुया कानूनी दसिकथं तमसुक भ्वं ताडपत्रय् भुजिंमोल लिपिं हे च्वयातःगु दु । थुकथंया ताडपत्रय् च्वयातःगु आपालं तमसुक भ्वं राष्ट्रिय अभिलेखालय व आशा सफूकुथिइ सुरक्षित यानातःगु दु ।
गोलमोल लिपि
गोलाःगु छ्यं दुगु आखः जुया थुगु लिपियात गोलमोल लिपि धाइ । लिपिकारं लिपि च्वयेबलय् लिपिया म्वः व आखः अलंकृत यानाः गोलाःगु लेखन शैली छ्यलाः गोलमोल लिपिया विकास जूगु नालातःगु दु । प्रताप मल्लं हनुमानध्वाखाय् तयातःगु ने.सं. ७७४ या ल्वहंपतिइ गोलमोल लिपिया नां न्ह्यथनातःगु दु । थुगु लिपि छ्यलाः विशेषकथं अभिलेख व ग्रन्थत च्वयातःगु मदुगुलिं विद्वानतय्सं थुकियात भुजिंमोल लिपिया हे लेखनभेद शैलीकथं जक नालातःगु दु ।
लितुमोल लिपि
लितुमोल लिपिया म्वः खवं जवय् धेचुकाः बेक्वयेक चाःतुकाः च्वइ । थुगु लिपिया म्वः ल्यूने चाःतुइसा आखःया ब्व ल्यूने चाःतुयाः हाकनं न्ह्योने लिचाःतुइगु जुयाः लितुमोल धाइगु खः ।
क्वँय्मोल
आखःया म्वः पुलांगु खवः खापा खनेगु ताःचा क्वँय् बांलूगु जुयाः थुगु लिपियात क्वँय्मोल धाःगु खः । क्वँय्मोल लिपिया म्वः खवं जवय् धेचुलाः क्वय्पाखे चाःतुला च्वंगु दइ ।
कुंमोल लिपि
आखःया छ्यं व आखःग्वः कुंकुं लूगु जुयाः थुगु लिपिया नां कुंमोल जूगु खः । कुंमोल लिपिया छ्यं कोणाकार जुइ, अथेहे आखःग्वः नं कुंलुकाः च्वइ ।
हिंमोल
हिंमोल लिपिया म्वः वा छ्यं हिनाच्वंगु स्वरूपय् च्वइगु जुयाः थुगु लिपिया नां हे हिंमोल लिपि जूगु खः । थुगु लिपि च्वइबलय् म्वः हिना वा चाःतुइका च्वइगु जुयाः लिपिया नां हे हिमोल च्वंगु खः ।
पाचुमोल
पाचुमोल लिपिया छ्यं व आखः पाचुक वा तप्यंक च्वइ । थुगु लिपिया म्वः व आखःया ब्व नं पाचुक वा तप्यंक च्वइगु जुयाः लिपिया नां हे पाचुमोल च्वंगु खः ।
नेपालभाषा साहित्यय् दकले न्हापांगु तःम्ह कविपिनिगु कविता मुनाः पिदंगु सफू नेपाली विहार कविता संग्रह (१०५९) खः । थुकिया संग्रहकर्ता व सम्पादक फत्तेबहादुर सिंह खः । थ्व कविता मुनायात निगू खण्डय् ब्वथलातःगु दु । थुकी यलया मल्ल जुजु श्रीनिवास मल्लयागु छपु कविता प्राचीनकालयागु दु धाःसा मेगु माध्यमिक कालयापिं थीथी कविपिनिगु पद्य दुथ्याः । प्रथम खण्डय् गुपु (९) व द्वितीय खण्डय् च्यापु (८) याना झिंन्हय्पु (१७) पद्य दुथ्याः । थुकी दुथ्याःपिं कविपिं व कविता क्वय् न्ह्यथनाकथं दु । –
१. सिद्धिचरण श्रेष्ठ – राष्ट्रीय गान, वर्षा, गंगु खुसी, २). पुर्णबहादुर नेवाः – धर्मया मर्म ३) फत्तेबहादुर सिंह – स्वां व कं, स्त्री शिक्षा, सफलताया नियम, प्रभाति (ब्यहां चुलि), बांमलागु चाल ४) श्रीनिवास मल्ल – सुदामा चरित्र, ५). सिद्धिदास अमात्य – काल चक्र, ६.) योगवीर सिंह – किर्तियात, जिगु मनया उदगार (अशान्त हृदय) नामं, ७) वैकुण्ठप्रसाद लाकौल – ह्वयेत्यंगु स्वांयात, विनय (तारा) नामं), ८.) हरिकृष्ण – नेपालभाषा साहित्य, ९) धम्र्म आदित्य धम्र्माचार्य – जन्मभूमि नेपाल, १०.) सुप्रभात – रत्न, ११) शुभदिन प्रकाश – कीर्ति फत्तेबहादुर सिंहं थ्व नेपाली विहार सफू राणाशासनया निरंकुशता चरम स्थिती थ्यनाच्वंगु इलय् अति सहास यानाः पिकयादीगु खः । थथे नेपालय् राणाशासनया निरंकुशताया चरम परिस्थितिइ नं नेपाली विहार सम्पादन याना पिकायेगु धयागु सरासर तत्कालिन शासकपिंत छगू कथं हाथ्याब्यूगु खः । थ्व हे कथं झिंछम्ह कविपिनिगु झिंन्हय्पु कविताया संग्रह थ्व नेपाली विहार सफूया सम्पादक फत्तेबहादुर सिंहं सफू पिकाःगु द्वपनय् सर्वश्वहरणया नापं जन्मकाःछिं कैदया सजाय फयेमाल धाःसा थुकी कविता दुथ्याःपिं कविपिं –सिद्धिचरण श्रेष्ठ, योगवीरिसिंहपिंत नं जेलय् स्वथनेगु यात । थथे सफू पिकायेगु जोश ल्याय्म्हम्ह फत्तेबहादुर सिंहयात छखे तत्कालिन जागरुक युवातय्गु भूमिगत राणाविरोधी गतिविधिया प्रभावस्वरुप वःगु खःसा मेखेर ‘मांभाय्या सेवा यायेगु नं मांयाःगु सेवा यायेगु बराबर खः’ धकाः फत्तेबहादुरयात सान्त्वना ब्यूम्ह (मां मदुथाय् बिचाः वःम्ह) फत्तेबहादुरया पाजुबाज्या सिद्धिदास महाजुया हःपालं नं खः मधासें मगाः । थ्व खँ फत्तेबहादुर सिंहं थःगु नेपाली विहार सफूया भूमिकाय् न्ह्यथनादीगु दु । महाकवि सिद्धिदासया सल्लाह कथं हे फत्तेबहादुर सिंहं थ्व सफू भारतया बेतियाय् वनाः १००० प्रति छापेयाकाः हयादीगु खः, तर न्यासःगूति पिहांवने धुंकाः तत्कालिन सरकारं जफत यानाबिल । लिपा हानं प्रजातन्त्र पश्चात् ने.सं १०९६स थ्व सफूया मेगु संस्करण पिकायेगु ज्या जुल ।
जुजु श्रीनिवास मल्लया प्राचीन काव्यंनिसें माध्यमिक कालया कविपिं सिद्धिदास महाजु, योगवीर सिंह, धर्मादित्य धर्माचार्यया कविता नापं नेपालभाषा काव्य साहित्यय् स्वच्छन्दवादया शुरुवात यानादीम्ह वैकुण्ठप्रसाद लाकौल व सिद्धिचरण श्रेष्ठया कविता दुथ्याःगु थ्व सफू तत्कालीन ईया निंतिं छगू महत्वपूर्ण व तःजिगु सफू ला जु हे जुल, उकिया नापनापं थ्व नेपाली विहार कविता संग्रहलं माध्यमिककाल व प्रारम्भिक आधुनिककालया काव्यया सेतु कथं ज्या याःगु दु । छखे भाषानुराग, उपदेशात्मक प्रवृत्ति थेंज्याःगु माध्यमिककालिन काव्य विशिष्टता दुगु काव्य दुथ्यानाच्वंगु दुस मेखेर स्वतन्त्र विषय चयन, कल्पनाशीलता, सौन्दर्यया उपासना आदि थेंज्याःगु प्रारम्भिक आधुनिककालया स्वच्छन्दवादी कविता नं लानाच्वंगु दु । थथे हे थ्व नेपाली विहार सफुलिइ दुथ्याःगु कविता गुलि महत्वपूर्ण जू अझ व स्वयाः नं थ्व सफूया भूमिका म्हो महत्वपूर्ण मजू । नेपाली विहार सफूया भूमिकाय् केवल सफू सम्पादन यानादीम्ह फत्तेबहादुरया भाषिक सजगता, मातृभाषा अनुराग जक ल्यहेंपुयाच्वंगु मखु भूमिकाया रुपय् फत्तेबहादुरं नेपालभाषाया गद्ययात स्वतःस्फूर्त रुपं गुगु वेग, स्वच्छन्दता बिल थ्व स्वयाः न्ह्यः थज्याःगु गद्य नेपालभाषाय् पिदंगु मदुनि । थ्व हे कथं नेपालभाषाया गद्यय् नं स्वचछन्दवाद थ्व हे सफुलिइ छ्यलातःगु गद्यं न्ह्याकूगु दु ।
नेपालभाषा साहित्यय् दकलय् न्हापांगु तःम्ह कविपिनिगु कविता मुनाः पिदंगु सफू ‘नेपाली–विहार’ कविता संग्रह (१०५९) खः । थुकिया संग्रहकर्ता व सम्पादक फत्तेबहादुर सिंह खः । थ्व कविता मुनायात निगू खण्डय् ब्वथलातःगु दु । थुकी यलया मल्ल जुजु श्रीनिवास मल्लयागु छपु कविता प्राचीनकालयागु दुसा मेगु माध्यमिककालयापिं थीथी कविपिनिगु काव्य दुथ्याः । प्रथम खण्डय् गुपु व द्वितीय खण्डय् च्यापु यानाः झिंन्हय्पु काव्य दुथ्याः । थुकी दुथ्याःपिं कविपिं व कविता क्वय् न्ह्यथनाकथं दु । –
सिद्धिचरण श्रेष्ठ – राष्ट्रीय गान, वर्षा, गंगु खुसी ।
पुर्णबहादुर नेवाः – धर्मया मर्म ।
फत्तेबहादुर सिंह – स्वां व कं, स्त्री शिक्षा, सफलताया नियम, प्रभाति (ब्यहां चुलि), बांमलागु चाल ।
श्रीनिवास मल्ल – सुदामा चरित्र ।
सिद्धिदास अमात्य – काल चक्र ।
योगवीर सिंह – किर्तियात, जिगु मनया उदगार (अशान्त हृदय) नामं ।
वैकुण्ठप्रसाद लाकौल – ह्वय्त्यंगु स्वांयात, विनय (तारा) नामं ।
हरिकृष्ण – नेपालभाषा साहित्य ।
धम्र्म आदित्य धम्र्माचार्य – जन्मभूमि नेपाल ।
सुप्रभात – रत्न ।
शुभ दिन प्रकाश – कीर्ति ।
फत्तेबहादुर सिंहं नेपाली विहार सफू राणाशासनया निरंकुशता चरम स्थितिइ थ्यनाच्वंगु इलय् अति साहस यानाः पिकयादीगु खः । थथे नेपालय् राणाशासनया निरंकुशताया चरम परिस्थितिइ नं नेपाली विहार सम्पादन यानाः पिकायेगु धयागु सरासर तत्कालीन शासकपिंत छगू कथं हाथ्या बीगु खः । झिंछम्ह कविपिनिगु झिंन्हय्पु कविताया संग्रह नेपाली विहार सफूया सम्पादक फत्तेबहादुर सिंहं सफू पिकाःगु द्वपनय् सर्वश्वहरणया नापं जन्मकाःछिं कैदया सजाय फयेमाल धाःसा थुकी कविता दुथ्याःपिं कविपिं –सिद्धिचरण श्रेष्ठ, योगवीर सिंहपिंत नं जेलय् स्वथनेगु यात । थथे सफू पिकायेगु जोश ल्याय्म्हम्ह फत्तेवहादुर सिंहयात छखे तत्कालिन जागरुक युवातय्गु भूमिगत राणाविरोधी गतिविधिया प्रभावस्वरुप वःगु खःसा मेखेर मांभाय्या सेवा यायेगु नं मांयाःगु सेवा यायेगु बराबर खः धकाः फत्तेबहादुरयात सान्त्वना ब्यूम्ह (मां मदुथाय् बिचाः वःम्ह) फत्तेबहादुरया पाजुबाज्या सिद्धिदास महाजुया हःपालं नं खः मधासें मगाः । थ्व खँ फत्तेबहादुर सिंहं थःगु नेपाली विहार सफूया भूमिकाय् न्ह्यथनादीगु दु । महाकवि सिद्धिदासया सल्लाह कथं हे फत्तेबहादुर सिंहं थ्व सफू भारतया बेतियाय् वनाः १००० प्रति छापे याकाः हयादीगु खः, तर न्यासःगूति पिहांवने धुंकाः तत्कालिन सरकारं जफत यानाबिल । लिपा हानं प्रजातन्त्र पश्चात् ने.सं १०९६ य् थ्व सफूया मेगु संस्करण पिकायेगु ज्या जुल ।
जुजु श्रीनिवास मल्लया प्राचीन काव्यंनिसें माध्यमिक कालया कविपिं सिद्धिदास महाजु, योगवीर सिंह, धर्मादित्य धर्माचार्यया कविता नापं नेपालभाषा काव्य साहित्यय् स्वच्छन्दवादया शुरुवाट यानादीम्ह वैकुण्ठप्रसाद लाकौल व सिद्धिचरण श्रेष्ठया कविता दुथ्याःगु थ्व सफू तत्कालीन ईया निंतिं छगू महत्वपूर्ण व तःजिगु सफू ला जु हे जुल, उकिया नापनापं थ्व नेपाली विहार कविता संग्रहलं माध्यमिककाल व प्रारम्भिक आधुनककालया काव्यया सेतु कथं ज्या याःगु दु । छखे भाषानुराग, उपदेशात्मक प्रवृत्ति थेंज्याःगु माध्यमिककालिन काव्य विशिष्टता दुगु काव्य दुथ्यानाच्वंगु दुसा मेखेर स्वतन्त्र विषय चयन, कल्पनाशीलता सौन्दर्यया उपासना आदि थें ज्याःगु प्रारम्भिक आधुनिककालया स्वच्छन्दवादी कविता नं लानाच्वंगु दु ।
थ्व सफुलिइ दुथ्याःगु कविता गुलि महत्वपूर्ण जू अझ व स्वयाः नं थ्व सफूया भूमिका महत्वपूर्ण जू । नेपाली विहार सफूया भूमिकाय् केवल सफू सम्पादन यानादीम्ह फत्तेबहादुरया भाषिक सजगता, मातृभाषा अनुराग जक ल्यहेँपुंयाच्वंगु मखु भूमिकाया रुपय् फत्तेबहादुरं नेपालभाषाया गद्ययात स्वतस्फूर्त रुपं गुगु वेग, स्वच्छन्दता बिल थ्व स्वयाः न्ह्यः थज्याःगु गद्य नेपालभाषाय् पिदंगु मदुनि । थ्व हे कथं नेपालभाषाया गद्यय् नं स्वचछन्दवाद थ्व हे सफुलिइ छ्यलातःगु गद्यं न्ह्याकूगु दु ।
लोकसाहित्यया प्रमुख विधा मध्य लोकबाखं नं छगू खः । बाखं कनेगु व न्यनेगु चलन नेवाः समुदाय दुने आपालं चलन दु । विशेष यानाः थज्याःगु लोकबाखं बाज्या अजिपिंसं द्यनेबलय् वा चिकुंलां मकः कुनाः मचात छचाखेरं मुनीबलय् कनेगु याइ । नेवाः समाजय् प्रचलित लोकबाखं नेवाः सांस्कृतिक सामाजिक परिवेशय् निर्माण जुयाच्वनीगुलिं मनोरञ्जन बीगु जक मजुसे थुकिं तत्कालीन लोकजीवन पद्धति, लोकमनोभाव, आदियात नं ब्वयेगु याइगुलिं थज्याःगु लोकबाखंया विशेष महत्व दु । नेवाः लोकबाखनय् बाखं शुरु यायेबलय् छगू देशय् व बाखं क्वचायेत्ययेकाः उलिंचिया बाखं थुलिंचा, घ्यःतयेगु कोरिंचा धायेगु प्रचलन नं नेवाःतय्गु बाखंया छगू विशेषता खः ।
लोकम्येय् थें लोकबाखनय् गद्दीनसिन जुजुया नां न्ह्यथनेगु यानातःगु मदु । रोमाञ्चित तथा अलौकिक घटनात न्ह्यब्वयाः कौतुहलता जिज्ञासा थना मनोरञ्जन बीगु नापं नीति उपदेशया खँ कनाः ज्ञानया जः ह्वलेगु, मभिंगु मनिंगु ज्याखँ प्रति ध्याचू नकाः वा गिजेयानाः अज्याःगु ज्या समाजय् मजुइकेगु चेष्ठा हे लोकबाखंया मू उद्देश्य जूगु दु । मानवेतर प्राणी झंगःपंछि, लाखे–लसिं, ख्याः, कवं आदिपिंत नं बाखनय् पात्रकथं दुथ्याकाः उमित नं मनूतय्सं थें खँल्हाबल्हा तयाः बिचाः संचाः याकातइगु, नुगलय् थुंदीगु छगू प्रभाव लाकाः बाखं क्वचायेकीगु, बाखंया रचना गद्य भाषां जूसां बाखंया थाय्थासय् लय्वद्ध उक्ति टुक्कात दुथ्याका तैगु आदि नेवाः लोकबाखंया थःगु हे विशेषता खः ।
नेपालभाषाय् खनेदुगु लोकबाखंया विषय मूलतः— १. देव–देवीपिनिगु उत्पति, पराक्रम, उपकार सम्बन्धी २. तीर्थव्रत माहात्म्य सम्बन्धी, ३. बुद्धि तथा दूरदर्शिता सम्बन्धी, ४. भाग्यवादी कर्मवादी सम्बन्धी ५. अर्ति उपदेश सम्बन्धी, ६. हास्य व्यङ्ग्य सम्बन्धी, ७. वीरता तथा पुरुषार्थ सम्बन्धी, ८. ख्याः, कवं लाखे–लसिं सम्बन्धी, ९. पशुपंक्षी सम्बन्धी, १०.पौराणिक, ऐतिहासिक घटना आदि सम्बन्धी जूगु दु । थुपिं लोकबाखं नेवाःतय्गु बस्तीअनुसार छुं पाःगु दुसा गुलिं लोकबाखंयात स्थानीयकरण यानातःगु नं दु ।
थथे मौखिक परम्पराय् न्ह्यानाच्वंगु नेवाः लोकबाखंयात करुणाकर वैद्य, प्रेमबहादुर कंसाकार, केशरलाल श्रेष्ठ, सत्यमोहन जोशी थेंज्याःपिं लोकसाहित्यविद्पिंसं थज्याःगु छुं लोक बाखं संकलन यानाः प्रकाशनय् हःगु दु । दकलय् न्हापां करुणाकर वैद्यं नेपाःया पुलां बाखं छगूगु (ने.सं १०७८) नामं लोकबाखंया सङ्ग्रह पिकयादिलसा लिपा वय्कलं हे हानं थज्याःगु लोकबाखंया सफू खुगू भागतक पिकयादिल । अथेहे प्रेमबहादुर कसाःनं नं न्यँकँ बाखं (ने.स १०८६ )या नामं लोकबाखंया सङ्ग्रह पिकयादिलसा थ्व हे नामं लोकबाखंयात आः नेवाः जनमानसय् न्यँकँ बाखं धायेगु चलन जूगु दु । अथे हे केशरलाल श्रेष्ठं नेवाः लोकबाखंयात अंग्रेजी भाषाया माध्यमं पिकयाः विदेशीतय् दथुइ नं नेवाः लोकबाखं थ्यंकेगु यानादिल ।
छगू देशय् कां, खू, धुसि स्वम्ह पासापिं दु । इपिं साप हे गरीब । छन्हु इपिं स्वम्ह फ्वनाः फ्वनाः ननं लँय् वनाच्वन । छम्हेसिनं नतूचा छपु लुइकल, अथेहे छम्हेसिनं हँचा व मेम्हसिनं मुगः छगः लुइकाकाल । स्वम्हेसियां म्हतिं म्हतिं लूगु छुथें धकाः ज्वना जुल । इपिं स्वम्हेसियां ‘आः झीपिं स्वम्हं मिले जुयाः देशंदेश चाःहिलाः फ्वना नये’ धकाः सल्लाह यात । स्वम्हं साहुति यानाकथं ववं छगू घनघोर जंगलय् थ्यन । अन थ्यंसेंली स्वम्हेस्यां थवंथः “पासा झीपिं ला तसकं हे ग्यानापुगु जंगलय् लात” धकाः हाहां ग्याःथें चिकुथें च्वंकाः वनावं च्वन । आखिरय् ववं उमिसं जङ्गलय् साप हे बांलाःगु तःखागु छेँ छखा खन । इपिं मध्ये छम्हेसिनं धाल, ‘ए पासा ! ए पासा ! झीपिं अन हे छेँय् वनाः फ्वनेमाल नु, थज्याःगु जंगलय् नापं गपाय्च्व बांलाःगु छेँ स्वस्व” धाल । वयागु खँ न्यनाः इपिं सकलें “नु सा नु” धाधां वहे छेँ पाखे स्वस्वं वन । अन छेँय् थ्यंका स्वतं इमिसं पिने सुं हे मखन । अले इपिं व हे छेँय् कुनें निसें खापा त्युत्युं तले थहांवन । इमिसं लँय् लुइकाहःम्ह दुगुचा छम्ह नं तलय् हे थतयंकाः च्वतय् यंकाः चिना तयेयंकल ।
व छम्ह लाखय्यागु छेँ जुयाच्वन । पलख जाःबलय् लाखय् पिने चाःहिलाः छेँय् वल । छेँय् वःबलय् खापा तिनातःगु खन । अले व लाखय् नं “ए, जिगु छँय् च्वंच्वंपिं सु ?” धकाः न्यन । व हाःबलय् लाक्क दुगुचा छम्ह जक ‘म्याय, म्याय्’ हालाहल । लाखय् उज्वःगु सः तायेवं गजब जुल । अले ““योमा थ्व छु हाला हःगु” धकाः ग्यात । अय्नं खापा घाराघारा यानाच्वन । लाखय्नं धाल— “आम्थे हालेफुम्ह छं जितः कुतिं न्याये फुसा का ?” धाधां वं थःगु पतिं कँय्प्वालं दुछ्वत । लाखय्नं पतिं कँय्प्वालं दुतछ्वया हयेवं कां, धुसितय्सं लुइकाहःगु नतूचां म्वीक सुयाबिल । सुयाहःगुलिं लाखय्या पतिं ह्वगनाः हि ब्वालाब्वाला वल । लाखय्यात साप हे स्यात। ‘“आया बाबा’ धका हाहां वं ल्हाः काचाक्क लिकाल । हाकनं लाखय्नं ‘का साः काः ! जिगु ल्हातय मुर्कि छकः दा, गुलित दायेफु’ धकाः ल्हाः छपा मन्ह्यं मन्ह्यं खापां दुछ्वत । कां, खू, धुसितय्सं थःपिंसं हःगु नमुगलं म्वीक दायाछ्वत । लाखय्या ल्हाः हे पति चिन । ‘आइया बाबा’ धकाः हाहां काचाक्क ल्हाः लिकाल । लाखय्नं ‘अहो थुपि गज्याःपिं छकः स्वहे स्वये’ धकाः क्वँय् प्वालं स्वःबलय् कां, खु, धुसितय्सं हचां वयागु मिखाय् सुयाहल । लाखय्या मिखा छपा कां जुल । लाखय् ला ग्यात । ‘थनला चानचुनपिं खैमखुत’ धकाः वं मेपिं पासापिंथाय् थ्यंकाः व लाखय्नं ‘जिगु छेँय् गज्वःपिं ग्यानापुपिं दुहां वनाच्वन, जितः ला थुज्वःगु गति यानाहल’ धकाः जुक्व कन। ‘कारे, नु, पासापिं, जितः मद्दत यानाः उमित पित छ्वयेमाल, नत्र जि गन च्यंवनेगु” धकाः पुकारे यात । “का का नु” धकाः छम्ह लसिं वयाः स्वःवन । वं नं न्हापायाम्ह लाखय् नं ताःथें “म्याय ! म्याय” दुगुचा हालाच्वंगु ताल । व नं ग्यात ! हानं वं नं न्हापायाम्ह लाखय् नं धाःथेंनंतुं धयाः यानास्वःबलय् वयात नं उगु हे गति याना बिल । व नं “खैमखुत, थुमित जिपिं सकलें मुनाः स्वये माली, थथे च्वनां जीमखुत, झ्याः हे गयाः स्वयेमाल” धकाः मेपिं पासापिं सःतः वन ।
लाखय्तय्सं मेपिं पासापिं सःतः वनाच्वंतले थुखे कां, खू, धुसितय् भ्वय् नयेगु धकाः वहे दुगु स्यानाः कवाफ दायेकाः ब्वबि तयाः झ्वःछुनाः नयेत ठीक याना च्वन । लाखय्त पासापिं फुक्क मुंका छगू बथान हे जुया वल । ‘अथे मखुत पासापिं झ्यालं हे स्वये माल बरू ब्वहलय् ब्वहलय् गयाः स्वये नु’ धकाः सल्लाह यात । छेँ थुवाःम्ह लाखय्नं ‘जि दक्वसिबे तःलय् च्वने, छिपिं जिगु ब्वहलय् गयाः स्व’ धकाः धाल । वं धाःथें लाखय्त वं वैगु ब्वहलय् गगं झ्यालय् थ्यंकल । उमिसं अन छेँय् च्वंपिं मनूत जक खः धकाः नं खन । उमिसं स्वया च्वंबलय् हे लाक्क कां, खू, धुसितय् भ्वय् नयेत ‘च्वंनिसें नयेलाकि क्वंनिसें नय’ धकाः हालाच्वंगु पाः लात । कांम्हेस्यां ‘क्वनिसें हे नये का’ धाल । अथे धाःगु तायेवं दक्कसिबय् तःलय् च्वंम्ह ग्याःम्ह लाखय्नं ‘आः खैमखुत क्वं निसें नयेगु धाःगु जितः हे निसें नैगु जुइ’ धकाः झातापातां सनाः भागाभाग जुयाः बिस्युंवन । वं त्वःताः बिस्युं वनेव च्वय् च्वंपिं उलिमछि लाखय्त फुक्क आकाझाकां कुतुं वयाः वं वैत वं वैत ल्हानाः सित । बिस्युं वंम्ह छम्ह अत्तापत्ता हे मन्त ।
तलय्पाखे मनूतय् खूब भ्वय् न्यायेका च्वन । कुने पिनेपाखे घ्वारारारा सः वःगु तायाः इमिसं पिने छु जुल थें धकाः स्वःबलय् लाखय्त ला छद्वँ जुयाः सिनाच्वंगु खन । थ्व खना इमिसं ‘थुपिं फुक्क वं वैत वं वैत द्यतना स्वःगु जुइमा, झीसं क्वंनिसें नये धैगुलिं ग्याना बिस्यूं वंगु, कुतुं वनाः सीगु जुइमाः’ धकाः सीकाः इपिं दंग जुल । ‘आः थ्व छेँया धन सम्पति ब्याकं झीगु धाःसां जिल’ धकाः नं दंग जुल । उमिसं आः स्वम्हेसिनं ज्वने फक्व ज्वनाः वनेगु धकाः सल्लाह यानाः नयेनी सिधयेका म्हे छपाः छपातय् अन च्वंगु हिरा मोति थम्हं थम्हं ज्वने फक्क ज्वनाः स्वम्हं पिहाँ वल । ववं ववं इपिं छगू चिकीधंगु गांचा छगुली थ्यन । बान्हि जूगुलिं बाय् नं अन हे च्वन । अले इपिं स्वम्हय् खूम्ह व धुसिम्ह निम्ह जाना ‘का नु, झीपिं निम्ह मिलय् जुयाः थ्व कांयात स्याये नु अले वैगु भाग नं झीत दै धकाः सल्लाह यात । इमिसं विष दुम्ह सर्प छम्ह हल । कांम्हेस्यां जा नयेत्यंगु बखतय् जा नाप ल्वाकछ्यानाः विष दुम्ह सर्प छम्ह तयाः नकल । कांया जा नःगु बखतय् ‘थ्व नाइसे च्वंगु छु तयागु ?’ धकाः न्यँन्यं नयाच्वन । इमिसं ‘छन्त ल्ह्वना वैगु वस्तु नकागु’ धाल । ननं ननं व कांया ला नये हे सिमधःनिबलय् मिखां बिस्तार बिस्तारं खने दयावल । मिखां खनेवं आश्चर्य जुया जाब्व स्वःबलय वं सर्प खन । ‘स्व पासापिं छिमिसं जितः स्यायेत सर्प नकातःगु खनी’ धकाः पासापिंत न्वात । पासापिंसं ‘छन्त मिखां खनीगु वासः नकागु का, आः मिखां खन मखुला !’ धकाः खँ तल । कां नं पत्याः जुल ।
छन्हु लिपा अथे हे बासं च्वंबलय् कां व खू मिलय् जुयाः ‘ए पासा, झीपिं निम्ह मिलय् जुयाः व धुसि चाःतुला द्यनाच्वनीबलय् मुगलं दायाः स्यायेनु’ धकाः सल्लाह यात । निम्हेसिनं खँ मिलय् जुसेंलि दुगः न्ह्याःवेक द्यनाच्वंम्ह धुसियात नक्का बिल । धुसि ‘आईया बाबा’ धकाः हाहां तिल्ल प्यन । उबलय् लाक्क धुसि तप्यनावल । धुसिं ‘जितः स्वायेत दायागु ला ? बेइमानत !’ धाल । उमिसं ‘मखु, व ला छन्त तप्यंकेत यानागु, का स्व ! आः धुसिलूम्ह छ तप्यंला मप्यं’ धाल । धुसिं ‘खै का’ धकाः च्वनाच्वन ।
अथे जुजुं हाकनं ववं छथाय् बाय् लाःबलय् कां व धुसि निम्ह मिलय् जुयाः ‘व खूम्हेसित खुत्यांगु तुतिइ दायाः स्यायेगु, वैगु भाग नं झीत हे दइ, आः छेँय् नं थ्यनिन’ धकाः सल्लाह यानाः पक्का यात । बःन्हि द्यनाच्वंगु पाखय् लाका इपिं निम्हं वनाः मुगलं खूयात खुत्यांगु तुतिइ छथु बेगं दाल । अथे याःबलय् वयागु बेक्वःगु तुति झन तप्यना वल । ‘अईया बा बाः’ धकाः हाहां खूम्ह दनाः वल । ‘छिमिसं जितः स्याये त्यन बा बा, दुहाई महाराज !’ धकाः हालाः दनावल । इमिसं ‘धत् मखूगु खँ ल्हानाच्वनी, छन्त ला खूगु तुति लायेकेत धकाः यानागु’ धाल । व नं ‘खै का’ धकाः सुंक च्वन ।
उबलय् निसें इपिं स्वम्हं कां नं मजुल, खू नं मजुल, धुसि नं मजुल । स्वम्हं सद्देपिं जुयाः धन सम्पत्ति गाक्क ज्वनाः म्ये हाहां थःथःगु छेँय् वयाः आनन्दं काल हनाच्वन ।
छगू थासय् छप्वाः प्वालय् छम्ह चखुंचा दु । वया यक्व सम्पत्ति दु । छु छु धासा भिंपू बागः, ध्यबा बागः, कँय् बाकू छकू व वह छकू दु । छन्हु व चखुंचा थःगु छेँय् च्वनाच्वंबलय् भ्वाथःगु लं फिनावःम्ह छम्ह ज्यापुचा खन । ज्यापुचित खनेवं वं धाल – ‘“हुँ वःम्ह ज्यापुचिया भ्वाथःगु लं, जिति धन सुयां मरु, जिति धन सुयां मरु ।’ थथे धयाच्वंगु ज्यापुचां ताल । चखुंचां हे थथे हिस्यानाः धाःगु खनाः छेँय् वनाः बांलाःगु वसः पुनावल ।
बांलाःगु वसः पुनावःगु खनाः व चखुंचां धाल – ‘हुँ वःम्ह ज्यापुचा भ्वासिचाः, जिति धन सुयां मरु, जिति धन सुयां मरु ।’ थथे धाःगु तायाः ज्यापुचां तंम्वयेका जुजुयाथाय् उजुर याःवन ।
ज्यापुचां बिन्ति यात ‘हे महाराज ! जितः फल्नागु थासय् फल्नागु प्वालय् च्वंम्ह चखुंचां तस्सकं हेपंख्यात ! भ्वाथःगु वसः पुनावनां हिस्यात । बांलाःगु वसः पुना वनां भ्वासिचा धाल । वयाति धन सम्पति सुयां हे मरु धकाः व ला साप हे फुँइ यात । निसाफ याना बिज्यायेमाल महाराज !’ ज्यापुचिगु उजुर न्यनाः जुजुया नं चखुंचा खनाः न्याक्क तं पिहां वल ! “आसे रे आसे, जिं स्यूका वैत यायेगु !” थथे धयालि जुजुं सिपाइ छ्वयाः व चखुंचित ज्वंके छ्वत । सिपाइतय्सं चखुंचित न्याक्क चिनाः हयाः वयागु धन सहित जुजुया न्ह्यःने हाजिर यात । जुजुं ज्यापुचा व चखुंचा निम्हेसिगु खँ न्यनाः चखुंचां ज्यापुचित हेपंख्याःगु हे खः धकाः सीकाः सिपाइतय्त धाल “का थ्व करपिंत हेपंख्याइम्ह व हिस्याइम्ह चखुंचिगु ला दायेका हिँ हुँ ।” जुजुयागु थ्व आज्ञा न्यना चखुंचा छकः इतिइति न्हिल अले धाल– “महाराज ! जुजु धैम्ह ला वीर जुइ । छपिं धात्थें वीर खः धैगु जूसा छम्हं नयाबिज्याहुँ रे । जि थें जाःम्ह जाबा चखुंचा छम्ह नयेत नं कुचाकुचा थला नयेमाःला !” चखुंचिगु थ्व खँ न्यनाः जुजुया भचा मछासे च्वन । का सा का, छम्हं हे नयेका धकाः चखुंचित चि–चिकनय् वालाः नयेत थिक्क यानाः चखुंचिके न्यन – ‘छ्यनंनिसें नये लाकि प्यनंनिसें नये ?’ चखुंचां धाल – ‘छ्यनंनिसें नःसा माकुसे च्वनी, प्यनंनिसें नःसा खि नवइ । महाराजया यत्थासं नयाबिज्याहुँ ।’ अथे जूसा छ्यनंनिसें हे नयेका धयाः जुजुं छ्यनंनिसें चखुंचा छम्हं नुनाछ्वत ।
थत हेपंख्याःम्ह चखुंचित जुजुं नयाछ्वत धकाः लय्लय्तातां ज्यापुचा छेँय् वन । जुजु नं न्हिच्छि थः माःमाःगु ज्या याये धुंकाः बहनी जुसेंलि द्यं वन । तर व चखुंचा जुजुया प्वाथय् उखें थुखे, थुखें उखे भुर्रभुर्र ब्वयाः ‘जुजु पिने जि दुने, जुजु पिने जि दुने’ धकाः हालाच्वन । न्हिनय् ज्याजि याना जूगुलिं जुजु छुं वाःमचा । आः चान्हय् सकस्यां न्ह्यः वयाः गनं हाःसः मदुबलय् जुजुं चुखुंचा हालाच्वंगु ताल । ‘अहो, थ्व चखुंचां ला ज्यापुचित जक हेपंख्यात धयां जितः समेतं हेपंख्यात । थ्व ला साप हे उलि ग्यं थुलि ग्यं मस्यूह्म जुयाच्वन । तर, जिगु प्वाथय् हे ला खनि । थौं चच्छि द्यनाः दनेबलय् थ्व सिनाः नं खि जुइ हे धुंकी थें ! छु याइ थ्वं ?” मनमनं थथे धयाः जुजुं न्ह्यः वयेकेगु कुतः यात । तर न्ह्यः वयेकेफुगु मखु । चखुंचा ला प्वाथय् पपुतिं भाराभारा दाया झन ततसकं हालाहल– ‘जुजु पिने जि दुने, जुजु पिने जि दुने ।’ जुजुं तंम्वयेकाः प्वाथय् पौंपौं दायाः चखुंचित ‘हालेमते, सुम्क च्वँ’ धाल । तर, चखुंचां हालेगु त्वःतूगु मखु । चच्छि तक जुजुयात द्यने बिउगु हे मखु । लासाय् जक फाताफाता पुलाः जुजुं अथे हे चा छ्वत । कन्हय् सुथ जुसेंलि जुजु निम्ह सिपाइत ब्वनाः पिथा च्वँवन । पिथा च्वनेबलय् चखुंचा पिहाँ वलकि चंदक पालाः निकू थलाब्यु धकाः जुजुं इमित धयातल । जुजुया पिथा च्वन । निम्ह सिपाइ निपु तलवार ज्वनाः चखुंचा पिहां वल कि पाले धकाः जवंखवं च्वनाः तयार जुयाच्वन । तर जुजुया खि पिहां वया नं चखुंचा पिहां मवः । प्वाथय् च्वनाः ‘जुजु पिने जि दुने, जुजु पिने जि दुने’ धकाः थुगु माथं हालाच्वन । लिपा जुजुं ‘म्वाःल पिहां वा, छंगु धन सम्पत्ति नं फुक्क लित बी’ धकाः आपाः बिन्तिभाव यासेंलि पिहां वल । सिपाइतय्सं चखुंचित पाले धकाः भ्वाक्क पाःगु ला जुजुया प्यनय् लानाः प्यं निकू दल । चखुंचा भुरर्र ब्वया वनाः पःखालय् जूवन । जुजुया प्यं बाकू दःगु खनाः ‘नल मखुला छम्हं ! नल मखुला छम्हं !’ धकाः हालाच्वन ।
चखुंचा पखालय् च्वनाः थथे हालाच्वन । उबलेय् लाक धों छम्ह तीजक वयाः चखुंचित काचाक्क ज्वनाःजिनाः ‘का छंत नयेत्यल’ धकाः धाल । ध्वंयागु थ्व खँ न्यनाः चखुंचिया सातुपुतु वन । तर, वं गाक्क धीरज यानाः क्वमालि जुयाः धाल– “ध्वंगुर्जु ! स्व, जिगु म्ह छम्हं खि किनाच्वंगु दु । थ्व खि किनाच्वंगु पपू छक लखय् सिला गंके, अले नयेमाःसा न । आः खि नवयेक नयां छु साइ !” ध्वंगुर्जुं नं थय्क बिचाः यातकि ‘खः बा ! खि नवयेक नयां छु याये, नयेगु जुसेंलि साक्क हे नये का !’ थथे बिचाः याना वं चखुंचित त्वताबिल । ध्वँलं त्वःतेवं चखुचां म्वःल्हुयाः म्हय् किनाच्वंगु खि फुक्क चाया छ्वयालि सिमाय् जुनाः निभाः पाःवन । “आः ला, यच्चुसे च्वने धुंकल । नये जिल मखुला ? का वा, जि नये पित्यात ।” धयागु ध्वंयागु थ्व खँ न्यनाः चखुंचां धाल– “भचा आसे रे । आय्बुयां काय् बुइ ला ! घौपलख ला लुम्मुक निभाः पाये ।”
चखुंचित नये धकाः ध्वंया ई चुलचुल वंकाच्वन । चखुंचा धाःसा हतपतिं कुहां वःगु मखु । चखुंचिया म्ह बांलाक गँसेंलि ध्वंयात धाल – “ध्वंगुर्जु, ध्वंगुर्जु ! का जि निभाः पाये गात । मिखा तिसिनाः आँ या, जि छंगु म्हुतुइ दुहां वने ।” ध्वंगुर्जुया बल्ल नयेत्यल धकाः बिचाः यानाः धाथें मिखा तिसिनाः म्हुतु वां खायाच्वन । चखुंचा ब्वया वयाः ध्वंया म्हुतुइ भुरुक्क खि फानाफिनाः हानं सिमा कचाय् तुं जूवन ।
चखुंचित नये धकाः ई चुलुचुलु वंकाच्वंम्ह ध्वंया वाक्की थथं ई फानाच्वन । चखुंचा न्ह्युन्ह्युं थथे हालाच्वन– “धुकूपिकू जुजुं का, ध्वंगुर्जुं खिका ! धुकूपिकू जुजुं का, ध्वंगुर्जुं खि का !”
उलिचा बाखं थुलिं ।
नेवाः लोकसाहित्यया छगू तःजिगु विधा लोकम्ये नं खः । नेवाः लोकम्येय् नं नेवाः लोकजीवनया सामाजिक, धार्मिक, सांस्कृतिकया किचः जक मजुसे इतिहासं च्वये मफुगु, साहित्यं ब्वयेमफुगु गुलिखे लोकजीवनया घातप्रतिघात नं दुथ्यानाच्वंगु दु । नेवाः लोकम्येया अप्वः धयाथें रचयितापिंसं थःपिनिगु नां न्ह्यथनेगु मयाःसां तत्कालिन गद्दीनसीन शासकपिनिगु नां न्ह्यथनेगु यानावंगुलिं थज्याःगु म्येया रचनाकाल सीकेत थाकु मजू । लोकम्ये लोकया रचना खया नं नेवाः लोकम्ये विभिन्न राग तालय् हालेगु यानातःगु दु । तर अथे खया नं थुकी अलंकृति शैलीया प्रयोग जुयाच्वंगु मदु । सहज व स्वभाविकरुपं भाव प्वंकेगु नेवाः लोकम्येया विशेषता जूगु दु ।
नेवाः जनजीवनय् प्रचलित लोकम्येयात विषयगत रुपं— धार्मिक, संस्कारगत, जात्रापर्व, कार्यगत, समसामयिक, कासा म्ये, स्वच्छन्द म्ये कथं ब्वथले छिं । धार्मिक म्ये दुने थीथी देवदेवतापिनिगु स्तुति, प्रशस्ति, चचाम्ये आदि लाः वइ । जात्रापर्व म्ये दुने– थीथी नखःचःबलय् हालीगु म्ये, गथेकि— होलिम्ये, धातुम्ये, मालश्रीम्ये आदि, कार्यगत म्ये दुने– सिनाज्या, तुकाज्या, सामाज्याबलय् हालीगु म्ये, सामयिक म्ये दुने– ई–ब्यः स्वयाः हालीगु म्ये गथे— सुथय् हालीगु ब्याहांचुलि म्ये, न्ह्याबलें हाःसां जिउगु बा¥हमासे म्ये आदि, मचा म्ये– मचात ह्ययेकेत हालीगु मचाम्ये, कासाम्ये– थीथी कासा म्हितीबलय् हालीगु कासाम्ये आदि कथं ब्वथले छिं । थुपिं म्ये मध्ये सिनाज्या म्येया रागताल दकलय् अप्वः प्रचलित जूगु दु । अथे हे संरचनागत रुपं नं नेवाः लोक म्येयात मुक्तरुपं थःगु भाव अभिव्यक्त यानातःगु मुक्तक म्ये, बाखं नं घानातःगु बाखंम्ये, प्याखनय् हालीगु प्याखंम्ये कथं ब्वथले छिं ।
नेवाः लोकम्येया छगू महत्वपूर्ण पक्ष बाखंम्ये नं खः । नेपालभाषाया अप्वः थें बाखंम्येय् तत्कालीन जनतां भोगय् याय्माःगु सुख दुःख, शासकपिनिगु अन्याः अत्याः आदियात निर्भिक निसंकोचरुपं प्वंकेगु यानातःगु दु— सितलामाजु , रानी विजयालक्ष्मी आदि थज्याःगु हे बाखंम्येया दसु खः ।
थथे मौखिक परम्पराय न्ह्यानाच्वंगु नेवाः लोकम्येयात मुनाः शुक्रदास तुलाधरया—मल्ल शाहकालया म्ये (ने.सं १०७६), मानदास तुलाधरया पुलां म्ये भाग –२ (ने.सं १०८६), पुलां म्ये भाग–३ (ने.सं १०८८), पुलां म्ये भाग–४ (ने.सं. ११०१), प्रेमबहादुरया बाखं म्ये (ने.सं. १०८३) ठाकुरलाल मानन्धरया पुलांगु म्ये (ने.सं १०७२) आदि सफूया रुपय् पिदंगु दु ।