नेपालभाषाया साहित्यिक इतिहास ई.सं ८७९ निसें अर्थात् नेपाल संबत्या प्रारम्भं निसें शुरु जूगु नालेगु यानातःगु दु । तर थथे खयां नं बाखं, म्ये, प्याखं थेंज्याःगु सिर्जनात्मक साहित्यया रचना यायेगु ज्या झिंखुगूगु शदिं निसें जक न्ह्यात । ने.सं. ६२५ य् ‘भागवत पुराण’ थेंज्याःगु आख्यान ग्रन्थ, ‘कपति मायानं क्यन हे दैव’ थेंज्याःगु गीति काव्य (महेन्द्र मल्लया म्ये, ६८०—६९४), तत्कालीन अभिलेखय् लुयावःगु यलया तिभय् जुजुपिनिगु (नरसिंहदेव, उद्धवसिंहदेव, पुन्दरसिंहदेव (ने.सं ६८०– ७१७) शासनकालय् रचना जूगु ‘इन्द्रविजयजात्रा गीत’ (ने.सं ६९१—६९४) ‘एकादशीव्रत’ (ने.सं. ७५३) थेंज्याःगु सिद्धिनरसिंह मल्लया छधाः प्याखं, ‘मूलदेवशशीदेवपाख्यान’ (ने.सं. ७९२) थेंज्याःगु जगतप्रकाश मल्लया पूधाः प्याखं नेपालभाषां रचना जुल ।
थ्वहे कथं सिर्जनात्मक साहित्य शुरु जूगु ने.सं ६२५या इलं निसें थ्वया साहित्यिक प्रवृत्तिइ मेगु ह्यूपाः मवःनिगु ई तक अर्थात् ने.सं ६२५—९६७ या ई तकयात नेपालभाषाया साहित्यिक इतिहासय् प्राचीनकाल नालेगु यानातःगु दु । मूलभूत साहित्यिक प्रवृत्तिइ ह्यूपाः मवःसां राजनैतिक ह्यूपाः लिसें नेपालभाषाया भाषिक साहित्यिक गतिवधिइ वःगु ह्यूपाः ल्याखं थ्व ने.सं ६२५—९६७ या समयावधियात नं न्ह्यच्वःगु प्राचीनकाल धकाः ने.सं ६२५ —८८८ (मल्लकालया उदय निसें अन्त तक) व लिच्वःगु प्राचीनकाल धकाः ने.सं ८८९ —९६७ (मल्लकालया अन्तनिसें कोतपर्व तक) धकाः निब्वय् ब्वथलेगु यानातःगु दु ।
प्राचीनकालया नेपालभाषा साहित्यया मू विधा धयागु बाखं, गीति काव्य, प्याखं खःसा थुगु ई साहित्यया प्रयोजन धयागु श्वान्त सुखाय, आत्मप्रकाशन व मनोरञ्जन जूगु दु । धर्म, श्रृंगार, उपदेश हे थुगु ईया साहित्यया मू विषय जूगु दु । अथेहे आत्मपरकता, निजात्मकता मूलभूत प्रवृति जूगु दु । साहित्यिक उपलब्धीया दृष्टिं मल्लकालयात ‘स्वर्णयुग’ माने यानातःगु दु । थ्व इलय् नेपालभाषायात देशभाषा, स्वदेश भाषा धकाः राजकीय प्रश्रय बियातःगु तत्कालिन ग्रन्थ, अभिलेखय् उल्लेख जुयाच्वंगु दु । थुलिजक मखु जुजु सिद्धिनरसिंह मल्ल, जुजु जगतप्रकाश, प्रताप मल्ल आदि थेंज्याःपिं स्रष्टापिंसं थःपिसं हे म्ये, प्याखं च्वयाः हुइकाः, च्वमि कलाकारपिंत सिरपाः, हःपाः बियाः नेपालभाषा थ्वया साहित्य विकासया नितिं तःजिगु योगदान बियावंगु दु । मल्लकालया अन्त लिपा नेपालभाषाया थाय् नेपाली भाषां काल । थुकिं यानाः थ्वया साहित्य सिर्जनाय् गाक्कं शिथिलता खनेदत । तर अथे खयां नं तत्कालीन ज्ञात अज्ञात जनसाधारण स्रष्टापिं, भाइभारदार व निम्ह प्यम्ह शाहवंशीय शासकपिंसं साहित्यिक गतियात धाःसा त्वाःदयेके मब्यू । जुजु राजेन्द्रविक्रम शाहया महासत्वपाख्यान नाटक, जुजु रणबहादुर शाह, अमृतान्द, सुन्दरानन्द, स्वामि अभयानन्द आदिपिनिगु म्ये, जनसाधारणपाखें पिदंगु बाखंम्ये, मुक्तक म्ये, इतिकथात्मक म्ये थीथी धार्मिक बाखं, लौकिक बाखं आदि थुकिया दसु खः ।
नेपालभाषाया प्राचीनता सम्बन्धी प्रमाणिक दसि मामां वनेबलय् लिच्छविकालय् हे थ्व भाषा अस्तित्वय् वये धुकूगु खँ तत्कालीन अभिलेखं यच्चुक हे क्यं । लिच्छवित नेपाःगालय् ईशा पूर्व पाखे दुहां वयेधुंकूगु खनेदुसा नेपाःया इतिहासकथं ने.सं शुरु जूगु इलनिसें तिनि थुमिसं थन शासन याःगु खः । जुजु मानदेवया पालंनिसें तिनि लिच्छवित समृद्धिशाली व प्रख्यात जुइफुगु खः । नेपाःया प्रामाणिक शिलालेख नं जुजु मानदेवया इलंनिसें (ई.स ४६४) यागु जक कथंहंक लुयावःगु दु । लिच्छवित उत्तर भारतं वःपिं खः । भारत छगू इलय् गुप्त साम्राज्य सभ्यता संस्कृतिया केन्द्रविन्दु थें जुयाच्वंगुलिं थुकिं प्रभावितपिं लिच्छवि शासकतय्सं नेपालय् नं शिक्षा व लाय्कू ज्याखँया मू माध्यम संस्कृत भाषायात हे यानाहःगु खनेदु । थ्व कथं लिच्छवि शासकतय्सं नं थःपिनिगु अभिलेखय् संस्कृत भाय् हे छय्लेगु यात । ई.सं. ४६४– ८७९ तकया दुने नेपाः गालय् २०० गू ति लिच्छविकालया अभिलेखत लूगु दु । थुपिं फुक्क अभिलेखय् छ्यलातःगु भाषा संस्कृत खः । तर अभिलेखया तमाम भाषा संस्कृत जूसां खुसि, थाय्, छुं वस्तु, कर अड्डा आदिया नां न्ह्यथनीबलय् संस्कृत मखुगु खँग्वः नं छ्यलेगु यानातःगु दु ।
थुपिं खँग्वः नेपालभाषाया खँग्वः खः धकाः भाषाविद्तय्सं प्रमाणित याःगु दु । थथे धायेफुगुया कारण खः, थुपिं मध्ये गुलिं खँग्वः ला थौ तक न व हे अर्थय् व हे ध्वनिइ नेपालभाषाय् छ्यला वयाच्वंगु दनि । अज्याःगु अभिलेख विशेषयानाः नेवाः मू बस्ति जुयाच्वंगु बलम्बु फम्पि, यल, सतुंगः, थक्वा आदि थासय् लूगुलि लिच्छविकालय् वा व स्वयां नं न्ह्यः नेपालभाषा जनभाषाया रुपय् दयेधुंकल धयागु खं स्पष्ट जू । अथेहे नेपालभाषाया खंपु अर्थात् वाक्य छ्यलातःगु न्हापांगु दसि ने.सं. १५९ यागु क्रयपत्र खः धाःसां ने.सं. २३५ निसें तिनि तत्कालीन लिखतय् नेपालभाषायात बुलुहुं थाय् बियाहल । थ्व यल उकुबहाःया ने.सं. २३५ या लिखतं नेपालभाषा बोलिचालिया भाषाया रुपय् जक मखु लिखित भाषाया रुपय् नं सीदयेक छ्यलाबुलाय् वल धैगु क्यंगु दु । थ्वयां लिउ संवत्, तिथि व जुजुया नां न्ह्यथनातःगु व नेपालभाषाया वाक्य छगुलिया स्पष्ट अर्थ ध्वाथूगु जुजु रुद्रदेवया शासनकालीन नेपाल संवत् २९३ या सक्व वज्रयोगिनिइ च्वंगु स्तम्भालेख खः । लिपा ने.सं. ४५४ स थ्यंका नेपालभाषाया तःगू वाक्य दुथ्याःगु अभिलेख नं खनेदत ।
येँया मरुसतलय् तानातःगु ने.सं. ४५४ या सिजःपौ सकल जनसमुदाययात सूचं बीगु निति आपाः जनसमूह मुनीगु खुल्ला थासय् तानातःगुलिं थुगु इलय् नेपालभाषा छगू आपाःस्यां ल्हाइगु थुगु भाय् जुइ धुंकल धइगु क्यं ।
ईश्वी संवत्या झिंप्यंगूगु शदीनिसें सीदयेक संस्कृतया लिउ नेपालभाषायात अभिलेखय् मू थाय् बियाहल । नेपालभाषा हे जक छ्यलाः नं अभिलेख च्वयेगु जुयावल । ने.सं. ५३५ या यलया आलुक्व हितिया सिजः पौ थज्याःगु हे अभिलेखया नमूना खः । सर्वसाधारण जनतां हिति दयेकाः लः हायेकूगु न्ह्यथनातःगु थ्व यलया आलुक्व हितिया सिजापतिं थुगु इलय् नेपालभाषा लिखित रुपय् सुयात उजं, सुयातं सुचं बीगु निंतिं नं छ्यलीगु भाय् जुइधुंकल धयागु स्पष्ट यानाब्यूगु दु ।
अथेहे ने.सं ५७३ या ख्वप लायकूया अभिलेखय् राज्य क्वाथः ज्याया सम्बन्धय् देशया सकल प्रजा पञ्चयात राजाज्ञा थ्व भाषां न्यंकातःगुलिं नेपालभाषां थुगु इलय् राज्यया प्रशासनीक भाषाया मान्यता तक कायेधुंकूगु खँ नं ध्वाथुइकू । थुकथं सत्या दं मल्याक गनं आंशिक रूपं सा गनं पूर्ण रुपं ताडपत्र, शिलापत्र आदि च्वयेगु ज्याय् नेपालभाषा छ्यले धुंकाः सफू च्वयेगु ज्याय् नं विस्तारं छ्यलाहल । थथे नेपालभाषायात छ्यलाः दकलय् न्हापां रचना जूगु ग्रन्थ खः – विचित्रकौतुक (ने सं ४९३), हरमेखला (ने.स. ४९४), नारद संहिता (ने.स. ५००), अमरकोष (ने.सं. ५०१), गोपालराज वंशावली (ने.सं. ५०९ पाखे) आदि।
थथे झिंप्यंगूगु शदीनिसें सीदयेक तत्कालीन ज्याखँयात माःगु सफू नेपालभाषां भाय् हिलेगु नापं देय्या महत्वपूर्ण घटना, ज्याखँया अभिलेख तयेकथं वंशावली घटनावली च्वयेगु ज्याय् नं नेपालभाषायात छ्यलेगु यात ।
थथे निगू शदी तक धयाथें नेपालभाषायात विविध शास्त्र, वंशावली, कोश आदिया रचनाय् छ्यलेधुंकाः ने.सं. ६२५य् भागवत् पुराण थेंज्याःगु धार्मिक बाखंया रचनाय् नं नेपालभाषायात छ्यलसा, जुजु महीन्द्र मल्लया (ने.सं. ६८०–६९६ ) इलय् वनाः म्ये च्वयेगु थेंज्याःगु सृजनात्मक ज्याय् नं नेपालभाषायात छ्यलाहल । अथेहे झिंन्हय्गूगु शदीइ नाटकया रचनाय् नं नेपालभाषायात छ्यलाहल ।
थुकथं लिच्छविकालय् संस्कृत भाय्या गुगु प्रभुत्व दुगु खः, लिपा मल्लकालय् वयाः बुलुहुं बुलुहुं म्हो जुजुं वन । संस्कृत भाय्या प्रयोगय् नं न्हापा थें शुद्धता स्तरीयता कायम मजुया वन । मल्लकालय् नेपालभाषा स्वनिगलय् जक कय्कुना मच्वंसे दोलखा, रामेछाप, चित्लाङ्ग, तिष्तुङ्ग, गोरखा, तनहुँ आदि थासय् नं बलुहुं न्यनावन ।
दोलखां छगू बिस्कं स्वतन्त्र राज्यया रूप कासेंलि दोलखायागु नं प्रशासनीक भाषाकथं नेपालभाषायात हे नालेगु जुल । थ्व खँया पुष्टि ने सं ७८७ या शिव छत्रीया स्वम्ह फुकीया दथुइ जूगु अंशवण्डाया अभिलेखं याःगु दु । थुकथं उत्तर मल्लकालय् वयाः नेपालभाषां तत्कालीन समाजय् व्यापक रुपं थाय काये फत । तर अथेखःसां उबलय् जुजुपिनिगु भाषा नीति संकीर्ण मजुसे उदार खनेदु । संस्कृत, मैथिली, अवधी, भोजपुरी, नेपाली आदि भाषाया नं थन उतिकं सम्मान जूगु खनेदु । थुगु इलय् रचना जूगु छगू हे नाटक तःता भाय् छ्यलेगु यानातःगु हे थुकिया छगू दसु धायेबहः जू ।