नेपालभाषाय् प्याखंया परम्परा आपालं पुलां जुयाः नं आधुनिक नाटकया जन्म धाःसा ने.सं १०६८ वयाः तिनि जुल । चित्तधर ‘हृदय’या ह्वनागा सफुलिइ च्वंगु शाक्यानी (ने.सं. १०६८) नाटक निसें नेपालभाषाय् आधुनिक नाटकया नी जुल । प्राचीन नाटकय् वाह्य संघर्ष जक ब्वयेगु जुयाच्वंगुली आधुनिक नाटकय् भावनात्मक संघर्षयात नं थाय्‌बीगु जुल ।

नेपालभाषाय् आधुनिक नाटक साहित्य ब्वलंकेगुली तत्कालीन धर्मोदय (ने.सं १०६७) पत्रिकाया तःधंगु थाय् दु । धर्मोदयय् बौद्ध अवदानया लिधंसाय् च्वयातःगु विश्वन्तरया विदा (ने.सं १०६९) नांगु चित्तधर ‘हृदय’या मेगु छधाः प्याखं पिदंसेलि मेमेपिं च्वमिपिनिगु नं बौद्ध विषयया छधाः प्याखं धमाधम पिदन । २००७ सालया राजनैतिक परिवर्तनं नेपालभाषाया नाटकारपिंत नं न्हून्हूगु विषययात थियाः नाटक च्वयेगु जागरण उत्साह हयाबिल । थ्वहे कथं नेपाःया मल्लकालीन इतिहासय् आधारित हेमलाल जोशीया म्वाः द्यो, सामाजिक राजनैतिक नाटकया झ्वलय् हृदयचन्द्र सिंहया सितिंलाः माष्टर, ईश्वरानन्दया मिसा आदि नाटक नं धर्मोदय पत्रिकाय् हे पिदन । अथेहे सफूया रुपय् सत्यमोहन जोशीयागु गौतम बुद्ध (ने.सं. १०७०) छधाः प्याखं संग्रह, भिक्षु सुदर्शनया अम्बपाली (ने.सं. १०७५) पूधाः प्याखं पिदन । थुकथं गौतमबुद्ध नेपालभाषाया दकलय् न्हापांगु आधुनिक छधाः प्याखं संग्रह खःसा बुद्धकालीन वैशालीया राजनर्तकी अम्बपालीया मातृभूमि प्रतिया त्याग बलिदानयात कयाः च्वयातःगु अम्बपाली नेपालभाषाया दकलय् न्हापांगु पूधाः प्याखं खः ।

थुकथं चित्तधर ‘हृदय’जुं नेपालभाषाय् न्हापां पाश्चात्य परम्परा कथंया आधुनिक नाटक प्रारम्भ यानादीगु खःसा थुकियात छगू प्रवाह कथं न्ह्याकेगु ज्या सत्यमोहन जोशी, हेमलाल जोशी व भिक्षु सुदर्शन आदिपिंसं यानादिल । सत्यमोहन जोशीं नेपालभाषाया साहित्यिक व्यक्तित्वपिनिगु विषययात कयाः— सिद्धिदास, वैद्यबाः, हेमलाल जोशीं मल्लकालिन ऐतिहासिक व्यक्तित्वपिनिगु विषयय् खड्ग सिद्धि (ने.सं. १०७६), शदाशीव व भिक्षु सुदर्शनं बुद्धकालिन व्यक्तित्वपिं—अम्बपाली, विम्बिसार (ने.सं. १०८२) आदिपिनिगु जीवनीयात कयाः चरित्रप्रधान नाटक पिकयादिल ।

थथे ऐतिहासिक साहित्यिक व्यक्तित्वपिनिगु विषययात कयाः नाटक च्वयेगु प्रवृत्ति न्ह्यानाच्वंगु इलय् ईश्वरानन्दया– पसूका (ने.सं. १०७७) छधा प्याखं संग्रह, थःगु छें (ने.सं. १०७८) पूधाः प्याखं पिदन । थुकिं नेपालभाषाय् नं घटना प्रधान नाटकया थासय् इब्सन परम्पराया समस्यामूलक नाटक दुहांवल । नाटकय् घटनां मखु समस्यां थाय् काल । थ्व छगू प्रवाह कथं हे न्ह्यात । ईश्वरानन्दयां लिपा थ्वहे लँपु लिनाः खनेदयेकः वःम्ह बासु शशिं ताःचाप्वाँय् (ने. सं. ११०४) नाटक च्वयाः छगू परिवारया समस्या न्ह्यब्वयाः नं समाजया हे समस्या कथं क्यनाबिल ।

अथेहे छगू जाति, छगू वर्गया समस्यायात ज्वनाः जक नाटक च्वयेगु प्रवृत्तियात हाचां गायाः देय्‌या विविध ख्यलय् पिज्वयाच्वंगु राजनैतिक, आर्थिक आदि विकृति विसंगतियात कयाः नाटक च्वयेगु प्रवृत्ति नं नेपालभाषाया नाटकय् खनेदत, अले थज्याःगु विकृति विसंगतियात तप्यंक ब्वयेगु मयासे हास्यव्यंग्यया रुपय् प्रस्तुत यायेगु प्रवृत्ति नं नेपालभाषाया नाटकय् ब्वलन । श्रीकृष्ण अणुया खःला मखुला (ने.सं. १०९७), पद्मरत्न तुलाधरया आः जितः नं तन तन दइवल (ने.सं. १०९७), रामशेखरया घिंताल्ल (१०९६) आदि थज्याःगु हे नाटक खः । अथे हे समस्यामूलक नाटकया ख्यलय् दुर्गालालया आगमनं वर्गीय संघर्षप्रति आस्था द्यजायेकीगु प्रगतिवादी नाटकया परम्पराया नी जुलसा निमन्त्रणा थेंज्याःगु गीति नाटकं गीति नाटकया परम्परा नं स्वनाबिल । गिरिजाप्रसाद जोशी, दिनेश भुजु, पुष्पबहादुर चित्रकार, राजभाइ थेंज्याःपिं नाटकारपिंसं नाटकय् प्रगतिवादीया सः अझ तिख्खर जुइकेबिल । अथे हे विजयबहादुर मल्लं सुधारया सन्देश, युग चेतनाया जःह्वलीगु ज्याय् प्रचारवादया गन्धं मुक्त यानाः नं नाटक च्वयेफु धैगु क्यनाबिल ।

थथे प्रतिप्ठापित नाटककारपिंत सक्रिय जुइकेबीगु व न्हून्हूपिं नाटककारपिंत थ्व ख्यलय् आकर्षित यायेगु ज्याय् इलय्ब्यलय् थीथी संघ संस्थापाखें जुइगु नाटक धेंधेंबल्लाः कासा, नाटक महोत्सव आदिया नं तःधंगु भूमिका दु । ने.सं. १०८५ लिपाया त्वाःत्वाःया सहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनया लिच्वः कथं स्पष्ट रुप न्ह्यःने वःगु विधा ख्यालः व छधाः प्याखं नं खः । थ्वहे झ्वलय् मुनासः यात ल्वःमंके फइमखु । सहलह संस्थां किसि न्याइम्ह मदनमान, कुलां चकनी तिनि आदि थेंज्याःगु नाटक मञ्चन यानाः नेपालभाषाया नाटक विधा थकायेगुलिइ तिबः बिउगु दु । थ्वहे झ्वलय् पब्लिक युथ क्याम्पस सँझ्याः साहित्य पाःलाःया योगदानयात नं ल्वःमंके मज्यू।

नेपालभाषाया नाटक दबुलिइ हुइकेगु ज्याय् जक सीमित मजुसे टेलिफिल्म, फिल्मया रुपय् नं प्रदर्शन जुइधुंकूगु दु । सिलु, राजमति, तं बैंक, ,पलाख्वाँय्, १२ बजे आदि थुकिया दसु खः । तर नेपालभाषा साहित्यया मेमेगु विधाय् गुलि सफू पिदंगु खः उकिया तुलनाय् नाटकया सफू म्हो हे जक पिदंगु दु । थज्याःगु हे स्थितियात मनन् यानाः स्व. मोहनकृष्ण डंगोलजुं प्यदँय् छकः उत्कृष्ट नाटकयात सिरपाः बीगु यानाः प्रेममोहन सिरपाः स्वनादीगु दुसा स्वयम्भुलाल श्रेष्ठया श्रेष्ठ सिरपालं नं च्वमिपिंत उत्साहित याःगु दु ।

२००७ सालया खुल्ला वातावरणं छखे लेखकपिंत च्वयेगु ब्वनेगुली जाँगर व उत्साह थनाबिलसा मेखेर न्हापा थें खुयाः सुचुकाः ब्वनेमाःगु अवस्था मदुसेंलि लेखकपिंत पिनेयागु साहित्य नाप नं परिचित जुइगु मौका दत । रेडियो नेपालं दैनिक नेपालभाषाया समाचार प्रसारण नापं वालय् छकः जीवन दबूया सांस्कृतिक कार्यक्रमया व्यवस्था जुल । थ्व बाहेक भाषा साहित्य उत्थानया नितिं नं तःगू संघसंस्थाया स्थापना जुल गथे च्वसापासा,नेपालभाषा परिषद् , साहित्य मन्दिर, विराट साहित्य सम्मेलन गुथि आदि । अथे हे थौंकन्ह, नेपाल, पासा, झी, सितु, नेपालभाषा थेंज्याःगु पत्रपत्रिका पिदन । च्वमिपिंत हःपाः बीगु व न्हून्हू सफू पिकायेगु उद्देश्यं श्रेष्ठ सिरपा, श्रेष्ठ प्रकाशनया स्थापना जुल । च्वसापासां स्वन्हुयंकं हनुमानध्वाखाय् साहित्य सम्मेलन भव्य रुपं न्यायेकल । अथेहे स्कूलय् जक मखु कलेजयया आइ.ए., बी.ए.या पाठ्यक्रमय् नं नेपालभाषा छगू ऐच्छिक विषयया रुपय् दुथ्यात । साहित्य सिर्जनाय् नं न्हापा स्वयाः विविधता व्यापकता खनेदत , न्हापा खनेमदुगु न्हून्हूगु साहित्य विधाया नी जुल।

काव्य विधाय् सिद्धिदासकालीन नीति, उपदेशमूलक प्रवृतिपाखें मुक्तगु स्वच्छन्दवादी काव्य प्रवाह न्ह्याकेगु ज्याय् सिद्धिचरण समूहया कविपिं बाहेक मेमेपिं कविपिं नं न्ह्यचिल । नारायणदेवी श्रेष्ठया मुखूस्वां, दुर्गालालया, झसुकाः, लिसः, गिरिजाप्रसाद जोशीया पालिख्वाँयय् रमापतिराज शर्माया जिगु म्ये, चित्तरञ्जन नेपालीया प्रतिक्रिया आदि थुकिया दसु खः । देशय् वःगु सामाजिक राजनैतिक परिवर्तन नापं साहित्यय् नं विस्तारं न्हून्हूगु आयामत खनेदयावल । फलतः नेपालभाषा काव्य नं स्वच्छन्दवादी घेराय् जक सीमित मजुल । सामाजिक यथार्थवाद, वहिर्मुखी प्रवृति, समष्टिगत चेतना आदिं नं नेपालभाषा काव्यय् थाय् कयाहल । केदारमान ‘व्यथित’या छ्वास, रेवतिरमणानन्दया मलख काव्य थुकिया दसु खः । अथेहे पुर्जजागरणकालया कविपिं गथे योगवीर सिंहया योगसुधा, सिद्धिदासया सत्यसती थेंज्याःगु काव्यया सफू नं पिकायेगु ज्या जुल । महाकाव्य खण्डकाव्यया ख्यलय् नं धर्मरत्न ‘यमी’या अर्हत्नन्द महाकाव्य, सँदेया लिसः खण्डकाव्य, सत्यमोहन जोशीया जयप्रकाश महाकाव्य, मदनमोहन मिश्रया सीतहरण व रामराज्य थेंज्याःगु खण्डकाव्य पिदन ।

ने.सं १०७४ स धुस्वांया मिसा उपन्यासया प्रकाशनं नेपालभाषाय् नं उपन्यास विधाया पदार्पण जुल । धुस्वांया गंकी थेंज्याःगु उपन्यासं नेपालभाषाया उपन्यासया स्तर छतं च्वन्ह्याकाबिल । मेम्ह उपन्यासकार धर्मरत्न यमिया ऐतिहासिक उपन्यास भृकुटी, ईश्वरानन्दया मनोवैज्ञानिक उपन्यास ख्वाउँहि पिदन । सत्यमोहन जोशीं गौत्तमबुद्ध थेंज्याःगु छधाः प्याखं पुचः पिकयाः छधाः प्याखंया अभावपूर्ति यानादिलसा सुदर्शन श्रामण्ोरं अम्वपाली, बिम्वसार आदि थेंज्याःगु पूधाः प्याखं च्वयाः नेपालभाषाय् नं पूर्णांकी नाटकया विकास जुइकेबिल । थ्व हे दशकय् नाटक ख्यलय् थःगु छेँ, फसंपू लप्ते, पसूका थेंज्याःगु इब्सनवादी नाटक च्वयाः ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्यं नेपालभाषाय् नं समस्यामूलक नाटकया परम्परा न्ह्याकल ।

खड्गसिद्धि थेंज्याःगु ऐतिहासिक नाटक नं थ्व हे समयावधीइ खनेदत । निबन्ध विधाय् नं न्हून्हूगु प्रयोगत खनेदत । मोतिलक्ष्मीया मोतिमाः, संघ, रत्नध्वज जोशीया निबन्ध छपुचः, निबन्ध निपुचः थेंज्याःगु विषयपरक निबन्ध बाहेक प्रेमबहादुर कसाःया न्हूपुखू, पद्मरत्न तुलाधरया बुलुमि थेंज्याःगु आत्मपरक निबन्ध प्रकाशित जुल । विषयगत रुपं सांस्कृतिक निबन्ध ख्यः चकंकेगु ज्या फणिन्द्ररत्न वज्राचार्यं स्वां सिन्हः, निबन्ध संग्रह पिकयाः यानादिल । फलतः सांस्कृतिक, अनुसन्धात्मक निबन्ध, स्वच्छन्दवादी, आत्मगत, वैचारिक, नियात्रा आदि कथंया निबन्धत खनेदत । समालोचना विधाय् नं चित्तधर ‘हृदय’या झीगु साहित्य रत्नध्वजया सम्पादनय् साहित्यया सुलचं थेंज्याःगु ग्यसुग्यंगु सफू पिदन । समालोचनाया ख्यलय् माधवलाल कर्माचार्य, कमलप्रकाश मल्ल, माणिकलाल श्रेष्ठ थेंज्याःपिं श्रष्टापिनिगु प्रवेशं पाश्चात्य समीक्षा पद्धति नं नेपालभाषा समालोचनाय् दुथ्यन ।

बाखं विधाय् पूर्ण पथिकया अपराधी व छपाःचित्र, माधवलाल कर्माचार्यया थःछेँ, आशाराम शाक्यया हिलाबुला, प्रेमबहादुर कसाःया ती, प्रकाशकुमारी प्रधानया मस्यांगपाः, तीर्थलाल नघःभनिया ब्वघासा थेंज्याःगु न्हूचिहाःबाखं पिदनसा धुस्वां साय्मिया मूस्वां थेंज्याःगु चीबाखं (लधुकथा) नं थ्वहे समयावधीइ पिदन । बाखं विधाय् थ्वय्‌कःपिनिगु प्रवेशं नेपालभाषाय् यथार्थवादी, मनोवैज्ञानिक बाखंया विकासय् तिबः बिल ।

मां इन्द्रमाया सिन्केँ व अबु हिराबहादुर महांजुया कोखं नेपालसंवत् १०८० दिल्लाथ्व ११ मंगलवार खुन्हु लुभुया दबूछेँ त्वालय् ओमकारेश्वर श्रेष्ठ बूगु खः । स्थानीय नवजागृह परिवारया ग्वसालय् विसं २०२८ सालय् जूगु प्रगतिशील साहित्य सम्मेलननिसें चिनाखँ च्वयादीम्ह भाजु श्रेष्ठ मचांनिसें हे भाषा साहित्यय् नुगः क्वसाःम्ह खः । त्वाकः कविता (विसं २०३८) वय्‌कःया न्हापांगु प्रकाशित कविता खःसा असं छगू आणविक भट्टि (नेसं १११३) कविता संग्रह वय्‌कःया न्हापां पिदंगु सफू खः ।

भाजु श्रेष्ठं नेपालभाषा, अंग्रेजी तथा भाषाविज्ञान नापं यानाः स्वंगू विषयलय् स्नातकोत्तर यानादीगु दु। । वय्‌कलं नेपालभाषा केन्द्रीय विभागय् प्राध्यापनया नाप नापं थःगु अनुसन्धानया ज्या नं मदिक्क न्ह्याकांच्वनादीगु खः । भाजु श्रेष्ठ नेपालभाषा केन्द्रीय विभागया ने.सं. ११३८– ने.सं ११४१तक प्रमुख नं जुयादीधुंकूम्ह खः ।

वय्‌कलं ने.सं ११२० य् अंग्रेजी साहित्यय् एम.ए. यानादीगु झ्वलय् Verb Morphology in the Tansen Dialect of Nepalbhasha थेसिस च्वयादीगु खःसा ने.सं ११२४ स भाषाविज्ञानय् एम.ए यानादीबलय् A Sketch Grammar of Duku Danuwar Language – Dukaini थेसिस च्वयादीगु खः । थुकथं शैक्षिक गतिविधी पलाः तयादीम्ह भाजु श्रेष्ठ नेसं ११३२ य् पहरीभाषाया व्याकरण शिर्षकय् विद्यावारिधि यानादीगु खः ।

नेपालभाषाया भाषावैज्ञानिक अध्ययन यायेगु झ्वलय् वय्‌कलं नेपालभाषाया थीथी पक्षयात कुलादीगु दु । नेपालभाषाया हिज्जेया कचवंया दथुलँ पिकायेत वर्णविज्ञानकथं ए छ्यलेमाः धकाः नेपालभाषाय् ए वर्ण (सन् २०१६) सफू च्वयादीगु दु । लोप जुयाच्वंगु पुलांगु आखः लुइकेत तिर्यक कारक (पुलांगु स्वरुप) हे पित बीमाःगु वय्‌कःया धारणा दु । वय्‌कलं नेवाःतय्‌गु थीथी कुनां व थाय्‌बाय्‌या भाषावैज्ञानिक रुपं इतिहास मालेगु ज्या यानाच्वनादीगु दु । हरसिद्धिका परम्परागत स्थाननाम (नेसं ११४२) वय्‌कःया दकलय् लिपां पिदंगु सफू खः । नेपालभाषाया धातु क्वःछीगु समस्या (सन् १९९९), तानसेन नेवाः भाषिकाय् रुपायन पद्धति (सन् २००१), नेवाः लेखन प्रणाली (सन् २०१०), नेवाः भाय्‌या म्हिचा सफू (२०११), डुकुछापको दनुवार भाषा (सन् २०१३) वय्‌कःया प्रकाशित मेमेगु सफू खः । नेपालभाषा –अङ्ग्रेजी– नेपाली शव्दकोश निर्माणया ज्याय् कार्यकारी सम्पादक जुयादीम्ह भाजु श्रेष्ठया नेपालभाषाय् समाचार लेखनया निंतिं ग्वहालि जुइकथं समाचार सम्पादन कला (सन् २००१), सांस्कृतिक जानकारी बीकथंया भोतया चण्डेश्वरी जात्रा (सन् २००२) व राजनलाल (रास)जोशी लिसें जानाः लुँभुया अभिलेख मुना (सन् २०१३) सफू च्वयादीगु दु । अथेहे नेवार जातिको चिनारी, नेवाः लोकवार्ता, दनुवार लोकवार्ता लोकजीवन (सन् २००८) सफूया सहलेखक जुयादीम्ह भाजु श्रेष्ठया आपालं गोष्ठी पत्र व अनुवादया सफू नं पिदंगु दु । सिध्दिमाः (सिध्दिदासया समग्र च्वसु मुना), नेपालभाषा (नेपालभाषा केन्द्रीय विभागया जर्नल) लिपांगु वय्‌कलं सम्पादन यानादीगु दु । वय्‌कलं Chen Qingying जुं च्वयादीगु The incarnation system for Dalai Lama नांगु सफू नेपाली भासाय् दलाइ लामाको अवतारी प्रथा शीर्षक छुनाः अनुवाद यानादीगु दु ।

डा. श्रेष्ठ महेन्द्र विद्याभूषण क व ख, शिक्षा पुरस्कार, दीर्घसेवा पदक आदिपाखें छाय्‌पियादीम्ह व्यक्तित्व नं खः ।

मां तुल्सीमाया व बौ योगेन्द्र प्रकाश मल्लया क्वखं ने.सं. १०५६ कौलागा लक्ष्मीपुजा कुन्हु येँया थाय्मदु त्वालय् कमलप्रकाश मल्लया जन्म जूगु खः । वय्‌कलं विद्यार्थी कालंनिसें हे च्वसा न्ह्याकाः कविता, बाखं, च्वखँ च्वयेगु व भाय् हिलेगु यानादीगु खः । नेपालभाषाय् वय्‌कःया निपु कविता दकलय् न्हापां ने.सं. १०७७ स थौंकन्हे लय्‌पौ ल्याः ६/१ स पिदंगु खः । अथेहे वय्‌कःया क्वसः बाखं ने.सं. १०७८ या धर्मोदय ल्याः ११/१३३ स पिदंगु खः । वय्‌कः कलेजया विद्यार्थीकालय् थःगु छेँय् हे ज्याकू चायेकाः विद्यार्थी साहित्य मण्डल नीस्वनाः उकिया छ्याञ्जे जुयाः इलय् ब्यलय् वय्‌कलं साहित्यिक ज्याझ्वः न्ह्याकादिल । सिर्जनात्मक साहित्य च्वयेगुली च्वसा न्ह्यायेधुंकाः गम्भीरमान मास्के, अच्युतप्रसाद राजभण्डारी, चित्तधर हृदय, प्रेमबहादुर कसाःया प्ररेणां वय्‌कलं थःगु च्वसा समालोचना लेखनपाखे न्ह्याकादिल । वय्‌कःया दकलय् न्हापांगु प्रबन्धात्मक च्वसु कविताया मू ने.सं. १०८१ या ब्याहाँचुलि पत्रिकाया ल्याः १/१ स पिदंगु खः ।

नेपालभाषाय् प्रा.डा. कमलप्रकाश मल्ल वरिष्ठ समालोचक, बुद्धिजीवी, वरिष्ठ शिक्षाविद्, अनुसन्धानविद्, इतिहासकार, विद्वान कथं नांजाः । वय्‌कः नेपालभाषाया जक मखु नेपाःया हे छम्ह तःधंम्ह विद्वान, भाषाविद्, बुद्धजीवि कथं नांजाःम्ह व्यक्तित्व खः । अंग्रेजी विषयलय् एम.ए यानादीम्ह कमलप्रकाश मल्ल कलेजय् नेपालभाषा ब्वंकेगु यानादीपिं न्हापांपिं प्राध्यापकपिं मध्ये छम्ह खः। लिपा कमलप्रकाश मल्लं बेलायतया भ्मष्लदगचनज विश्व विद्यालयं ऋयगतझउयचबचथ mयमभकि या कतथष्कितष्अ बलबथिकष्क, ष्तिभचबचथ बलम ष्लिनगष्कतष्अ बलम तजभष्च उभमबनयनष्अ चभभिखबलअभ विषयय् सन् १९७४ य् विद्यावारिधि यानादिल । विद्यावारिधि उपाधि कयाः नेपाः लिथ्यने धुंकाः वय्‌कः सन् १९७७ य् त्रिभुवन विश्वविद्यालय् शिक्षाध्यक्ष पदय् नियुक्त जुयादीगु खः । वय्‌कलं सन् १९७६ निसें १९९५ या निगू दशकया दुने झिंखुगू थीथी अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलन व सेमिनारय् ब्वति कयाः कार्यपत्र न्ह्यब्वयादीगु खः ।

अंग्रेजी, नेपालभाषा तथा नेपाली स्वंगू भाषाय् नं च्वसा न्ह्याकादीम्ह वय्‌कःया नेपालभाषाय् पिदंगु सफू थथे दु : नेपालया प्राचीन भाषा नेपालभाषा (अनुवाद, ने.सं. १०९७), नेपालभाषा घ्वाना सफूया धलः ने.सं. १०२९–१०९७ (ने.सं. १०९९), सिकंमिया स्वांने (समालोचना, ने.सं. १०९८) पूर्वज लुमंकाः (ने.सं. ११००), नेपालभाषा घ्वाना सफूया धलः, निगूगु ने.सं. १०९८–११०४ (ने.सं. ११०४) आदि । थथेहे वय्‌कःया सिकंमिया स्वांने समालोचना संग्रह दुने दुथ्याःगु थीथी लेखं वय्‌कःया समालोचना पद्धति जक मखु नेपालभाषाया समालोचना साहित्यया इतिहास स्थिति ब्वयाब्यूगु दु । अथेहे नेपालभाषा घ्वाना सफूया धलः न्हापांगु व निगूगुया प्रकाशनं ने.सं. १०२९ निसें ११०४ तक पिदंगु १३०६ गू सफूया धलः पिदंगु दु । थ्व सफू धलखं नेपालभाषाया अध्ययन अनुसन्धान याइपिंत आपालं अःपुकाब्यूगु दु ।

अथेहे डा. कमलप्रकाश मल्लया सम्पादनय् नेपालभाषाया तःगू हे ग्यसुग्यंंगु सफू पिदंगु दु ।वय्‌कलं सम्पादन यानाः पिकयादीगु सफू खः— मूसः (निबन्ध, ने.सं. १०८४), लिसं (कविता मुना– कवि दुर्गालालया कविता, ने.सं. १०८०), नःलि स्वना (ने.सं. १०८७), नःलि कवि छगू विवाद, (ने.सं. १०८७), दि गोपालराज वंशावलि (इतिहासकार धनवज्र बज्राचार्य नापं अंग्रेजी अनुवाद नापं) ई.सं १९८५, अ डिक्सनरी अफ क्लासिकल नेवारी (सन् २०००) आदि । थथे वय्‌कलं सफू सम्पादन यानादीबलय् केवल औपचारिकता पूवंकेत जक सफूया भूमिका च्वयेगु मयासे व सफूया समिक्षात्मक परिचय नापं व सफू सम्बन्धी विधाया इतिहास तकं न्ह्यब्वयेगु वय्‌कःया समालोचनाया विशेषता खः । थ्वहे कथं वय्‌कलं सम्पादन यानादीगु मूसः – निबन्ध संग्रह दुने दुथ्याःगु भूमिकां व सफुलिइ दुथ्याःपिं निबन्धकारपिनिगु समिक्षा जक मखुसे नेपालभाषाया गद्य साहित्यया इतिहास नापं गद्य साहित्यया स्थिति तकं ब्वयेगु याःगु दु । वय्‌कलं सम्पादन यानादीगु मेगु सफू दि गोपालराज वंशावलि सफू नेपाःया प्राचीन इतिहासया अध्ययन अनुसन्धान यायेत ज्वः मदुगु ऐतिहासिक सामग्री खः । थुकिं कमलप्रकाश मल्लया इतिहासकारया व्यक्तित्व बांलाक उलाब्यूगु दु । अथेहे वय्‌कःया तःजिगु छगू योगदान वय्‌कःया मू सम्पादनय् च्वसापासापाखें पिदंगु पुलांगु नेवाः भाय्‌या स्वीछद्वः खँग्वः दुथ्याःगु शव्दकोश A Classical Newari Dictionary खः (थ्व कोश सफूया स्रोतं गुंगू पुलांगु हस्तलिखित ग्रन्थ खः) । थ्व सफूयात जापानया केश्जाम सिम्बन संस्थां च्वसापासायात ई.सं २००१ या निकि एशिया सिरपाः स्वरुप ख्वीगू लाख येन (नीन्याद्वः डलर) ६ जून २००१ स टोकियोय् लःल्हाःगु खः ।

डा. कमलप्रकाश मल्लया नेपालभाषा व नेपाल सम्बन्धी अंग्रेजी भाषं नं तःगू सफू पिदंगु दु । गथे – नेवारी ल्यांग्वेज अ वर्किङ आउटलाइन, क्लासिकल नेपाल लिटचरेर : अ स्केच, काठमाडौं एयर काठमाडौं, नेपाल पर्सपोक्टिभ अन कनटिन्यूटि एण्ड चेञ्ज, इंग्लिस इन नेपालिज एजुकेशन, द फस्ट नेशनल कन्फरेन्स अफ कलेज टिचर अफ इंग्लिस आदि । अथेहे थीथी अंग्रेजी भाषाया जर्नलय् नं वय्‌कःया तःपु हे अनुसन्धानमूलक लेख पिदंगु दु । थुपिं सफू तथा लेख रचनाया प्रकाशनं विदेशय् नेपाःया इतिहास, नेपालभाषा साहित्य, नेपाःया शिक्षायाबारे सम्प्रेषण जूगु दु । नेपाली भाषाया थीथी पत्रिकाय् नं २५ पुं मयाक वय्‌कःया शोधमूलक च्वसु पिदंगु दुसा राष्ट्रिय अन्तराष्ट्रिय थीथी गोष्ठीइ ब्वति कयाः तःपु हे ग्यसुग्यंगु नेपाः व नेपालभाषाया जः ह्वलीगु कार्यपत्र प्रस्तुत यानादीगु दु ।

अध्ययनशील चिन्तनशील व्यक्तित्व कमलप्रकाश मल्लं अध्ययन तथा शिक्षण सेवाया झ्वलय् तःगू पदक व विभुषण प्राप्त यानादीगु दु । गथे— महेन्द्र विद्याभूषण, शुभराज्याभिषेक पदक, गोरखा दक्षिणबाहु तृतिय व चौथौं, त्रिशक्तिपट्ट – तृतिय, The Toyota Foundation intelligent Grants आदि । थ्व संसारय् सदां सुं नं च्वनेमदु धयातःथें विद्वान कमलप्रकाश मल्लं नं ने.सं ११३९ य् थःगु नश्वर देह त्वःतादिल ।

कीर्तिपुर नगरपाालिका वडा नं १ सलिं छेँ त्वालय् मां सन्तुमाया महर्जन व अबु कान्छा महर्जनया कोखं ने.सं. १०७१ पोहेलाथ्व चौथिकुन्हु भाजु तुयुबहादुर महर्जनया जन्म जूगु खः । वि.सं. २०४१/४२या शैक्षिक सत्रय् नेपालभाषा विषयय् स्नातकोत्तर तगिं क्वचायेकादीम्ह वय्‌कलं वि.सं. २०६३ सालय् त्रिभुवन विश्वविद्यालयपाखें विद्यावारीधि क्वचायेकादीगु खः ।

वय्‌कलं उपन्यास, व्याकरण, प्रबन्ध, भाषाविज्ञान, भाषाशिक्षण, कोश विधाय् थःगु ल्हाः न्ह्याकादीगु दु । वय्‌कलं ने.सं. ११०१ य् ख्वंमोह, ने.सं. ११११ य् म्ह्याय्मचा उपन्यास च्वयादिल ।

नेपालभाषाया व्याकरण कथं च्वसा, झीगु व्याकरण, नेपालभाषा व्याकरण, जीवता व्याकरण : छगू परिचय, स्तरीय नेपालभाषा व्याकरण च्वयादिल । प्रबन्धया रुपय् नेपालभाषा परिषद्, नेपालभाषा व्याकरण, नेपालभाषा व्याकरणया ऐतिहासिक परिचय, व्याकरण परिचय च्वयादिल । भाषाशिक्षणया रुपय् हाम्रो नेपालभाषा, स्वाध्यायन नेपालभाषा च्वयादिल । भाषाविज्ञान परिचय, भाषाविज्ञान व नेपालभाषा, नेपालभाषाया भाषिक विशेषता, नेपालभाषाया भाषावैज्ञानिक अध्ययन, ब्याकरण परिचय च्वयादिलसा खस नेपालभाषा खँग्वःधुकू, ख्वप भाषिकाया खँग्वःधुकू, सिद्धिदास कोश (व्यक्तिकोश) च्वयादिल ।

प्रौढतय्‌त ब्वंकेगु लागि पासानाप जानाः न्हूगु लँपु, न्हूगु लँपु ग्वाहालि सफू च्वयादिलसा स्तरीय भाषाया रुपय् येँ यलया भाषिका धकाः भाषायात त्वाः थलाः वर्णविन्यास सफू च्वयादिल ।

वय्‌कलं नेपालभाषा ख्यलय् भाषावैज्ञानिक अध्ययन नापनाप नेपालभाषा सयेकेगु इच्छा दुपिं दक्व स्तरयापिंत ज्याछिंक व्याकरणया सफू च्वयाः नेपालभाषाया सफू धुकू जायेकेगु ज्या यानादीगु दु । वय्‌कः पंचायतकालय् सरकारपाखें यानातःगु एकभाषा नीतिया विरोधय् जुयाच्वंगु भाषिक आन्दोलनय् जनचेतना ब्वलंकेगु झ्वलय् किपू लागाय् सांस्कृतिक ज्याझ्वः, साहित्य सम्मेलनया ज्याझ्वः यायेगुली प्रेरणादायी भूमिका म्हितादीम्ह नं खः । सांस्कृतिक ज्याझ्वः जुइगु इलय् ख्यालः, नाटक च्वयाः पितब्ययेगु ज्या नं वय्‌कलं यानादीगु दु । पत्रपत्रिकाय् भाषिक महत्व, साहित्यया नाटक, ख्यालः, बाखं, च्वखँ विधा च्वयाः पिथनेगु ज्या नं यानादीगु दु ।

प्रा. डा. तेजरत्न कंसाकारया जन्म अबु सानुरत्न कंसाकार तथा मां आशामाया कंसाकरया कोखं येँ, किलागःया दम्वःचुकय् जूगु खः । सरल व सहज स्वभावयाम्ह भाजु कंसाकार नेपालभाषाया जक मखु राष्ट्रिय अन्तराष्ट्रिय् ख्यलय् तकं नांजाःम्ह भाषाविद् खः । नेपालभाषाया ध्वनिविज्ञान Newari Phonology, 1980 AD) विषय स विद्यावारीधि यानादीम्ह प्रा.कंसाकारं त्रिभुवन विश्वविद्यालयया प्राध्यापन लगायत नेडरलाण्डया लाइदेन श्वविद्यालय -Senior Visiting Fellowship, International Institute for Asian Studies, Leiden, the Netherlands, 1996, जापानया टोकियो विश्वविद्यालय -Visiting Professor, Research Institute for Languages & Cultures of Asia & Africa, Tokyo University of Foreign Studies, Tokyo, Japan, April 2001–March 2002 आदिइ भिजिटिंग प्रोफेसर व अनुसन्धानकर्मी जुयाः ज्या यानादीगु दुसा राष्ट्रिय तथा अन्तराष्ट्रिय क्षेत्रय् जुइगु भाषाविज्ञान सम्वन्धी सम्मेलन तथा कार्यशाला गोष्ठी ब्वति कयाः नेपालभाषा लगायत नेपाःया मेमेगु भाषा सम्वन्धी कार्यपत्र न्ह्यब्वयेगु यानादीगु दु । अथेहे थीथी इलय् जूगु राष्ट्रिय भाषा सर्भेक्षण तथा भाषा नीति निर्माणया ज्याय् नं सहभागि जुइगु अवसर वय्‌कःयात चूलाःगु दु ।

थथे प्रा. कंसाकारं थीथी राष्ट्रिय अन्तराष्ट्रिय सम्मेलन गोष्ठी प्रस्तुत यानादीगु कार्यपत्र, वय्‌कःया थीथी जर्नलय् पिदंगु अनुसन्धानमूलक लेख तथा थीथी अनुसन्धान तथा सर्भेक्षणया रिर्पोट नापं यायेबलय् २०० पुं मयाक भाषा सम्वन्धी ओजर्पूण च्वसु पिदंगु दु गुकी नेपालभाषाया भाषिक पक्षयात कयाः च्वयातःगु जक ५० पुं मयाक लाःगु दु तर थुपिं फुक्क धयाथें अंग्रेजी भासं जूगु दु । वय्‌कःया नेवाः भासं छगू जक सफू पिदंगु दुसा कसाः ख्वाःपौ, मतिना आदि पत्रिकाय् छुं लेख नेवाः भासं पिहांवःगु दु । वय्‌कःया नेपालभाषां पिदंगु सफू खः — नेपालभाषा व भाषाविज्ञान (ने.सं ११०२), गुगु आकारय् चीधंसां नेवाः भाय्‌या भाषावैज्ञानिक अध्ययनया इतिहास निसें नेपालभाषाया भाषिक विशेषता, स्वरुप ध्वनी, वर्ण, रुप आदिया बारे भाषावैज्ञानिकढंगं अध्ययन विश्लेषण यानातःगु दुगु छगू महत्वपूर्ण सफू खः । अथेहे नेवाः A Basic Course in Classical Newari. -1984 नांगु खँल्हाबल्हाया नेवाः भाय्‌या आधाभूत सफू पिकयादीगु दु । वय्‌कःया थीथी राष्ट्रिय तथा अन्तराष्ट्रिय जर्नल तथा कार्यशाला गोष्ठी प्रस्तुत जूगु नेवाःभाय्‌या भाषिक स्वभावया जः ह्वलीगु छुं च्वसु ख —

– Newari Language and Linguistics: A Conspectus. -1981 AD

-Syllable Structure in Newari – 1983 AD

-A Phonological Representation of Newari Segments–1983

-A Treatment of Glides in Newari Phonology. – 1980 AD

-A Sociolinguistic Study of Newar / Nepal Bhasa Cluster -2009 AD

-Newar – Nepal Bhasa Writing Systems 2008 AD, 1129 NS

-Taboo words and expressions in the Newar Language. – November, 2005AD

डा. कंसाकार नेपालभाषाया थीथी पक्षया भाषावैज्ञानिक अध्ययन अनुसन्धान यानाः नेपालभाषायात राष्ट्रिय, अन्तराष्ट्रिय् ख्यलय् म्हसीके बियादीम्ह छम्ह भाषाविद् जक मखु नेपालभाषा साहित्यया तःम्ह च्वमिपिनिगु तःगू सफू अंग्रेजी भाषं अनुवाद यानाः

नेपालभाषा साहित्ययात नं प्रचार प्रसार जुइके बियादीम्ह छम्ह दक्षम्ह अनुवादक नं खः । वय्‌कलं नेपालभाषाया निंतिं आपालं सफू अनुवाद यानादीगु जक मखु अनुवाद सम्वन्धी ज्यापौत च्वयेगुया नापं अनुवाद विधि सम्वन्धी प्रशिक्षण नं बीगु यानादीगु दु । थथे वय्‌कलं अंग्रेजी भाषाय् अनुवाद यानादीगु नेपालभाषाया छुं सफू खः—

मोतिलक्ष्मी उपासिकाया मोतिमाः निबन्ध संग्रह -A Garland of Pearls, लक्ष्मण राजवंशीया बाखं संग्रह झसुका -The Fallen Kite and Other Stories, शशिकलाया उपन्यास मतिनाया सगरमाथा A Love of Mt. Everest -Sagarmatha) , धुस्वां साय्‌मिया उपन्यास गंकी -The Eclipse, मथुरा कृष्ण मानन्धरया ब्लू डल लघु उपन्यास (The Blue Doll), नेपालभाषाया न्हूबाखं पुचः -Nepal Bhasa Short Stories (1977), श्रीलक्ष्मीया बाखं संग्रह A Cry in the Wilderness and Other Stories. – 2011 आदि ।

डा. तेजरत्नं शब्दकोश, जर्नल, व्याकरण आदि सफूया सम्पादन यानाः सम्पादनया ख्यलय् नं महत्वपूर्ण ज्या यानादीगु दु । नेपालभाषाया निंतिं सम्पादनया ख्यलय् वय्‌कःया दकलय् न्ह्यथनेबहगु योगदान धयागु पुलांगु नेपालभाषा शव्दकोश -A Classical Newari Dictionary Project, Chwasa Pasa, Kathmandu, (1990-93) निमार्णाया ज्या खः । थुकिया निंतिं वय्‌कलं कार्यकारणी सम्पादक जुयाः ज्या यानादीगु खः । अथेहे भाजु कंसाकार नेपाःया थीथी भाषिक तथा साहित्यिक संस्था गथे राष्ट्रिय भाषा आयोगया सदस्य, भाषा विज्ञान समाजया पूर्व नायः व आजिवन सदस्य, नेपाल प्रज्ञाप्रतिष्ठानया मानार्थ सदस्य, साहित्य गुथिया पूर्व नायः, नेपालभाषा एकेडेमिया दुजः आदि जुयाः नं वय्‌कलं आपालं महत्वपूर्ण ज्या यानादीगु दु ।

थथे थ्वय्‌कःया थीथी ज्या व शैक्षिक योग्यताया कदर स्वरुप थ्वय्‌कलं तःगु सिरपाः पदक नं प्राप्त यानादीगु दु गथे —लाकौल सिरपाः (ने.सं. ११३३), हःपाः गुथि सिरपाः (ने.सं ११३२), महेन्द्र विद्याभूषण क (ने.सं ११०४), सुप्रबल गोरखा दक्षिणबाहु तृतीय (ने.सं ११०८) दीर्घ सेवा पदक (ने.सं. १११६) आदि ।

नेपालभाषाया प्राचीन साहित्यय् संख्यात्मक व गुणात्मकरुपं दकलय् तःजिगु, दकलय् अप्वः स्रष्टापिं संलग्न जूगु साहित्यिक विधा काव्य खः । नेपालभाषाया प्राचीन काव्यया स्वरुप धयागु हे म्ये अर्थात् गीती काव्य खः । नेपालभाषाया दकलय् न्हापांम्ह ज्ञात कवि कथं जुजु महेन्द्र मल्ल (ने.सं ६८०—६९४)यात कयातःगु दुसा दकलय् न्हापांगु म्ये कथं (रचना कालस्पष्ट जूगु ल्याखं) ने.सं ६९४ या पनमति जुगपति नांगु यलया तिभय् जुजुपिनिगु ईया म्येयात कयातःगु दु । थथे झिंखुगूगु शदीइ नेपालभाषाया न्यापु ति जक म्ये खनेदतसा झिंन्हय्गूगु शदीइ वनाः नेपालभाषाया काव्यं उत्कृष्टता प्राप्त यात । थुगु इलय् जुजु सिद्धिनरसिंह मल्ल, जगतप्रकास मल्ल, प्रताप मल्ल थेंज्याःपिं कवि हस्तिपिनिगु जक उदय जूगु मखुसे काव्य साधनाय् ल्हाः न्ह्याकूपिं जक मखु ल्हाःमन्ह्याकूपिं मल्ल जुजुपिं हे मदु धाःसां ज्यू। अझ थुगु इलय् वयाः लाय्कू कविपिं व रानीपिंसं तकं सक्रियरुपं काव्य साधनाय् ब्वति काःगु दु । तर झिंन्हय्गूगु शदीइ वनाः तत्कालीन राजनैतिक अस्थिरतां यानाः न्हापा थें साहित्यं विकासया गति कायेमफुसां जुजु रणजीत मल्ल, जयप्रकाश मल्ल थेंज्याःपिं साहित्य साधकपिंसं साहित्यया गतियात न्ह्याकांतुं च्वन । स्व. जनकलाल वैद्यया अनुसन्धान कथं प्राचीनकालया ज्ञात कविया रुपय्— मल्ल शासकपिनिगु लाय्कुलिं

झिंन्हय्म्ह कवि जुजुपिं, न्हय्म्ह कवयित्री रानापिं पिदन । तर मल्ल शासकपिनिगु अन्त लिपा काव्य विधाय् जक मखु नेपालभाषाया विकासय् हे गाक्कं शिथिलता खनेदत । तर अथे खःसां तत्कालीन ज्ञात अज्ञात कविपिं पाखें पिदंगु थीथी कथंया मुक्तक म्ये, बाखं म्ये, इतिकथात्मक म्यें धाःसा नेपालभाषाया काव्यया धाःयात दिके मब्यू । थथे प्राचीनकालय् खनेदुपिं ज्ञात कविपिं (थःपिनिगु नां न्ह्यथनावंपिं कविपिं) विशेषत लाय्कुली आश्रृत कविपिें — केशव उदास, जगतकेशरी, अमृतानन्द, सुन्दरानन्द आदि थेंज्याःपिं स्रष्टापिं खः । थुगु इलय् जनसाधारण पाखें थज्याःपिं झिंनिम्हति कविपिं खनेदुगु खःसा मेपिं फुक्क अज्ञात कविपिं हे जूगू दु । तर अज्ञात कविपिंसं थःपिनिगु नां न्ह्यब्वयेगु यानामवंसां म्येय् तत्कालीन शासकपिनिगु नां न्ह्यब्वयाः रचनाकाल म्हसीके बियावंगु दु । थथे अज्ञात कविपिनिगु रचनाय् नां उल्लेख जूपिं शासकपिनिगु झ्वलय् यलया तिभय् जुजुपिं ‘नरसिंहदेव’, ‘पुन्दरसिंहदेव,’ ‘उद्धवसिंहदेव’ (ने.सं ६९०—६९४) निसें शाह जुजु ‘सुरेन्द्र विक्रम शाह’ तक थ्यंगु दु । थुगु ईया काव्यया मूलभूत विषय— भक्ति, लाय्कू श्रृंगारिक, माया मतिना, देशवर्णन् व देशभक्ति, राजप्रशस्ति, समसामायिक व ऐतिहासिक खँ, उपदेश, जीवन दर्शन, जात्रा उत्सव, नखः चखः, ध्याचू, बिचाः खँ, उपदेश, शोक, ऋतु प्रकृति वर्णन् आदि जूगु दु । संरचनात्मक हिसाबं थुगु ईया म्येयात वर्णनात्मक म्ये, प्याखं म्ये, बाखं म्ये, इतिकथात्मक म्ये, अक्षर माला म्ये , भावात्मक व विचारात्मक म्ये कथं ब्वथलेछिं । थुपिं म्ये मध्ये विषयवस्तुया ल्याखं दकलय् अप्वः धार्मिक म्ये खनेदुसा संरचना कथं वर्णनात्मक म्ये अप्वः दु । अथे हे बाखंम्ये नेपालभाषाया थःगु हे अलग्ग विशेषता जूगु दु । थज्याःगु बाखं म्येया अप्वः विकास मल्लकालय् स्वयाः मल्लकाल पश्चात जूगु खनेदु ।

च्वय् उल्लेख जूपिं ज्ञात स्रष्टापिं बाहेक नं आपालं मेपिं नं स्रष्टापिं लुयावयेफुनि । अथेहे झीसं माले ज्या न्ह्याकेफत धाःसा गद्दिनसिन जुजुया नां न्ह्यथनातःगु गथे— नरसिंह देव, पुरन्दर सिंह देव, उद्धवसिह देव (ने.सं. ६८४), श्री निवास मल्ल, महेन्द्र मल्ल, राज्यप्रकाश मल्ल, रणजीत मल्ल, पृथ्वीनाराययण शाह, प्रतापसिंह शाह, रणबहादुर शाह, गीर्वाणयुद्ध, राजेन्द्र विक्रम शासनकालिन मेमेगु नं म्ये, बाखं म्ये लुयावयेफुगु आपालं सम्भावना दनि ।

नेपालभाषाय् पुधाःप्याखं, छधाःप्याखं व हुला प्याखं फुक्कयात छगू हे शब्दं प्याखं धकाः धायेगु चलन दु । शायद प्राचीन नाटकय् नृत्य मदयेकं नाटक मजुइगुलिं नं जुइमाः । नेपालभाषाय् आपालं ई तकं मेगु भाषं च्वयातःगु नाटकय् निर्देशन बाक्य कथं नेपालभाषा प्रयोग जुइधुंकाः अनं लिपा जक मुक्कं नेपालभाषा

छ्यलाः नाटक च्वयेगु जुल । मल्लकालय् छम्ह हे च्वमिं नेपालभाषा मैथिली, संस्कृत आदि निगू स्वंगू भाषं नाटक च्वयावंगु जक मखु छगू हे सफुलिइ तःता भाय्

ल्वाकछ्यानाः च्वयातःगु नाटक नं आपालं लुयावःगु दु । मुक्कं नेपालभाषां च्वयावंगु नाटक तसकं म्हो । आःतकया दुने मुक्कं नेपालभाषां जक च्वयातःगु नीन्यागू ति नाटक लूगु दुसा थुपिं मध्ये २३ गू मल्ल जुजुपिंसं च्वयातःगु खःसा निगू नाटक जनसाधारणं च्वयातःगु खः । अथेहे छगू हे आख्यानया लिधंसाय् तःम्हेस्यां वहे शिर्षकय् नाटक च्वयावंगु नं खनेदु । थुगु इलय् गद्यभाषं जक मखु पद्यभाषं नं नाटक च्वयेगु याःगु दु दशावतार, रत्नेश्वरया प्रार्दुभ पद्यभाषं च्वयातःगु नाटक खः तर गद्यभाषाया नाटक दुने नं नान्दी म्ये, राजवर्णन्, देशवर्णन् म्ये दुथ्याकेगु चलन दु । आःतकया अनुसन्धान कथं जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लया एकादशी व्रत (ने.सं ७५३) यात नेपालभाषाया न्हापांगु छधाः प्याखं व जगतप्रकाश मल्लया मूलदेवशशीदेवपाख्यान (ने.सं७९२) नाटकयात न्हापांगु पूधाःप्याखं कथं कयातःगु दुसा दकलय् अप्वः प्याखं च्वयावंम्ह स्रष्टा कथं जुजु भूपतिन्द्र मल्लयात कयातःगु दुसा दकलय् ताःहाकःगु प्याखं कथं जुजु रणजीत मल्लया स्वीधाः दुगु शनिश्चर रोहिनी (ने.सं८६२) यात कयातःगु दु । थुकथं प्राचीन साहित्यय् छगू अंक दुगु ‘छधाः प्याखं’ (कृष्ण चरित्र निसें ३० गू अंक दुगु ‘पूधाःप्याखं’ शनिश्चर रोहिनी तक) रचना जूगु दु । तर मल्लकालया अन्त लिपा थज्याःगु शास्त्रीय परम्पराया नाटक शाह जुजु राजेन्द्रविक्रम शाहया महासत्वपाख्यान नाटकं धुनेवं दिना हे वन ।

स्वनिगःया थाय्थासय् दबू दुगु, मल्ल जुजुपिं थःपिंसं नाटक च्वयावंगु जक मखु दरवारय् जुइगु थीथी उत्सवय् नाटक प्रदर्शन याःगु व प्रताप मल्ल थेंज्याःपिं जुजुं तकं थःम्हं हे नाटक म्हितावंगु खँ तत्कालीन अभिलेखय् उल्लेख जूगुलिं मल्लकालय् नाटक तसकं लोकंह्वाःगु व विकास जुइधुंकूगु सीदु । उगु इलय् नाटकया प्रयोजन थौं थें पाठकपिंत ब्वंकेबीगु निंतिं मजूसे मञ्चनया निंतिं जूगु खनेदु । अप्वः थें प्राचीन नाटकया कथावस्तु च्वमि थःपिंसं ज्यायेगु मयासे तत्कालीन प्रचलित आख्यानपाखें हे अप्वः कायेगु याःगु दुसा फुक्क नाटक सुखान्त हे जुइमाः धैगु मदु । अथेहे प्राचीन नाटक धर्मनाप नं उलि हे स्वानाच्वंगु खनेदु । नाटकय् देवदेवीया भूमिका म्हितीपिं पात्रतय्सं विशेष सूूचिनिचि यानाः कडा नियमय् च्वनेमाःगु व थज्याःगु भूमिक म्हितीपिं पात्रतय्त धाथें देवदेवी भाःपाः पुजा भावभक्ति यायेगु चलन दु । प्राचीन नाटकय् सम्वाद तसकं म्हो जक दइ । वाद्यवादन व संगीतया तःधंगु भूमिका दयाच्वनी । पात्रतय्सं पलाः छपलाः छीत तकं बाजंया बोल, संगीतया तालय् छीमाः । प्याखंया थज्याःगु बोल तालं प्याखनय् गज्याःगु घटना न्ह्यानाच्वन, छु दृश्य वयाच्वन धैगु खँ स्वकुमितय्सं सीकाकायेफुु ।

बाखं नेपालभाषाया प्राचीन साहित्यया दकलय् पुलांगु तथा आपाः ग्रन्थत लुयावःगु जक मखु प्राचीन गद्यया मूवंगु ज्वलं नं जूगु दु । थुगु ईया फुक्क धया थें बाखं च्वमिपिसं थःपिनिगु कल्पनां बाखं ज्यायेगु मयासे तत्कालिन प्रचलित संस्कृत प्रकृति आदि भाषाया बाखं, प्याखंया कथावस्तुया लिधंसाय् बाखं च्वयावंगु खनेदु । थथे प्राचीन बाखं मेगु भाषाया अनुवाद तथा टिकाया रुपय् जूसां अप्वः थें बाखंमिपिंसं थनया जनजीवन व धर्मसंस्कृतियात ल्वयेक, थनया थाय्‌बाय्या नां तकं दुथ्याकाः थःपिनिगु सिर्जनशीलता क्यनेगु यानावंगु दु । उकिं नेपालभाषा साहित्यय् थज्याःगु बाखंयात नं सिर्जनात्मक साहित्य कथं कायेगु यानातःगु दु । आख्यान तत्वया प्रभुत्व, अलौकिक घटनाया वर्णन्, अलौकिक पात्रतय्गु चित्रण, अमिगु मानवेत्तर क्रियाकलापं हे मनोरञ्जन, शिक्षा बीगु प्राचीन बाखंया विशेषता जूगु दु । प्राचीन बाखंसफू फुक्क हस्तलिखित ग्रन्थया रुपय् जुयाच्वनीगुलिं थीथी इलय् थीथी व्यक्तिपिसं व हे सफू तःकः ल्ह्ययेगु याःगु दु । तर सफू ल्ह्यइपिंसं मूल ग्रन्थकारया नां उल्लेख मयाःसा लिखित्तम धकाः गुलिस्यां थःपिनिगु नां न्ह्यब्वयावंगु दु । थथे ग्रन्थ ल्ह्यइपिसं थःपिनिगु पाखें छुं तनाः वा थःपिंत प्रभावित जूगु मेमेगु आख्यानपाखें छुं कथावस्तु वा घटना सायेगु यानाः आख्यानयात तःधंकेगु, अझ रोचक जुइकेगु यानावंगु दु । अझ थाय्‌बाय्, मनूया नां न्ह्यब्वयाः स्थानियकरण यानायंकेगु ज्या नं जूगु दु । दसुया लागि स्वस्थानी बाखंयात हे कायेफु । राष्ट्रिय अभिलेखालय् दुगु (लगत ल्याः १– ३८२) ने.सं.७२३ या स्वस्थानी बाखनय् जम्मा पौ ३२ जक खःसा ने.सं १०४० य् ल्हयःगु स्वस्थानी ४५८ पौ थ्यंगु दु । न्हापाया स्वस्थानी बाखनय् नवराज, चन्द्रवतीपिनिगु नां गनं ब्वयातःगु मदु, अथे हे लावण्य देश शालीनदीया नां नं उल्लेख जूगु मदु तर थौंकन्हय् कनीगु स्वस्थानी बाखनय् थुपिं नां दुथ्याना च्वनेधुंकूगु दु । अथेहे ने.सं ८८३ इ च्वयातःगु रामायण बाखनय् पृथ्वीनारायण शाह नं स्वनिगलय् नाकावन्दी यानाब्यूबलय् थन चि, कपाय्, मल्ताया हाहाकार जूगु, बजाः भाः थहांवनाः अपिं बस्तु जनतां उपभोग यायेमफुगु खँ न्ह्यब्वयातःगु दु । अथेहे प्राचीन बाखंया मूलभूत प्रयोजन अर्थात् थुगु इलय् बाखं च्वयेगु, बाखं कनेगु, बाखं न्यनेगु धयागु हे पुण्य संचय यायेगु, समाजय् ज्ञानबुद्धिया जः ह्वलेगु व मनोञ्जनया बीगु जूगु दु ।

प्राचीनकालय् खनेदुगु नेपालभाषाया बाखंयात प्यंगू ब्वय् ब्वथले छिं । धार्मिक बाखं —धार्मिक उदेश्यं प्रभावित जुयाः मूलरुपं पुण्य संचय यायेगु तातुनाः च्वयातःगु स्वस्थानी थेंज्याःगु धार्मिक बाखं, उपदेशमूलक बाखं— समाजय् नैतिकता स्यनेगु, ज्ञानबुद्धिया जः ह्वलेगु तातुनाः च्वयातःगु हितोपदेश थेंज्याःगु नीतिमूलक बाखं, लौकिक बाखं— लोकयात मनोरञ्जन बीगुया नापं छुं कथंया बुद्धि अक्कल स्यनीगु शुकवहत्तरी थेंज्याःगु लौकिक बाखं , लोकबाखं — लिखित रुपय् मखु मौखिक रुपय् छम्हेस्यां मेम्हसित कनेग ुयानाः न्ह्यानावयाच्वंगु ध्वंच्वलेचा थेंज्याःगु लोकबाखं आदि ।

नेपालभाषाय् अनुवाद साहित्यया इतिहास नं नेपालभाषाया ग्रन्थ वाङ्मय इतिहास ति हे पुलां । नेपालभाषा तिब्बती बर्मेली परिवारया भाषा खयां नं प्राचीनकालंनिसें बहुसंख्यक भारोपेली शब्दयात स्थानीयकरण यानाः नेपालभाषाय् छ्यलेगु जूगु व प्राचीनकालय् ज्ञानया लुखा चायेकेगु द्वार हे संस्कृत भाषा जूगुलिं मल्लकालीन नेपालय् संस्कृत भाय् सयेकेमाःगु आवश्यकता कथं संस्कृत कोशकार अमर सिंहं च्वःगु विश्वप्रसिद्ध ग्रन्थ नामलिङ्गानुशासनम्या नेपालभाषां टीका च्वयेगु ज्या जुल । थज्याःगु अमरकोश थीथी इलय् ल्ह्ययातःगु तःगु प्रति लुयावःगु दु । थथे नेपालय् खनेदुगु अमरकोश मध्ये— अमरकोश ने.सं ५०१ या अमरकोश कल्लर्देवं पुत्रपौत्रादिबोधिनी नामं थः काय् छय्पिंत संस्कृत थुइके भनं दयेकूगु खः धयातःगु दुसा अमरकोश (ने.सं ५०६) जुजु जयस्थिति मल्लया मन्त्री जयतयात अबलेया राजपण्डित माणिक्यं च्वयाब्यूगु खः । अमरकोश बाहेक मेमेगु नेपालभाषं अनुवाद जूगु धनञ्जयकोश, स्यादन्तकोश आदि नं लुयावःगु दु ।

मल्लकालय् तत्कालीन आवश्यकता व शासकपिनिगु रुची कथं संस्कृत प्राकृत भाषाया चिकित्सा, पशुचिकित्सा, न्यायशास्त्र, वास्तुशास्त्र, कर्मकाण्ड, संगीत, कामशास्त्र आदि थीथी शास्त्र व प्राविधिक विषयया आपालं ग्रन्थ नेपालभाषां आपाः थें टिकाया रुपय् अनुवाद यायेगु ज्या जूगु दु । थ्वहे कथं नेपालभाषाया प्रारम्भिक हस्तलिखित ग्रन्थ विचित्र कौटुक (ने.सं ४९३) व हरमेखला (ने.सं ४९४) चिकित्सा ग्रन्थ, नारदस्मृति (ने.सं ५००) न्यायशास्त्रया सफू, भाषा ज्योतिष (ने.सं ५४२) व दशाफल (ने.सं. ५१९) ज्योतिषशास्त्रया सफू, दशकर्म पद्धति (ने.सं ६१८) कर्मकाण्डया सफू आदि संस्कृत भाषाया नेपालभाषाय् अनुवाद टिका यानातःगु सफू खः । तर धार्मिक प्रकृतिका ग्रन्थ धाःसा संस्कृतपाखें अनुवाद जुयाच्वंगु खःसां कर्मकाण्डया इलय् ब्वनीगु स्तुति वाक्य धाःसा संस्कृत भाषं हे ब्वनेगु यानाः निर्देशन वाक्य जक नेपालभाषां हिलेगु याःगु दु, गुगु प्रचलन थौंतकं ल्यना हे च्वंगु दनि ।

नेपालभाषाय् सिर्जनात्मक साहित्य शुरु जुइधुंकाः धाःसा नेपालभाषाय् अनुवाद यायेगु ज्या मूलतया आख्यान अर्थात् बाखं विधाय् जुल । आख्यानय् नं दकलय् अप्वः अनुवाद धार्मिक बाखं गथे — रामायण, महाभारत, पुराण, जातक, अवदान तीर्थव्रत महात्म्य सम्बन्धी अप्वः जुल । तर बाखं विधाय नं अप्व थें धार्मिक व औपदेशिक बाखं गथे तन्त्राख्यान (ने.स.६३८), हितोपदेस (ने.सं ६९१) आदि ग्रन्थय् अनुवादकं गथे खः अथे हे –छगू संस्कृतिया श्लोक मेगु उकिया नेपालभाषां टिका अनुवाद यायेगु ज्या याःगु दुसा लौकिक बाखं गथे सुकवहतरी (ने.सं ८५६), बेताल पञ्चविंशतिका (ने.सं ७४०) आदि बाखनय् धाःसा तप्यंक अनुवाद टिका जक मयासे थनया धर्म संस्कृतियात ल्वयेक थःपिंसं नं छुं तनेगु यानाः स्थानीयकरण नापं नेवाःकरण यानायंकेगु ज्या जूगु दु गुगु अनुवादया शास्त्रीय विधि मध्येया छगू विधि खः ।

प्राचीनकालय् म्ये व प्याखं विधाय् धाःसा तप्यंक संस्कृतयागु अनुवाद यायेगु ज्या जूगु खनेमदु । तत्कालिन नांदंपिं गीतगोविन्दया कवि जय देव, मैथली कवि विद्यापति आदिपिनिगु काव्यया भाव जक त्याये कयाः थःपिंसं हे म्ये चिनेगु याःगु दुसा नाटकय् नं तत्कालिन प्रचलित आख्यानया लिधंसाय् थःपिंसं गुलिं नेपालभाषां मुक्कंसा गुलिं थीथी भाय् ल्वाकछ्यानाः च्वयेगु याःसां तप्यंक अनुवाद यानातःगु मदु । मल्लकालय् मुगल भाषा, साहित्य, संस्कृति यावर्चस्वतां तत्कालिन शासकपिंत नं गाक्कं प्रभाव लाकूगु जुयाच्वन । फलतः मुगलत नाप सम्वन्ध तयेत उमिगु भाषा सयेकेमाःगु आवश्यकता कथं प्रताप मल्लया राज्यकालय् कर्णपुर कायष्ठं नेपालभाषा– संस्कृत–नेपालभाषा व फारसी भाषा तयाः फारसी शब्द कोशया नं रचना याःगु दु, गुगु अनुवादया ख्यलय् न्ह्यथनेबहगु ज्या खः ।