छगू थासय् छप्वाः प्वालय् छम्ह चखुंचा दु । वया यक्व सम्पत्ति दु । छु छु धासा भिंपू बागः, ध्यबा बागः, कँय् बाकू छकू व वह छकू दु । छन्हु व चखुंचा थःगु छेँय् च्वनाच्वंबलय् भ्वाथःगु लं फिनावःम्ह छम्ह ज्यापुचा खन । ज्यापुचित खनेवं वं धाल – ‘“हुँ वःम्ह ज्यापुचिया भ्वाथःगु लं, जिति धन सुयां मरु, जिति धन सुयां मरु ।’ थथे धयाच्वंगु ज्यापुचां ताल । चखुंचां हे थथे हिस्यानाः धाःगु खनाः छेँय् वनाः बांलाःगु वसः पुनावल ।

बांलाःगु वसः पुनावःगु खनाः व चखुंचां धाल – ‘हुँ वःम्ह ज्यापुचा भ्वासिचाः, जिति धन सुयां मरु, जिति धन सुयां मरु ।’ थथे धाःगु तायाः ज्यापुचां तंम्वयेका जुजुयाथाय् उजुर याःवन ।

ज्यापुचां बिन्ति यात ‘हे महाराज ! जितः फल्नागु थासय् फल्नागु प्वालय् च्वंम्ह चखुंचां तस्सकं हेपंख्यात ! भ्वाथःगु वसः पुनावनां हिस्यात । बांलाःगु वसः पुना वनां भ्वासिचा धाल । वयाति धन सम्पति सुयां हे मरु धकाः व ला साप हे फुँइ यात । निसाफ याना बिज्यायेमाल महाराज !’ ज्यापुचिगु उजुर न्यनाः जुजुया नं चखुंचा खनाः न्याक्क तं पिहां वल ! “आसे रे आसे, जिं स्यूका वैत यायेगु !” थथे धयालि जुजुं सिपाइ छ्वयाः व चखुंचित ज्वंके छ्वत । सिपाइतय्‌सं चखुंचित न्याक्क चिनाः हयाः वयागु धन सहित जुजुया न्ह्यःने हाजिर यात । जुजुं ज्यापुचा व चखुंचा निम्हेसिगु खँ न्यनाः चखुंचां ज्यापुचित हेपंख्याःगु हे खः धकाः सीकाः सिपाइतय्‌त धाल “का थ्व करपिंत हेपंख्याइम्ह व हिस्याइम्ह चखुंचिगु ला दायेका हिँ हुँ ।” जुजुयागु थ्व आज्ञा न्यना चखुंचा छकः इतिइति न्हिल अले धाल– “महाराज ! जुजु धैम्ह ला वीर जुइ । छपिं धात्थें वीर खः धैगु जूसा छम्हं नयाबिज्याहुँ रे । जि थें जाःम्ह जाबा चखुंचा छम्ह नयेत नं कुचाकुचा थला नयेमाःला !” चखुंचिगु थ्व खँ न्यनाः जुजुया भचा मछासे च्वन । का सा का, छम्हं हे नयेका धकाः चखुंचित चि–चिकनय् वालाः नयेत थिक्क यानाः चखुंचिके न्यन – ‘छ्यनंनिसें नये लाकि प्यनंनिसें नये ?’  चखुंचां धाल – ‘छ्यनंनिसें नःसा माकुसे च्वनी, प्यनंनिसें नःसा खि नवइ । महाराजया यत्थासं नयाबिज्याहुँ ।’ अथे जूसा छ्यनंनिसें हे नयेका धयाः जुजुं छ्यनंनिसें चखुंचा छम्हं नुनाछ्वत ।

थत हेपंख्याःम्ह चखुंचित जुजुं नयाछ्वत धकाः लय्लय्तातां ज्यापुचा छेँय् वन । जुजु नं न्हिच्छि थः माःमाःगु ज्या याये धुंकाः बहनी जुसेंलि द्यं वन । तर व चखुंचा जुजुया प्वाथय् उखें थुखे, थुखें उखे भुर्रभुर्र ब्वयाः ‘जुजु पिने जि दुने, जुजु पिने जि दुने’ धकाः हालाच्वन । न्हिनय् ज्याजि याना जूगुलिं जुजु छुं वाःमचा । आः चान्हय् सकस्यां न्ह्यः वयाः गनं हाःसः मदुबलय् जुजुं चुखुंचा हालाच्वंगु ताल । ‘अहो, थ्व चखुंचां ला ज्यापुचित जक हेपंख्यात धयां जितः समेतं हेपंख्यात । थ्व ला साप हे उलि ग्यं थुलि ग्यं मस्यूह्म जुयाच्वन । तर, जिगु प्वाथय् हे ला खनि । थौं चच्छि द्यनाः दनेबलय् थ्व सिनाः नं खि जुइ हे धुंकी थें ! छु याइ थ्वं ?” मनमनं थथे धयाः जुजुं न्ह्यः वयेकेगु कुतः यात । तर न्ह्यः वयेकेफुगु मखु । चखुंचा ला प्वाथय् पपुतिं भाराभारा दाया झन ततसकं हालाहल– ‘जुजु पिने जि दुने, जुजु पिने जि दुने ।’ जुजुं तंम्वयेकाः प्वाथय् पौंपौं दायाः चखुंचित ‘हालेमते, सुम्क च्वँ’ धाल । तर, चखुंचां हालेगु त्वःतूगु मखु । चच्छि तक जुजुयात द्यने बिउगु हे मखु । लासाय् जक फाताफाता पुलाः जुजुं अथे हे चा छ्वत । कन्हय् सुथ जुसेंलि जुजु निम्ह सिपाइत ब्वनाः पिथा च्वँवन । पिथा च्वनेबलय् चखुंचा पिहाँ वलकि चंदक पालाः निकू थलाब्यु धकाः जुजुं इमित धयातल । जुजुया पिथा च्वन । निम्ह सिपाइ निपु तलवार ज्वनाः चखुंचा पिहां वल कि पाले धकाः जवंखवं च्वनाः तयार जुयाच्वन । तर जुजुया खि पिहां वया नं चखुंचा पिहां मवः । प्वाथय् च्वनाः ‘जुजु पिने जि दुने, जुजु पिने जि दुने’ धकाः थुगु माथं हालाच्वन । लिपा जुजुं ‘म्वाःल पिहां वा, छंगु धन सम्पत्ति नं फुक्क लित बी’ धकाः आपाः बिन्तिभाव यासेंलि पिहां वल । सिपाइतय्‌सं चखुंचित पाले धकाः भ्वाक्क पाःगु ला जुजुया प्यनय् लानाः प्यं निकू दल । चखुंचा भुरर्र ब्वया वनाः पःखालय् जूवन । जुजुया प्यं बाकू दःगु खनाः ‘नल मखुला छम्हं ! नल मखुला छम्हं !’ धकाः हालाच्वन ।

चखुंचा पखालय् च्वनाः थथे हालाच्वन । उबलेय् लाक धों छम्ह तीजक वयाः चखुंचित काचाक्क ज्वनाःजिनाः ‘का छंत नयेत्यल’ धकाः धाल । ध्वंयागु थ्व खँ न्यनाः चखुंचिया सातुपुतु वन । तर, वं गाक्क धीरज यानाः क्वमालि जुयाः धाल– “ध्वंगुर्जु ! स्व, जिगु म्ह छम्हं खि किनाच्वंगु दु । थ्व खि किनाच्वंगु पपू छक लखय् सिला गंके, अले नयेमाःसा न । आः खि नवयेक नयां छु साइ !” ध्वंगुर्जुं नं थय्क बिचाः यातकि ‘खः बा ! खि नवयेक नयां छु याये, नयेगु जुसेंलि साक्क हे नये का !’ थथे बिचाः याना वं चखुंचित त्वताबिल । ध्वँलं त्वःतेवं चखुचां म्वःल्हुयाः म्हय् किनाच्वंगु खि फुक्क चाया छ्वयालि सिमाय् जुनाः निभाः पाःवन । “आः ला, यच्चुसे च्वने धुंकल । नये जिल मखुला ? का वा, जि नये पित्यात ।” धयागु ध्वंयागु थ्व खँ न्यनाः चखुंचां धाल– “भचा आसे रे । आय्बुयां काय् बुइ ला ! घौपलख ला लुम्मुक निभाः पाये ।”

चखुंचित नये धकाः ध्वंया ई चुलचुल वंकाच्वन । चखुंचा धाःसा हतपतिं कुहां वःगु मखु । चखुंचिया म्ह बांलाक गँसेंलि ध्वंयात धाल – “ध्वंगुर्जु, ध्वंगुर्जु ! का जि निभाः पाये गात । मिखा तिसिनाः आँ या, जि छंगु म्हुतुइ दुहां वने ।” ध्वंगुर्जुया बल्ल नयेत्यल धकाः बिचाः यानाः धाथें मिखा तिसिनाः म्हुतु वां खायाच्वन । चखुंचा ब्वया वयाः ध्वंया म्हुतुइ भुरुक्क खि फानाफिनाः हानं सिमा कचाय् तुं जूवन ।

चखुंचित नये धकाः ई चुलुचुलु वंकाच्वंम्ह ध्वंया वाक्की थथं ई फानाच्वन । चखुंचा न्ह्युन्ह्युं थथे हालाच्वन– “धुकूपिकू जुजुं का, ध्वंगुर्जुं खिका ! धुकूपिकू जुजुं का, ध्वंगुर्जुं खि का !”

उलिचा बाखं थुलिं ।

नेवाः लोकसाहित्यया छगू तःजिगु विधा लोकम्ये नं खः । नेवाः लोकम्येय् नं नेवाः लोकजीवनया सामाजिक, धार्मिक, सांस्कृतिकया किचः जक मजुसे इतिहासं च्वये मफुगु, साहित्यं ब्वयेमफुगु गुलिखे लोकजीवनया घातप्रतिघात नं दुथ्यानाच्वंगु दु । नेवाः लोकम्येया अप्वः धयाथें रचयितापिंसं थःपिनिगु नां न्ह्यथनेगु मयाःसां तत्कालिन गद्दीनसीन शासकपिनिगु नां न्ह्यथनेगु यानावंगुलिं थज्याःगु म्येया रचनाकाल सीकेत थाकु मजू । लोकम्ये लोकया रचना खया नं नेवाः लोकम्ये विभिन्न राग तालय् हालेगु यानातःगु दु । तर अथे खया नं थुकी अलंकृति शैलीया प्रयोग जुयाच्वंगु मदु । सहज व स्वभाविकरुपं भाव प्वंकेगु नेवाः लोकम्येया विशेषता जूगु दु ।

नेवाः जनजीवनय् प्रचलित लोकम्येयात विषयगत रुपं— धार्मिक, संस्कारगत, जात्रापर्व, कार्यगत, समसामयिक, कासा म्ये, स्वच्छन्द म्ये कथं ब्वथले छिं । धार्मिक म्ये दुने थीथी देवदेवतापिनिगु स्तुति, प्रशस्ति, चचाम्ये आदि लाः वइ । जात्रापर्व म्ये दुने– थीथी नखःचःबलय् हालीगु म्ये, गथेकि— होलिम्ये, धातुम्ये, मालश्रीम्ये आदि, कार्यगत म्ये दुने– सिनाज्या, तुकाज्या, सामाज्याबलय् हालीगु म्ये, सामयिक म्ये दुने– ई–ब्यः स्वयाः हालीगु म्ये गथे— सुथय् हालीगु ब्याहांचुलि म्ये, न्ह्याबलें हाःसां जिउगु बा¥हमासे म्ये आदि, मचा म्ये– मचात ह्ययेकेत हालीगु मचाम्ये, कासाम्ये– थीथी कासा म्हितीबलय् हालीगु कासाम्ये आदि कथं ब्वथले छिं । थुपिं म्ये मध्ये सिनाज्या म्येया रागताल दकलय् अप्वः प्रचलित जूगु दु । अथे हे संरचनागत रुपं नं नेवाः लोक म्येयात मुक्तरुपं थःगु भाव अभिव्यक्त यानातःगु मुक्तक म्ये, बाखं नं घानातःगु बाखंम्ये, प्याखनय् हालीगु प्याखंम्ये कथं ब्वथले छिं ।

नेवाः लोकम्येया छगू महत्वपूर्ण पक्ष बाखंम्ये नं खः । नेपालभाषाया अप्वः थें बाखंम्येय् तत्कालीन जनतां भोगय् याय्माःगु सुख दुःख, शासकपिनिगु अन्याः अत्याः आदियात निर्भिक निसंकोचरुपं प्वंकेगु यानातःगु दु— सितलामाजु , रानी विजयालक्ष्मी आदि थज्याःगु हे बाखंम्येया दसु खः ।

थथे मौखिक परम्पराय न्ह्यानाच्वंगु नेवाः लोकम्येयात मुनाः शुक्रदास तुलाधरया—मल्ल शाहकालया म्ये (ने.सं १०७६), मानदास तुलाधरया पुलां म्ये भाग –२ (ने.सं १०८६), पुलां म्ये भाग–३ (ने.सं १०८८), पुलां म्ये भाग–४ (ने.सं. ११०१), प्रेमबहादुरया बाखं म्ये (ने.सं. १०८३) ठाकुरलाल मानन्धरया पुलांगु म्ये (ने.सं १०७२) आदि सफूया रुपय् पिदंगु दु ।

(राग सिन्हाज्या, ताल अस्तरा)

जि वया ला लछि मदुनि छि काय सँ झाय धाल

थुगु छवार लिगनाव दिसँ न्हां ।

जि काय पुता जा लिगने मज्यू भलिचा

जि कायया लजगार मदु न्हां ।। १।।

अयले माजु हाय छि कायया लजगार मदुसा

जिगु कोस लव ल्हाना बिय न्हां ।

अयले भलिचा मयजु धन्दा छनं कायमते

दखलख जक चोना वइ न्हां ।। २ ।।

लख मदु पुखुलिस ङा गथे चोनि माजु

थुगु छवार लिगनाव दिसँ न्हां ।

अयले प्रभु स्वामि सँ झाय धाये मते

भिन जा जिनं जुइ मताया न्हां ।।३।।

अयले मिसा हाय ताकाल चोने मखु

दँछि निदँ जक चोता वय न्हां ।

गनानं मजिसेंलि जित पार बिया दिसँ

जि मामयां शरणस वने न्हां ।।४।।

छंत पार मदु मिसा जिगु छेँया भाला छंत

भिनक निदां याना चोंव न्हां ।

लख मदु पुखुलिस पलेस्वान गथे होइ

होइगु आशा जित मदु न्हां ।।५।।

शुभ दिन शुभ बेला मंगल याना थास

खोय मते धीरज नि याव न्हां ।

जव ल्हातिं सगन फसे खव ल्हातिं खोवि हुसे

जि प्रभु लिमसोसे झाल न्हां ।।६।।

चोतया झ्यालनं कोसोया बेलस

जि प्रभु खोसे खोसे झाल न्हां ।

अयले प्रभु स्वामि धंदा छि नं कायमते

लँस सोया बुलुहुन झासँ न्हां ।।७।।

थो झ्यालं कोसोय गात थो छेँस गथे चोने

जि प्रभु बनबास लात न्हां ।

गुगु थास दिल प्रभु गुगु बनस दिल प्रभु

जि नुगल तयांतय मज्यू न्हां ।।८।।

थसोयां परवत कोसोयां समुदर

समुदर हुनुनुनु हाल न्हां ।

सिमा हल लासा लासे लोहँत फुंग तसे

नगुतिनं फांगा फासे दिल न्हां ।।९।।

जि प्रभु लुमनिव उइनि थें जुल प्रभु

ननानं लिहाँ झायमाल न्हां ।

माया मदु मायां क्यंका सँदेश झाल थनि

छिन जित तोलति मताया न्हां ।।१०।।

नखत वइवले चखत वइबले

जि नुगल तयांतय मज्यू न्हां ।

कोठाया झ्यालन मत बिया सोया जिनं

मत जा बुलुसे वन न्हां ।।११।।

चान्हस म्हनाचोन जि प्रभु मंत धकाः

विरहनं खोयाव जि चोना न्हां ।

जोशीयात केना सोयां बायमालि मखु धाल

दैवन विजोग याना बिल न्हां ।।१२।।

मत बिसे सेवा याना श्री भीमसेन याके

कुफल बरदान बिल न्हां ।

सँदे झागु खुला दइन लिस पौनं थ्यंगु मखु

जि प्रभु गथे गथे जुल न्हां ।।१३।।

अयले माजु हाय लख काल बनाबेले

छि काय जा मदुथें खँ ल्हात न्हां ।

सुनानं धाल भलिचा गुम्हसेनं घाल भलिचा

जि नुगल तयांतय मज्यू न्हां ।।१४।।

चोतया झ्यालनं मत विसे सोया जिन

जि कायया जिव दनितुं ताया न्हां ।

सुथ न्हापां दना जिनं वसिबँ पुनाबेले

कोखनं लायवुया केन न्हां ।।१५।।

अयले भलिचा मयजु धन्दा छनं कायमते

कोखया खँ जा सही मदु न्हां ।

अयले माजु हाय लख काल वना थास

छि कायया हित पासां धाल न्हां ।।१६।।

छु चिन्हं हल भलिचा गुगु चिन्ह हल भलिया

छि कायया हिरा अंगु हल न्हां ।

अयले भलिचा मयजु छ हत्थि जुयमते

आम खँ जा पत्या जुयमते न्हां ।।१७।।

अयले माजु हाय गोच सिन्ह जोरे याव

छि कायया संसर्गस बने न्हां ।

कायनं वात भलिचा छनं जित वाय धयाला

माजु पापी गन वना सिय न्हां ।।१८।।

अयले काय पुता मां पापी वोनवायो

जि नुगल तयांतय मज्यू न्हां ।

सोचुक खन छेस सोम्ह माचा चोना थास

याकतन चोना चोने माल न्हां ।।१९।।

जलाखला निनिमाजु जिमि माजु खोयके मते

सकसिनं धीरज वियातिव न्हां ।

हाकु गहया लन फिसे दोरिया गान ङसे

पुनिछितया पतासि सिसे न्हां ।।२०।।

पालु बजि दयकाव धलिस लुकु फिसे

जि मामं हैगु बिहा सोव न्हां ।

छजु वस छ्वासे वासे छजु वस जोगि विसे

छजु वस त्वायभत चिने न्हां ।।२१।।

लायकुया प्रधान वल थव थिथि जम्मा जुल

सकसिनं वनेमते धाल न्हां ।

मिसाया धर्म जुल स्वामियाके भक्ति याय

जि प्रभुया शरणस वने न्हां ।।२२।।

कारे मुमा कारे बुवा विधि जित याना विव

जि स्वामिया संसर्गस वने न्हां ।

गनानं मफयाव सकसिनं बिदा बिल

अतिभन हर्ष जुसे वन न्हां ।।२३।।

बैंस पित यनावः देश छचा उयकाव

दिपस थेनकल वन न्हां ।

सिपँस चोनाव गौरी शिव पूजा यात

स्वामियाके चित्त तया चोन न्हां ।।२४।।

अयले गुवा आवाजु जित दुःख मजुयक

जिगु प्राण याकनं वंकाबिव न्हां ।

अयले भलिचा मयजु धन्दा छन काय मते

याकनं मुक्त याना बिय न्हां ।।२५।।

सिपँस चोनाव विधि दक्को धुनकाव

पोरीनी त्वायभत चिन न्हां ।

नाम कया ईश्वरया सकसिके बिदा कया

थवगु प्राण त्याग यात न्हां ।।२६।।

सँदेस वंगु सोदँ फुका सँदेसं काय वल

लुखा कोसं सलताव चोन न्हां ।

मामनं सल ताया झ्यालनं कोसोयाव

थव काय पुता खना खोल न्हां ।।२७।।

थाहां वय मते पुता छ मंत धकाव

छनगु जात उय धुन न्हां ।

सुनानं धाल माम गुम्हसिनं धाल माम

छि भलिचा गन वना चोन न्हां ।।२८।।

छ मंत धकाव हिल पासां सल कन

भलिमचा सति वना मंत न्हां ।

छु चिन्ह केन माम गुगु चिन्ह केन माम

हिराया अंगू केन धाल न्हां ।।२९।।

बालक मिसा खना हित पासां छलेयात

मनुष्यया धर्म विवेक मदु न्हां ।

बिव माम झोलि तुंवा देशान्तर हिला जुय

हरियागु नाम कया वने न्हां ।।३०।।

सकसिनं सोल वल सकसिके बिदा फोन

सकसियां मिखां खोबि वल न्हां ।

सकसितं खोयकाव मामयाके बेला फोन

भगबानया नाम कया वन न्हां ।।३१।।

नृपति श्री राज राजेन्द्र विक्रम शाहदेव

वसया परताप बोल न्हां ।

ज्ञानी गुणीपनिसेन हिस्याय मते थनि

दोनगुलि क्षमा याय माल न्हां ।।३२।।

गुलित फसात बिय तेना कृष्ण

दरशन बिव जित कण ताव ।।धु।।

चैत्रस अजुरस्वां होयाच्वन वनस

वैशाख चुवा स्वान, गुलाफ वचुरस्वां

जासेवल सिमाया चुलि वसन्तया यौवन

गथे सहयाय प्रभु छि विनान रे ।। १।।

जेष्ठस चमेली चस्वान जिल स्वां

आषाढ सिन्हाज्या होयाचोन चंपास्वां,

ग्रीष्मया तापन सहलपे मफया

याना बिव प्रभु छिन शीतल ननान रे ।।२।।

श्रावणमास सुकुंन्दरराज

भाद्रव पलेस्वान उफोल चवो स्वां

वर्षाया ऋतुस न्ह्यावल समु

मिखास खोबि हाल छिगु बिरहन रे ।। ३ ।।

आश्वीन तुलसी, लवंजिफो स्वान,

कार्तिक ग्यानथकु गोदावरी स्वान,

शरद ऋतुस चन्द्रमाया तेजन

उइनि थे नेन प्रभु छिगु विरहन रे ।। ४ ।।

मंसीर केवल नं होयाच्वन दाफोस्वां,

पौषस बखुमद सिन्हास मधुस्वां

हेमन्त ऋतुस चिकु सहयाये मफु

सहयाना चोना प्रभु छिगु आशान रे ।।५।।

माघस मीकूस्वां, फागुण तकुस्वां

शिशिरया सिमाहः फसं हायका बिल रे

रंग म्हिते मन छिके जुल प्रभु

पूरन याना बिव जि मनया आशा रे ।। ६।।

(राग मालुवा, ताल लं )

करमस चोसे हलगु विहलपे माल थनि

जोगी जुसे देशान्तर वने ।।धु।।

किजा उमकुशयात राज्य अभिषेक बिये

मामयाके बेला फोने सुदर्शना मालवने

विरहन विदेशस वने ।।१।।

विभुतिन म्हस बुले गेरू वसतन तिये

जोगी रूप कयाव जि भ्रमरथें थनि वने

बिरहन विदेशस वने ।।२।।

ल्हाकम्ह अनाथ जन भगवानया शरणस

थव मचा भालपाव यँव सुखावति थ्यनक

विरहन विदेशंस वने ।। ३।।

संक्षेप

जोगी जुइमालीगु खँ कर्मय् हे च्वयाहःगु दु । उकिं किजा द्रमकुतयात राज्य लःल्हाना बी, मांयाके बिदा काये । अले गेरु वसतं पुनाः भम्बः थें चाःचाःहिलाः सुदर्शना माःवने ।

(राग कोला ताल परताल )

सितलामाजु वहुने परजाया गथिन हवाल ।। धु् ।।

न्यना मदु खना मदु कचिमचा तय मदु

महाराजया हुकुम जुल ।।१।।

नायखिन बाजन थायका सिपाहीन घेरे याका

कचिमचा पितिनाव छोत ।।२।।

नसा बजि व्यकुच्यासे कचिमचा लुकुछिसे

वनेमाल तामाखुसि पारि ।।३।।

छम्ह मचा लुकुंछिसे छम्ह मचा ब्यकुंच्यासे

छम्ह मचा लुतुलुसे यने ।।४।।

यँ देशं दना वना खोप देशे बास जुल

तलेजु माजु दरसन याये।।५।।

खोपदेशं दना वना वदेपास बास जुल

चण्डेश्वरी दरसन याये ।।६।।

बदेपानं दना वना पलांचोस बास जुल

भगवती दरसन बाये ।।७।।

पलांचोकं दनावना दोलाघाते बास जुल

भीमसेन दरसन याये ।।८।।

दोलाघात दना वना तामाखुसि बास जुल

वने मानि तामाखुसि पारि ।।९।।

दोलखा देश दनावना तामाखुसि पारि थ्यन

महादेव दरसन याये ।।१०।।

नय यात नसा मदु तिय यात वसः मदु

चोने यात बास जित मदु ।।११।।

लखि मखु पसि मखु न्हाकप्वाच दाया हल

सिपाहीन घेरेयाना हल ।।१२।।

कइ बीम्ह कछला माजु लख जायकीम्ह सितला माजु

यनकीम्ह बछला माजुयाके फोने ।।१३।।

थ्व हे मचा रहे जूसा जोलिंजोल बखुन बोयके

लुँयागु वहःयागु द्वाफो स्वान छाय ।।१४ ।।

सुरज कोमजो धाल चिकुं पुना मचा सित

माम बुबां नुग दाया खोल ।।१५।।

सीम्ह मचा उयमदु मचा गाले थुनेमदु

परजाया गथिन हवाल ।।१६ ।।

बाम्ह मचा मामं जोँसे बाम्ह मचा बुबां जोँसे

तामाखुसि कुतकाव छोत ।।१७।।

स्वामि जुजुया धर्म मदया कचिमचा वाके छोत

वनेमाल तामाखुसि पारि ।।१८।।

नेपालया छत्रपति श्री रणबहादुर

परजान अति दुःख सिल ।। १९ ।।

मते मते सितला माजु सहश्र विनति छिके

याहुने लोक उधार ।।२०।।

संक्षेप

कचिमचात तयेमदु धकाः जुजुं हुकुम जूबलय् जनताया नितिं सर्गतं क्वच्यूं वः थें जुल । नाय्खिं च्वयेकाः सिपाहीतय्‌सं ज्वज्वं न्हाय्‌कं प्वाचं दादां कचिमचा पितिनाछ्वत । नसाबजि ब्यकुं च्यानाः, कचिमचा लुकुंछिनाः मांबौपिं तामाखुसि पारि वन । लँय् उमिसं तसकं दुःख सिल । येँ देशं वनाः ख्वपय् च्वन । अनं बनेपा, पलाञ्चोक, दोलखा जुनाः तामाखुसि पारि थ्यंकः वन । थाय्‌थासय् मुलद्यःपिं तलेजु, चण्डेश्वरी, भगवती, भिद्यः व महाःद्यः दर्शन यानाः मचातय्‌गु सुरक्षाया वर फ्वफ्वं वन । मचा जक छुं मजूसा बखुंज्वः ब्वयेकेगु व लुँ, वहः, द्वाफोस्वां सितला माजुयात छायेगु नं संकल्प यात । अय्‌नं मचात कै वयाः पुकुपुकु सित । सीम्ह मचायात बाम्हं मामं ज्वनाः बाम्ह बौनं ज्वनाः खुसिइ चुइकाछ्वयेमाल ।

(राग भूपालि, ताल पलेमा )

हाय हाय प्रभु स्वामि छि गन झाया

छन्त धन्दा छाय मिसा ज्याखँ याना चोना ।

छिव जिव चोना प्रभु सल्हा साहुति मदु

गन झाया चोना प्रभु गन वना दिया।

सिलु तीर्थ मोल ल्हुय अति पुण्य लाइ

सिलु तीर्थ वनेयात पासा माल वना ।

पासा माले मते प्रभु छिव जिव वने

निम्हतेपु सिलु वने अति पुण्य लाइ ।

छव जिव वनेयात जोसी जोतिस केने मानि

जोतिस केने स्वया जिन बाये मालि धाल

जोतिस केने छाय प्रभु छिव जिव वने

छिव जिव मोल हुय अति पुण्य लाइ ।

हथ्या बियमते मिसा छव जिव बाइ

बुझे याना बुझे मजु अवश्य नं बाइ।

थव छेंस दना वना धमाथुलि बास

धमाथुलि थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल ।

वये धाये मते मिसा छेंस लिहां हुनि

हथ्या बिय मत मिसा छव जिव बाइ ।

नापं वने नापं चोने गथ बाय मालि

धमाथुलि दना वना न्यागमनि बास

न्यागमनि थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल ।

वय धाय मते मिसा छव जिव बाइ

नापं वने नापं चोने गथे बाय माली ।

न्यागमनि दना वना जेफलपौवा बास

जेफलपौवा थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल

वय धाय मते….

जेफलपौवां दना वया रानीपौवा बास

रानीपौवा थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल ।

वय धाय मते….

रानीपौवां दना वना चतुरालिपौवा बास

चतुरालीपौवा थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल ।

वय धाय मते…..

चतुरालिपौवां दना वना नक्वाब्यासि बास

नक्वाब्यासि थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल ।

वय धाय मते…..

नक्वाब्यासि दना वना थैबु तने बास

थैबु तने थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल ।

वय धाय मते….

थैबु तने दना वना भिमलपाक्व बास

भिमलपाक्व थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल ।

वय धाय मते….

सितु तीर्थं लिहाँ वया भिमलपाक्व थेन

भिमलपाक्व थ्यंगु बेले तिरि लुमंसे वल ।

भिमलपाक्वं दना वया नक्वाब्यासि बास

गन वना नाप लाय तिरि लुमंसे वल ।

नक्वाब्यासि दना वया रानीपौवा थन

रानीपौवा दना वया न्यागमनि थेन ।

न्यागमनि दना वया पशुपति थेन

नीलकण्ठ महादेव दरसन याय ।

गनांगने मफु …..

पशुपतिं लिहां वया थवछेंस थेन

थगु छेंस थेंगु बेले माम बुबां न्वात ।

दाजु किजा सकसिनं हेला जित यात

थगु छेंस चोने छाय जोगि जुया वने ।

गनां गने मफु….

जोगियागु भेष कासे हिला माला स्वया

राज्य हिला माला स्वयां छति ग्यंम्ह मदु ।

झिनिदँ तप व्रत जिन याना चोने

झिनिदँ तप यासां थ्वति ग्यंझ दैमखु ।

गनां गने मफु….

धन्दा काय मते रानी सुर्ता काय मते

थुलिमछि कुमारी केती चाकर नोकर बिय ।

हीरा मोति जुहार पन्ना तिसा वस बिय

नु रे रानी छव जिव त्रिपासा छको म्हिते ।

थ्व खँ ल्हाये मते राजा जिगु बिन्ति न्यँव

चतुर्मास अवसं चोना व्रत सिंधयके मानि ।

चतुर्मास अवसंयात छंत छु छु माल

घ्यल साख चाकु दुरू सकतान माल ।

प्रजागन सकलयात भोजन याके माल

स्वराजया जोगि दक्व सामेल याके माल

जोगि प्रजा दक्व थेन जि प्रभु मझानि

स्नान याना बेले जिमि प्रभु थ्यंक झाल ।

धन्दा काय मते प्रभु सुर्ता काय मते

मातानिया भेस कया छल याना वय

हाय हाय कुमारी केती चरविस पिथा वने

चरबिस झाय मते रानी झारी कोपरा दिके ।

थथिंजागु कोठास जि गये पिथा चोने

चरबिस वने धका कोठा पिहाँ वल

एकान्तन छखे वना वस्त्र दक्व तोल

विभुतिन म्हस बुसे गेरु वस्त्रं पुन 

मातानिया भेस कासे छले याना वन ।

जि वयधुन प्रभु स्वामी धन्दा काय मते

निम्हं नाप वने मज्यू छिनि न्हापा झासँ

बिच हिला छित जिन नाप लाक वय

धन्य धन्य जिगु कर्म स्वामि नाप लात

थन चोने मखु प्रभु थव छेंस वने ।

लोकसाहित्य लोकं लोकया लागि रचना याःगु साहित्य खः गुगु मौखिकरूपं छगू पुस्तां मेगु पुस्तायात लःल्हाल्हां न्ह्यानावनी । नेवाःतय्‌गु व्यवसाय मूलतः बुँज्या जूगु व सामूहिक जीवन हनेगु उमिगु जीवन पद्दति जूगु कारणं थ्व समुदायया भाषाय् आपालं तःजिगु लोकसाहित्य निर्माण जूगु दु । नेवाः भाय्‌यागु अस्तित्वं निसें लोकसाहित्यया अस्तित्व दयेमाःगु खयां नं प्रमाणित रुपं दावी यायेछिंगु लोकसाहित्य धाःसा मल्लकालं निसेंयागु जक लूगु दु ।

झिंखुगूगु शदिंनिसें वा मल्लकालया उदयनिसें तत्कालीन लोकजीवनया घात प्रतिघात प्रतिविम्वत जूगु नेपालभाषाया लोकम्ये खनेदत । विशेषत लोकम्येय् तत्कालीन शासकपिनिगु नां नं न्ह्यथनातइगु जूगुलिं थज्याःगु रचना जूगु ई सीकेत थाकु मजू । ‘जि वया ला लाछि मदुनि’, ‘संसारया कारण’ आदि लोकम्ये थुकिया दसु खः । मल्लकालया अन्त अर्थात् पृथ्वीनारायण शाहया उपत्यका विजय लिपा नेपालभाषा न्हापा थें राजकाजया भाय् मजुल । तर थ्व प्रतिकूल वातावरणं झन तत्कालीन लोकयात थःपिंसं भोगे यायेमाःगु दुःख–सुखयात म्ये, बाखं प्याखं आदिया रुपय् निसंकोच रुपं प्वंकेबिल । ‘मते मते भिमराज’, ‘रानी विजयालक्ष्मी’, ‘शितलामाजु’, ‘सिलुतीर्थ’ आदि थज्याःगु हे लोक अभिव्यक्तिया दसु खः । राणा शासनया अन्त व प्रजातन्त्रया प्रार्दुभाव लिपा नेवाः लोकसाहित्ययात नं मौखिक परम्पराय् जक लिकुंका तयेगु मयासे लिखितरुपय् तयेगुया नापं थ्वया चर्चा परिचर्चा यायेगु नं ज्या जुल । थज्याःगु ज्याय् न्हापां न्ह्यचिलादीपिं विद्वानपिं खः— मानदास तुलाधर, करुणाकर वैद्य, प्रेमवहादुर कंसाकार, केशरलाल श्रेष्ठ, सत्यमोहन जोशी, ठाकुरलाल मानन्धर आदि । विधागत वर्गिकरणया आधारय् नेवाः लोकसाहित्ययात क्वय् बियाकथं ब्वथलाः अध्ययन याय्‌छिं ।

१.लोकम्ये, २.लोकबाखं, ३.लोकप्याखं, ४.छुनाखँ, खँत्वाः, खँभाय्, ५.क्वाःकासा आदि नेवाः लोकसाहित्यया महत्वपूर्ण पक्ष जूगु दु । नेपालभाषाय् लोकम्ये अन्तर्गत धार्मिक, संस्कारगत, उत्सव, कार्यगत, सामयिक, कासाम्ये, बाखंम्ये आदि दुसां सिनाज्याया लसय् हनातःगु लोकम्ये हे दकलय् अप्वः दु । गुलिखे थज्याःगु नेवाः लोकम्येय् इतिहासकारं च्वयेमफुगु, साहित्यं ब्वयेमफुगु ऐतिहासिक सत्य तथ्ययात निर्भिक निसंकोचं रुपं ब्वयेगु यानातःगु दु । शितलामाजु थज्याःगु म्येया दसु खः । अथेहे लोकबाखंया ख्यलय् लोकजीवनया नापं बुद्धि, दूरदर्शिता, अर्ती उपदेश नीति, भाग्य, कर्म, अलौकिक गुण, हास्यव्यंग्य, ख्याः कवं, लाखे लसिं, झंगःपंछि आदि सम्बन्धी बाखं दु । थज्याःगु लोकबाखंया उद्देश्य मनोरञ्जन जक बीगु मजुसे तत्कालीन समाजय् विद्यमान मनी मभिंगुयात उलाः क्यनेगुया नापं समाजयात खःगु भिंगु लँय् यंकेगु नितिं अर्ति उपदेश नं बीगु जूगु दु । अथेहे लोकप्याखं नं नेवाःतय्‌गु सांस्कृतिक, सामाजिक जीवनया छगू महत्वपुर्ण पक्ष खः । थज्याःगु लोकनाटकं केवल मनोरञ्जन जक बीगु मयासे तत्कालिन समाजय् विद्यमान असंगति, विसंगतिप्रति आलोचना, व्यंग्य प्रहार यानाः समाजयात सजग–सचेत यायेगु ज्या याःगु दु । यलया काति प्याखंया बाथःप्याखं थज्याःगु लोकप्याखंया दसु खः । अथेहे खँत्वाः खँभाय्, छुनाखं, क्वाः आदि नं नेवाः लोकजीवनया बौद्धिक सजगता तथा सिर्जनशीलताया प्रतिककथं धस्वानाच्वंगु दु । नवाक्वपतिकं हे छगू न छगू स्वभाविक चेष्ठाया रूपय् खँत्वाः, खँभाय्, छुनाखँया प्रयोग जुयाच्वनीगु नेवाः वाकपद्धतिया छगू विशेषता हे जूगु दु । नेवाः लोकसाहित्यया मेगु पक्ष क्वाःकासा खः गुगु बौद्धिक तथा मनोरञ्जनया साधनया रुपय् नेवाः समाजय् ल्यनाच्वंगु दु ।

थुकथं नेवाः लोकसाहित्यं केवल नेवाः जीवनया सामाजिक, सांस्कृतिक, धार्मिक, आर्थिक आदि थीथी पक्षया जक उद्बोधन यायेगु मयासे देय्‌या तत्कालिन इतिहास तथा सामाजिक, पौराणिक महत्वपूर्ण घटना तकं प्वलेगु याःगु दु ।

लोकम्ये, लोकबाखं, लोकप्याखं, छुनाखँ, खँत्वाः, खँभाय्, क्वाःकासा,

नेपालभाषाया संकिपा ‘न्हिलाः न्हिलाः हुँ’ आर. के. प्रोदक्शनयापाखें निर्माण जूगु व श्यामकृष्ण श्रेष्ठं निर्देशन यानादीगु खः ।
थुकी श्यामकृष्ण श्रेष्ठ व किरणलाल श्रेष्ठया बाखं, छायाँकार राजभाई सुवाल व एम एस माइकल, संगीतकार गोविन्द ह्यूमत खः । कलाकार श्यामकृष्ण श्रेष्ठ, किरणलाल श्रेष्ठ, तुलसी डंगोल, मोहनकृष्ण श्रेष्ठ, तिमिला श्रेष्ठ, रजनी शाक्य, रामलाल मानन्धर, करण खडगी व पुनम खः ।

नेपालभाषा साहित्यय् ने.सं. १०६४ निसें पश्चिमी विश्वय् प्रचलनय् वःगु आधुनिक बाखं खनेदत । थथे नेपालभाषाया दकलय् न्हापांगु न्हू चीहाः बाखं श्रीमती एम. लक्ष्मीया नामं ने.सं. १०६४ बछलां धर्मदूत पत्रिकाय् पिदंगु मोतिलक्ष्मी उपासिकाया लँ बाखं खःसा ने.सं. १०६७ य् पिदंगु चित्तधर हृदयया खुपु बाखंचा न्हापांगु न्हू बाखंमुना सफू खः । तत्कालिन धर्मोदय पत्रिकां न्हू चीहाः बाखंयात थाय् बिइवं फत्तेबहादुर सिंह व न्हुछेसुन्दर तुलाधर, पूर्णदास श्रेष्ठ, पूर्ण ‘पथिक’, सिद्धिचरण श्रेष्ठ, हृदयचन्द्रसिंह प्रधान, आशाराम शाक्य, केशवलाल कर्माचार्य, प्रेमबहादुर कसाः, प्रकाशकुमारी प्रधानाङ्ग, माधवलाल कर्माचार्य आदि बाखंच्वमिपिं खनेदत ।

बाखनय् कथानक, घटना, पात्रचित्रण, व वातावरणयात थाय् बियाः ‘आ छु जुइन’ धकाः पाठकया मनय् उत्सुकता, जिज्ञासा ब्वलंकाः अन्तय् बिचाः मयाःकथं घटनाया संयोजन यानाः अजू चायेका बीगु सरप्राइज प्लटया बाखं न्हू चीहाः बाखंया प्रारम्भिक इलय् हे खनेदत । सामाजिक कुरिती ब्वयाः सुधारया सन्देश बीगु हे थुगु ईया बाखंया मू प्रयोजन जुयाबिल ।

वि.सं.२००७ सालया राजनैतिक परिवर्तन लिपा वःगु स्वतन्त्र वातावरणय् नेपालभाषाया बाखं अझ ब्वलन । धर्मोदय बाहेक नेपाल, पासा, थौंकन्हे, नेपालभाषा पत्रिका आदि पत्रिका पिदन । थुपिं पत्रिकाय् न्हू पहःया सशक्त बाखंत प्रकाशित जुल ।

माधवलाल कर्माचार्य, पूर्णदास श्रेष्ठपिंसं मनोविश्लेषणत्मक चरित्रप्रधान बाखं च्वयादिलसा प्रेमबहादुर कसाः, धुस्वां साय्मि, हृदयचन्द्रसिंह प्रधानपिंसं सामाजिक विषयलं पिहांवनाः राजनैतिक, आर्थिक आदि विषयं पिदंगु समस्यायात न्ह्यथनाः बाखं च्वयादिल । न्हूगु प्रयोग, न्हूगु शैली ब्वयाः बाखं च्वयेगु क्रमय् यौन विषययात प्रयोग यानाः बाखं च्वयेगु ज्या आशाराम शाक्य, पूर्णदास श्रेष्ठ, मथुराकृष्ण साय्मि, हितकरवीरसिं कसाः व राजा शाक्यपिंसं यानादिल ।

अथेहे बाखनय् नेवाः संस्कार, संस्कृति दुथ्याकेगु ज्या न्हापां तीर्थलाल नःघःभनिं यानादिल । लिपा फणीन्द्ररत्न बज्राचार्य, लक्ष्मण राजवंशी, जनकलाल वैद्यपिंसं यानादिल । समाजया उत्पीडित वर्गया दुःख पीडा ब्वयाः उपिं प्रति सहानुभूति वनीगु कारुणिक बाखं च्वयेगु ज्या गुगु पूर्ण ‘पथिक’जुं न्हापां न्ह्याकादीगु खः, देशय् ब्वलंगु राजनैतिक आर्थिक विसंगतिं लिपाया पिंढिंया च्वमिपिं— श्यामदास कुमाः, रामशेखर नकर्मि, सुवर्णकेशरी तुलाधर, भूषणप्रसाद श्रेष्ठ, रमेशकाजी स्थापित, अमोघ ताम्राकार, अष्टमुनी गुभाजु, मंगलदेवी स्थापित, बालगोपाल श्रेष्ठ, श्रीलक्ष्मी श्रेष्ठ आदिपिंत केवल उत्पीडित वर्गया दुःख पीडा जक मखु अमिसं थःपिनिगु हक हीतया नितिं याइगु वर्ग संघर्षया चित्रण दुगु प्रगतिवादी बाखं च्वकेबिल ।

अथेहे थौंया आधुनिक युगया विश्व भूमण्डलीकरण, साइबर संस्कृतिया विकासं नेपालभाषाया बाखनय् नं न्हून्हूगु विषय, प्रयोग व शैलिया प्रादुर्भाव जुल । बिम्ब प्रतीक छ्यलाः च्वयातःगु निबन्धात्मक बाखं जक मखु बाखंया प्रस्तुती नं ‘चेतना प्रवाह पद्धति’ (Stream of Consciousness) नाटकीय शैली, आत्मकथात्मक शैली, टिप्पणी शैलीया च्वयातःगु बाखं खनेदतसा उत्तरआधुनिकवाद प्रभाव स्वरुप भर्चुअल रियालिटी, उपभोक्तावादी संस्कृति, नारीवाद, विनिर्माणवाद, स्वैर कल्पनायात प्रयोग यानाः च्वयातःगु प्रयोगवादीे बाखं नापं न्हून्हूगु विषयया बाखं— मचाछेँ बालं, साइबर अपराध, बैदेशिक रोजगार, डायस्पोरियन समस्या आदि विषययात कयाः बाखं च्वयेगु ज्या नं न्हूपुस्ताया च्वमिपिं— केदार सितु, अमृतरत्न तुलाधर, ध्रुव मधिकःर्मि, शशीकला मानन्धर, बालगोपाल श्रेष्ठ, हरिकृष्ण डंगोल, शरद कसाः, लोचनतारा तुलाधर, रिना तुलाधर, मनदेवी तण्डुकार, बिमलप्रभा बज्राचार्य, दिब्या ताम्राकार, रितादेवी प्रधान ‘रुमाठ’ आदिपिंसं न्ह्याकल ।

थौं नेपालभाषाय् दकलय् अप्वः च्वमिपिं खनेदुगु व दकलय् अप्वः सफू पिदंगु विधा बाखं विधा जूगु दु । अथे हे थीथी देय्‌या बाखंयात नेपालभाषां अनुवाद यायेगुया नापनापं नेपालभाषाया गुलिखे बाखं सफूत अंग्रेजी भाषाय् अनुवाद जूगु दु ।

ने.सं. १०२९ य् नेपालभाषाया बाखंच् वमिपिनिगु मंकाः दबूकथं बाखंच्वमि लक्ष्मण राजवंशीया नायःसुइ बाखं दबू नीस्वने ज्या जुल गुकिं आपालं बाखं जक मखु तःम्ह बाखंच्वमिपिं नं पिकाल ।